Ad Alexandrum 1 Rhetorica ad Alexandrum 29 vv; 36 vv en 38 (appendix) Vertaling door P. Schrijvers van fragmenten met betrekking tot de inleiding uit: Aristotle: Problems II Rhetorica ad Alexandrum. ed. H. Rackham, Loeb Classical Library, 1957. Allereerst behandel ik de inleidingen, want dit onderdeel betreft alle zeven soorten en wat er door mij gezegd wordt zal van pas komen bij alle onderwerpen. (29) In het algemeen is een inleiding een voorbereiding van de luisteraars en een verduidelijking in hoofdlijnen van de zaak aan niet-geïnformeerden, opdat zij te weten komen waar de redevoering over gaat en de uiteenzetting kunnen volgen, en om hen aan te sporen aandachtig te zijn, en welgezind ten opzichte van ons te maken, voor zover dit met woorden mogelijk is. Dit zijn de voorbereidingen die een inleiding moet bewerkstelligen. Hoe wij de inleiding zullen gebruiken, zal ik eerst uiteenzetten t.a.v. redevoeringen voor de volksvergadering en protreptische (aanradende/aansporende) en apotreptische (afradende) speeches. Het van te voren uiteenzetten van de zaak aan de luisteraars en deze duidelijk maken is bv. van de volgende aard: Ik ben gaan staan om aan te raden dat wij moeten oorlogvoeren ten behoeve van de inwoners van Syracuse. / Ik ben gaan staan om te bewijzen dat wij de inwoners van Syracuse niet moeten helpen. Het meedelen van de zaak in hoofdlijnen is dus van dien aard. Het aansporen tot aandacht zouden wij hieruit te weten kunnen komen als wij nagaan aan welke woorden en zaken wijzelf de meeste aandacht schenken tijdens onze beraadslagingen. Is dat niet wanneer wij beraadslagen over belangrijke of angstaanjagende zaken of zaken die ons nauw betreffen, of als de sprekers zeggen dat zij aantonen dat de zaken waartoe zij ons aansporen, rechtvaardig, eervol, nuttig, gemakkelijk en overeenkomstig de waarheid zijn, of als zij ons vragen aandachtig naar hen te luisteren? Zoals zij anderen aandachtig maken, zo zullen ook wij hun aandacht trekken door van de hiervoor genoemde elementen de meest geëigende te nemen voor de zaken die door ons behandeld worden en deze voor te leggen aan onze luisteraars. Door deze middelen vragen wij om aandacht. De welwillendheid zullen wij trachten te verwerven nadat wij eerst zijn nagegaan hoe hun gezindheid ten opzichte van ons is, vriendelijk, vijandig of noch goed noch slecht. Als zij vriendelijk gezind zijn, is het overbodig over welwillendheid te spreken. Als wij per se erover willen spreken, dan moeten wij dit doen beknopt en met ironie op de volgende wijze: Dat ik de stad welgezind ben en dat U dikwijls door mijn raad te volgen nuttig gehandeld hebt en dat ik mijzelf rechtvaardig opstel ten opzichte van het algemeen belang en eerder mijn privé-belangen prijsgeef dan wil profiteren van het collectief, acht ik overbodig aan U te zeggen omdat U dit zeer goed weet; maar ik zal trachten uiteen te zetten dat als U ook nu mijn voorstel volgt, een goed besluit zult nemen. Op deze wijze moet men in speeches voor de volksvergadering degenen die vriendelijk gestemd zijn aan hun welgezindheid herinneren. Tot degenen die noch vijandig noch vriendelijk gezind zijn moet men zeggen dat het rechtvaardig en nuttig is welwillende luisteraars te zijn tegenover medeburgers met wie men geen ervaring heeft (letterlijk: die geen proeve van zichzelf gegeven hebben ); vervolgens moet men de luisteraars vleien met het compliment dat zij gewoon zijn redevoeringen rechtvaardig en verstandig te beoordelen; ook moet men zelf-verkleiningen (zelfdepreciaties) aanbrengen, door bijvoorbeeld te zeggen: Niet uit vertrouwen op mijn bekwaamheid ben ik gaan staan, maar omdat ik meen iets
