Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2013

Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2013

Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2013 onder redactie van: C.P. van Wilgen P. Calders J.J.X.R. Geraets J. Nijs C. Veenhof E.E.H. van Wegen Houten 2013

2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieen of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 9172 1 NUR 894 Ontwerp omslag: Mariël Lam Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd, Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud Redactie 1 0 Auteurs 1 1 Voorwoord 1 6 inleiding de schouder 1 9 1 Patiënten met schoudersyndromen in de huisarts- en fysiotherapiepraktijk 2 1 Inleiding 2 2 Patiënten met schoudersyndromen in de huisartspraktijk 2 4 Patiënten met schoudersyndromen in de fysiotherapiepraktijk 2 4 Beschouwing 2 7 Conclusie 3 0 Literatuur 3 1 2 De schoudergordel in evenwicht 3 3 Inleiding 3 4 Functie en structuur van de schouder 3 4 De bijdrage van de spieren aan de stabiliteit 4 2 Conclusie 4 5 Literatuur 4 7 3 Een methodische opbouw van de actieve schouderrevalidatie 4 9 Inleiding 4 9 Functionele anatomie schoudergordel 5 1 Schouderklachten 5 2

6 Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2013 Uitgangspunten actieve schouderrevalidatie 5 5 Literatuur 6 0 4 De revalidatie van scapulaire dyskinesie bij patiënten met schouderklachten 6 1 Inleiding 6 1 Scapulaire dyskinesie in relatie tot schouderklachten 6 2 Revalidatie van scapulaire dyskinesie 6 3 Conclusie 7 2 Literatuur 7 2 5 Revalidatie van scapulaire spieren bij bovenhandse sporters met impingement 7 4 Inleiding 7 4 Materialen en methoden 7 6 Resultaten 8 0 Discussie 8 2 Conclusie 8 4 Literatuur 8 5 6 Het effect van een hoog gedoseerd excentrisch trainingsprogramma in de conservatieve behandeling van patiënten met subacromiaal impingement 8 7 Inleiding 8 8 Methode 8 9 Resultaten 9 3 Discussie 9 5 Conclusie 100 Literatuur 100 7 De behandeling van de frozen shoulder 102 Inleiding 102 Frozen shoulder: een verwarrend begrip 102 Hoe vaak komt frozen shoulder voor? 104 Hoe herken ik een patiënt met een frozen shoulder? 104 Fysiotherapie bij een frozen shoulder 106 Mobilisatietechnieken 117 Is fysiotherapie wel nodig bij een ziektebeeld dat in de meeste gevallen een gunstig natuurlijk beloop kent? 118 Literatuur 119

Inhoud 7 8 Schouderproblematiek bij borstkankerpatiënten en de rol daarvan in de kankerrevalidatie 122 Inleiding 122 De prevalentie van schouderproblematiek bij borstkankerpatiënten 123 Mogelijke oorzaken van schouderproblematiek bij borstkankerpatiënten 125 Preventie en behandeling van de schouderproblematiek 129 Conclusie 131 Literatuur 131 9 SchouderNetwerk Nederland 134 Inleiding 134 Regionale netwerken 138 Plannen voor de toekomst 143 Besluit 144 Literatuur 145 inleiding psychosomatiek 147 10 Psychologische factoren die het revalidatieproces beinvloeden 149 Inleiding 149 Motivatie voor actieve deelname aan revalidatie 150 Negatieve factoren 154 Conclusie 157 Literatuur 157 11 De rol van ziektepercepties in de fysiotherapie 159 Inleiding 159 Ziektepercepties 160 Ziektepercepties meten 162 Ziektepercepties en fysiek functioneren 163 Ziektepercepties veranderen 165 Conclusie 169 Literatuur 170 12 Chronische pijn: motivatie door pijneducatie 172 Inleiding 172 Chronische pijn 173 Ziektepercepties 173

8 Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2013 Motivatie 174 Pijneducatie 175 De toepassing van pijneducatie 177 Conclusie 183 Literatuur 183 13 Psychofysieke belastbaarheidsmetingen bij aspecifieke chronische klachten van het houdings- en bewegingsapparaat 185 Inleiding 185 Aspecifieke chronische klachten en fysiotherapie 186 Modellen voor aspecifieke chronische klachten 187 Het biopsychosociale behandelingsmodel 188 Uitkomstmaten voor aspecifieke klachten 189 Psychofysieke belastbaarheidsmetingen gebaseerd op de cognitief-respondente therapie 190 Doel van de psychofysieke belastbaarheidsmetingen 192 Verklaring voor het gebruik van de psychofysieke belastbaarheidsmetingen 193 Aanbevelingen en conclusie 193 Literatuur 194 14 Acceptance and Commitment Therapy bij chronische pijn 196 Inleiding 196 De theoretische achtergronden van pijnbehandelingen 197 De uitgangspunten van ACT en Relational Frame Theory 198 Het ACT-model 202 Aanvaarding, herstel en pijnbestrijding 204 ACT als visie en ACT als behandelmodel 205 Effectiviteit van ACT in pijnbehandelingen 205 Conclusie 206 Literatuur 207 15 Acceptance and Commitment Therapy bij chronische pijn in de fysiotherapeutische praktijk 208 Inleiding 208 ACT inzetten in de fysiotherapie 209 Zes kernprocessen bij ACT 210 Enkele bruikbare ACT-interventies voor de fysiotherapeut 210

Inhoud 9 Slot 218 Literatuur 219 16 Het lichaam tussen mijn oren 221 Inleiding 221 Onverklaarde klachten 222 Interdisciplinair behandelingsmodel 223 Behandeling 224 Conclusies 232 Literatuur 233 17 Lichaamsbeleving en bewegingsdrang 234 Inleiding 234 Aanknopingspunten voor een psychomotorische therapie 236 Psychomotorische therapie 238 Wetenschappelijke evidentie voor psychomotorische therapie bij eetstoornissen 241 Conclusie 244 Literatuur 244 18 Relaxatietherapie in de GGZ 247 Inleiding 247 Relaxatietherapie: indicatie, technieken en doelstellingen 248 Relaxatie als maatschappelijk middel 249 Diagnostiek 249 Therapie 251 Evidence-based practice 252 Besluit 260 Literatuur 260 19 Effecten van fijn- en grofmotorische bewegingen op agressie of op de gevolgen ervan 263 Inleiding 263 Fijnmotorische bewegingen 264 Grofmotorische bewegingen 267 Conclusie 271 Literatuur 271 Register 275

Redactie Prof. dr. P. Calders Bioloog en hoofddocent Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, Arteveldehogeschool/Universiteit Gent Dr. J.J.X.R. Geraets Epidemioloog, gezondheidswetenschapper en fysiotherapeut, Hogeschool Zuyd, Heerlen; Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht; Medisch Centrum Geraets-Blokland-Vrouenraets, Landgraaf Prof. dr. J. Nijs Hoofddocent en hoofd onderzoeksgroep Chronische pijn en chronische vermoeidheid (www.chropiver.be), faculteit Lichamelijke Opvoeding en Kinesitherapie, Vrije Universiteit Brussel; kinesitherapeut, Universitair Ziekenhuis Brussel Dr. C. Veenhof Programmaleider, afdeling paramedische zorg/sport, bewegen en gezondheid, NIVEL (Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg), Utrecht Dr. E.E.H van Wegen Senior onderzoeker en onderwijscoördinator Focusonderwijs Bewegen, VU Medisch Centrum, afdeling Revalidatiegeneeskunde, Amsterdam; docent, faculteit Bewegingswetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam Dr. C.P. van Wilgen Fysiotherapeut, gezondheidspsycholoog, epidemioloog, Transcare (transdisciplinair centrum voor patiënten met chronische pijn)

Auteurs Dr. D.H. de Bakker Afdelingshoofd NIVEL, Utrecht; hoogleraar Structuur en organisatie van de eerstelijnszorg TRANZO, Universiteit van Tilburg H. Bant, BSc Directeur ESP Education Network; directeur Nexus H.J. Bons Fysiotherapeut, Fysioavondpraktijk H.J. Bons; voorzitter Rijnland Schoudernetwerk Drs. P. van Burken Fysiotherapeut, psycholoog, docent, PsychFysio Opleidingen, Eindhoven Dr. B. Cagnie Postdoctoraal onderzoeker, Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek Vlaanderen, vakgroep Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, Universiteit Gent; manueeltherapeut; kinesitherapeut Prof. dr. A.M. Cools Docent, vakgroep Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, Universiteit Gent; kinesitherapeut Prof. dr. L.A.G. Danneels Hoogleraar, vakgroep Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, Universiteit Gent; manueeltherapeut; kinesitherapeut