Ad Alexandrum 2 van nut te kunnen voorstellen aan de gemeenschap. Op deze manieren moet men sympathie verwerven bij degenen die ons noch slecht- noch goedgezind zijn. Wat de vijandige luisteraars betreft, het is onvermijdelijk dat de vijandige gevoelens ofwel de sprekers zelf betreffen, ofwel de zaken waarvoor zij spreken, ofwel de redevoering zelf. Vijandige gevoelens t.o.v. de sprekers zelf komen voort ofwel uit de actuele situatie ofwel uit het verleden. Als op grond van het verleden iemand verdacht wordt van enige vorm van slecht gedrag, moet hij allereerst anticipatie toepassen t.o.v. de luisteraars en bijvoorbeeld zeggen: Ik ben niet onbekend met de vijandigheid t.o.v. mijn persoon, maar ik zal aantonen dat deze vijandige gevoelens ongegrond zijn. Vervolgens moeten wij in de inleidingen in hoofdlijnen ons verdedigen al wat je maar ter verdediging van jezelf kunt aanvoeren, en men moet de processen bekritiseren; want of men nu t.o.v. de gemeenschap als geheel of t.o.v. particuliere personen in een kwade reuk is komen te staan, er moet ofwel een proces zijn geweest of er zal een proces moeten komen ofwel degenen die de beschuldiging hebben aangevoerd, willen geen proces; en wij moeten zeggen dat het proces onrechtvaardig heeft plaatsgevonden en dat wij door de vijanden op partijdige gronden zijn overweldigd; of als dit niet mogelijk is, zeg dat het voor ons toereikend is dat wij toen een echec hebben geleden, en dat het rechtvaardig is dat wij, nu de zaken beoordeeld zijn, nu niet meer over hetzelfde onder beschuldiging staan. Als het proces te verwachten is, moet men zeggen dat je bereid bent over de punten van beschuldiging direct een proces te ondergaan voor de zittende juryleden, en dat als je schuldig verklaard wordt van enig vergrijp tegen de stad, jij zelf voor de doodstraf pleit. Maar als de aanklagers geen vervolging doorzetten, dan moet men dit juist als aanwijzing gebruiken dat zij valselijk ons hebben beschuldigd, want het zal onwaarschijnlijk lijken dat wie naar waarheid beschuldigen geen proces willen. Altijd moet je hen van laster beschuldigen en zeggen dat dit verschrikkelijk is, iets wat de gemeenschap raakt en oorzaak is van veel ellende; je moet verklaren dat vele mensen reedes hun ondergang gevonden hebben na onrechtvaardige beschuldigingen, en ook moet je er op wijzen dat het dwaas is om, wanneer men over het collectief belang beraadslaagt, niet het nut in het oog te houden door van alle partijen de woorden te aanhoren, maar in een slechte gezindheid te zijn door de antigevoelens van sommigen. Ook moet je verklaren dat je zult bewijzen dat het advies dat jij op je genomen hebt te geven, rechtvaardig en nuttig is. Op deze wijze moeten degenen die op grond van het verleden in een kwade reuk staan vijandige aantijgingen weerleggen in redevoeringen voor de volksvergadering. Op grond van de actuele situatie roepen sprekers allereerst weerzin op door hun leeftijd, want als een heel jong of een heel oud iemand in de volksvergadering het woord voert, roept dit misnoegen op want mensen denken dat de een nog niet had mogen beginnen (als woordvoerder) en de ander allang had moeten stoppen. Ook roept weerzin op als iemand voortdurend het woord pleegt te nemen, want zo n iemand lijkt een bemoeial; ook als iemand vroeger nooit het woord gevoerd heeft, want hij lijkt tegen zijn gewoonte in het woord te voeren in de volksvergadering omwille van een persoonlijke motief. Zo zullen op grond van de actuele situatie antigevoelens ontstaan rond de woordvoerder in de volksvergadering. Ter verdediging hiervan moet gezegd worden dat de betrekkelijk jonge man het woord voert bij gebrek aan verdere adviseurs en op grond van zijn speciale betrokkenheid, ik bedoel als het gaat om de leiding in de toorts-loop of om een gymnasium, wapens, paarden, oorlog, want niet het geringste deel hiervan valt toe aan de jeugd. Ook moet men zeggen dat als hij nog niet de wijsheid der jaren bezit, toch wijs is door aanleg en