12 Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2013 Dr. N. Devoogdt Kinesitherapeut, dienst Fysische Geneeskunde en Revalidatie, Universitaire Ziekenhuizen Leuven; departement Revalidatiewetenschappen, Katholieke Universiteit Leuven; departement Gezondheidszorg, Artesis Hogeschool, Antwerpen N.E. D hondt, MSc PT Fysiotherapeut, revalidatiewetenschapper, Instituut voor Bewegingsstudies, afdeling Fysiotherapie, faculteit Gezondheidszorg, University of Applied Sciences Utrecht; Center for Clinical Excellence & Research in Musculoskeletal Shoulder Disorders, afdeling Orthopedie & Revalidatie, Bergman Kliniek voor Bewegingszorg, University of Applied Sciences Utrecht Dr. C.E. van Dijk Onderzoeker, afdeling Huisartsgeneeskundige zorg, NIVEL, Utrecht Dr. J.J.X.R. Geraets Epidemioloog, gezondheidswetenschapper, fysiotherapeut, Hogeschool Zuyd, Heerlen; Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht; Medisch Centrum Geraets-Blokland-Vrouenraets, Landgraaf A. De Groef Doctoraatstudent, faculteit Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, Katholieke Universiteit Leuven K.M.C. Hekman, MSc Fysiotherapeut, manueel therapeut, afdeling Revalidatie, dienst Fysiotherapie, VU medisch centrum, Amsterdam A. De Herdt Doctoraatstudent, departement Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, Katholieke Universiteit Leuven Dr. A.P. Hodselmans Hogeschooldocent Gezondheidsstudies/Fysiotherapie, afdeling Gezondheidsstudies/Fysiotherapie en lectoraat Transparante Zorgverlening, Hanzehogeschool Groningen Drs. L.C.J. Jans Docent Ergotherapie, vakgroep Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie en vakgroep Bewegings- en Sportwetenschappen, Artevelde- Hogeschool en Universiteit Gent

Auteurs 13 Prof. M. Van Kampen Kinesitherapeut, dienst Fysische Geneeskunde en Revalidatie, Universitaire Ziekenhuizen Leuven; departement Revalidatiewetenschappen, Katholieke Universiteit Leuven Prof. dr. E. Kerckhofs Hoogleraar Neurologische Revalidatie en Revalidatiepsychologie, vakgroep Kinesitherapie, Vrije Universiteit Brussel G. Koel Fysiotherapeut, docent, lectoraat Gezondheid en Bewegen, Saxion Hogeschool Enschede Drs. M. Kooijman Onderzoeker, afdeling Paramedische zorg, sport, bewegen en gezondheid, NIVEL, Utrecht; fysiotherapeut, OCA Amsterdam Dr. A.G. Maenhout Kinesitherapeut; onderzoeker Bijzonder Onderzoeksfonds Universiteit Gent, vakgroep Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, Universiteit Gent Dr. N. Mahieu Postdoctoraal onderzoeker, vakgroep Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, Universiteit Gent; Team Preventie, Vlaams agentschap Zorg en Gezondheid, Beleidsthemabeheerder preventie Drs. K. De Mey Doctoraatstudent, vakgroep Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, Universiteit Gent Prof. dr. M. De Muynck Fysisch geneesheer, departement voor Orthopedie, Fysische Geneeskunde en Revalidatie, Universitair Ziekenhuis Gent Prof. dr. J. Nijs Hoofddocent en hoofd onderzoeksgroep Chronische pijn en chronische vermoeidheid (www.chropiver.be), faculteit Lichamelijke Opvoeding en Kinesitherapie, Vrije Universiteit Brussel; kinesitherapeut, Universitair Ziekenhuis Brussel

14 Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2013 M. Ophey, MSc Sportfysiotherapeut, IJsveldfysio, Berg en Dal Prof. dr. M. Probst Hoogleraar Revalidatie in de Geestelijke Gezondheidszorg, faculteit Bewegings- en Revalidatiewetenschappen, Katholieke Universiteit Leuven; kinesitherapeut, psychomotorisch therapeut, relaxatietherapeut, Universitair Psychiatrisch Centrum, Katholieke Universiteit Leuven A.M.L. Rumke, MHA Psychosomatisch fysiotherapeut; bestuurskundige, SocialFactory (consultancy in de zorg); voorzitter Nederlandse vereniging Psychosomatische Fysiotherapie; voorzitter Regionaal Genootschap Fysiotherapie Zuidwest Nederland Prof. dr. K.M.G. Schreurs Hoogleraar Diagnostiek en behandeling van chronische pijn en vermoeidheid, vakgroep Psychologie, Gezondheidszorg en Technologie, Universiteit Twente; senior GZ-psycholoog Pijnafdeling, Revalidatiecentrum het Roessingh, Enschede Dr. C.D. Schröder Fysiotherapeut, gezondheidszorgpsycholoog en onderzoeker, Stichting Opleidingen Musculoskeletale Therapie (SOMT) en Revalidatiecentrum de Hoogstraat, Utrecht Dr. P.C. Siemonsma Onderzoeker, fysiotherapeut, bewegingswetenschapper, afdeling Life Style, TNO, Leiden Prof. dr. J. Simons Hoofddocent, faculteit Bewegings- en Revalidatiewetenschappen, Katholieke Universiteit Leuven H.A.M. Staes Kinesitherapeut; senior Clinical Site Monitor, Bristol-Myers Squibb Dr. I.S.C. Swinkels Projectleider, Landelijke informatievoorziening paramedische zorg, NIVEL, Utrecht

Auteurs 15 Prof. dr. H.E.J. Veeger Afdeling voor Biomechanical Engineering, Biomechatronics en Bio- Roboticsgroep, faculteit Werktuigbouwkunde, Technische Universiteit Delft; Research Instituut MOVE, faculteit Bewegingswetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam Dr. M.M. Veehof Universitair docent, gezondheidswetenschapper, ergotherapeut, vakgroep Psychologie, Gezondheidszorg en Technologie, Universiteit Twente Dr. C. Veenhof Programmaleider, afdeling Paramedische zorg, sport, bewegen en gezondheid, NIVEL, Utrecht A. Vande Velde Praktijkassistent, vakgroep Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, Universiteit Gent Dr. H.M. Vermeulen Fysiotherapeut-manueeltherapeut, hoofd dienst Fysiotherapie, Leids Universitair Medisch Centrum K. Veugelers Kinesitherapeut, praktijk Kinetiek; Vrije Universiteit Brussel Prof. dr. L. De Wilde Orthopedisch chirurg, departement voor Orthopedie, Fysische Geneeskunde en Revalidatie, Universitair Ziekenhuis Gent Dr. C.P. van Wilgen Fysiotherapeut, gezondheidspsycholoog, epidemioloog, Transcare (transdisciplinair centrum voor patiënten met chronische pijn)

Voorwoord De redactie van het Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie heeft elk jaar weer de taak om actuele, interessante en wetenschappelijk verantwoorde hoofdstukken te zoeken. Gelukkig is er in zowel de Nederlandse fysiotherapie als de Belgische kinesitherapie genoeg innovatiekracht en wetenschappelijk onderzoek gaande. In het jaarboek van dit jaar staan twee thema s centraal, namelijk schouder-armklachten en psychosomatiek. Terugkijkend op de hoofdstukken van de laatste jaren en op onderwerpen waar in Nederland en België veel onderzoek naar is gedaan, lijken bepaalde thema s de overhand te hebben en lijkt er sprake van een trend. Er wordt steeds duidelijker een tweedeling zichtbaar binnen de fysiotherapie, dwars door allerlei fysiotherapeutische specialistenverenigingen, pathologieën en patiëntengroepen heen. Dat betreft het onderscheid tussen de acute, stoornisgerichte en/of technische zorg en de gedragsgerichte zorg. Deze tweedeling lijkt het gevolg van een aantal oorzaken: (1) de gevonden evidentie bij wetenschappelijk en toegepast onderzoek, (2) de veranderde, mondige patiënt en de aandoening waarmee deze zich bij een fysiotherapeut meldt, (3) de veranderingen in zorgverzekeringsland oftewel de toenemende verschraling in de fysiotherapie en de keuzes die, zowel in de kliniek als in de eerste lijn, daarop worden gemaakt. In de eerste groep, de stoornisgerichte behandelingen, bevinden zich onder meer de acute (postoperatieve) zorg, sportletsels en traumazorg. Er zijn echter verschillende groepen patiënten die niet of minder goed aanspreekbaar zijn op hun eigen handelen, zoals baby s en kleine kinderen, personen met een ontwikkelingsstoornis, mentaal of fysiek gehandicapten, patiënten op de intensive care en patiënten in terminale zorg. Hierbij is de fysiotherapeut-patiëntverhouding dusdanig dat de fysiotherapeut de patiënt behandelt (massage, manipulaties, elektrische applicaties, passieve oefentherapie) of de actieve oefentherapie in de praktijk strikt begeleidt. Dit gaat vaak via hands on

werken, wat de manier is waarop veel fysiotherapeuten van oudsher zijn opgeleid. De gedragsgerichte zorg is gericht op het begeleiden en coachen van de patiënt, zoals de patiënt met chronische aandoeningen of chronische morbiditeit, bijvoorbeeld na oncologische behandelingen of grote trauma s, chronische pijn, langdurige sportblessures, kinderen met overgewicht of patiënten die na een totale heuparthroplastiek weer volledig mogen belasten. De fysiotherapeut is dan meer een coach voor de patiënt, communicatie is een belangrijk middel en de patiënt heeft zelf een actieve rol. Kern van de behandeling is vaak gedragsverandering. De beschreven tweedeling geeft een duidelijk contrast, maar komt in de praktijk in verschillende vormen voor. Stoornisgerichte fysiotherapeuten zijn zich steeds bewuster van de rol van het gedrag van de patiënt en een fysiotherapeut die zich vooral richt op gedragsveranderingen, kan een reden zien om stoornisgericht te werken bij een specifieke patiënt. De trend waaruit de gedragsgerichte zorg is ontstaan, is ook maatschappelijk steeds meer waarneembaar; de patiënt wordt aangesproken op zijn eigen verantwoordelijkheid. Voor de hulpverlener betekent dit dat er ook gekeken wordt naar de context waarin ziekte en klachten ontstaan. Deze relatie tussen klachten en de omgeving bestaat al langer, bijvoorbeeld in de arbeidsfysiotherapie en kinderfysiotherapie. Maar ook bij de gewone fysiotherapie komen leefgewoonten ten aanzien van bewegen, voeding en risicogedrag steeds vaker aan de orde. We kunnen met onze patiënten in gesprek gaan over roken, eetgewoonten en stressfactoren. In deze gedragsgerichte aanpak behandelen en begeleiden we de patiënt als geheel. Overgewicht heeft direct invloed op iemands knieklachten, roken kan direct invloed hebben op iemands conditie en te veel stress heeft een sterke relatie met pijn, om maar een paar voorbeelden te noemen. Als fysiotherapeut heb je niet alleen visie op iemand bewegingsapparaat, maar ook op zijn algemene gezondheidstoestand. De gedragsgerichte benadering is heel anders dan de stoornisgerichte benadering. Zo ligt de nadruk sterk op communicatievaardigheden, inzicht in gedrag, motivatietechnieken, samenwerking met andere disciplines en het leggen van de verantwoordelijkheid bij de patiënt. Kern voor de fysiotherapeut blijft de patiënt uitleggen hoe het bewegingsapparaat werkt en de patiënt stimuleren dit actief te gebruiken. Dit activeren dient niet plaats te vinden in groepjes in de fysiotherapiepraktijk, maar in de eigen uitdagende omgeving van de patiënt, gericht op langetermijnveranderingen.

18 Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2013 Ook in dit jaarboek vindt u uit beide thema s hoofdstukken, sommige hoofdstukken hebben raakvlakken met beide thema s. Met betrekking tot de stoornisgerichte fysiotherapie zijn er hoofdstukken zoals over echografie, excentrisch trainen bij impingement, biomechanica van de schouder en fysiotherapeutische behandeling van frozen shoulder. De gedragsgerichte benadering is onder meer vertegenwoordigd door hoofdstukken over de Acceptance & Commitment Therapy (ACT), ziektepercepties en psychosomatiek. Namens de redactie wens ik u veel leesplezier. C. Paul van Wilgen