Ad Alexandrum 3 aandacht. Ook moet men benadrukken dat als men faalt het echec persoonlijk is, als men slaagt, het nut collectief. Deze punten van verdediging moet de jeugdige spreker aanvoeren, de bejaarde spreker moet als excuus aanvoeren ofwel het gebrek aan raadgevers of zijn eigen ervaring en bovendien de grootte en ongekendheid der gevaren en wat dies meer zij. Degene die al te vaak het woord pleegt te nemen moet ter verdediging zijn ervaring aanvoeren en dat het schandelijk is dat iemand die vroeger altijd het woord nam, nu geen mening zou uiten. Wie niet gewoon is het woord te voeren, kan naar voren brengen: de grootte van de gevaren en dat het noodzakelijk is dat een ieder die van de stad deel uitmaakt zijn mening geeft over de zaken die nu voorliggen. Op grond van dergelijke argumenten zullen wij proberen in de volksvergaderingen de antigevoelens te verdrijven rond de persoon van de spreker zelf. Negatieve gevoelens rond de zaak ontstaan wanneer men aanraadt actie te ondernemen tegen personen die niets hebben misdaan of die in een sterkere positie zijn, of een oneervolle vrede te sluiten, of een kleine subsidie te geven aan festivals, of iets dergelijks voorstelt. Bij dit soort zaken moet men allereerst t.o.v. de luisteraars een anticipatie toepassen, vervolgens de schuld leggen bij de noodzaak, het toeval, de omstandigheden en het nut, en zeggen dat niet de indieners van dergelijke voorstellen schuldig zijn, maar de zakelijke toestand. Op dergelijke gronden zullen wij de antigevoelens rond de zaak afleiden van de raadgevenden. De speech in volksvergaderingen roept antigevoelens op als hij lang is, ouderwets of onbetrouwbaar. Als hij lang is, dan moet men de schuld leggen bij de grote menigte zaken; is hij ouderwets (conservatief), dan wijze men er op dat het nu het moment ervoor is; is hij weinig geloofwaardig, dan moet je beloven dat je tijdens je speech de waarheid zult aantonen. De speeches voor de volksvergadering zullen wij uit deze argumenten opbouwen, maar hoe zullen wij ze ordenen? Als er geen antigevoelens bestaan t.o.v. onze persoon, noch voor de speech noch voor de zaak, dan zullen wij direct bij het begin onze stellingname uiteenzetten en daarna oproepen tot aandacht en welwillendheid. Als er enig antigevoelen bestaat op grond van wat vroeger over ons gezegd is, dan moeten wij hierop anticiperen bij de luisteraars, kort verdedigingen en verontschuldigingen aanvoeren t.a.v. de beschuldigingen en dan onze stellingname formuleren en de luisteraars tot aandacht oproepen. Op deze wijze moet men de speeches voor de volksvergadering opbouwen. Ad Alexandrum 36 Ons resten nog twee soorten speeches, resp. met betrekking tot aanklacht en tot onderzoek. Laten wij nagaan hoe wij deze twee zullen opbouwen en ordenen binnen het juridische genus. Allereerst zullen wij in de inleidingen de zaak uiteenzetten waarover wij een aanklacht of verdediging zullen voeren, juist zoals bij de andere soorten van redevoeringen. Wij zullen tot aandacht oproepen op grond van dezelfde argumenten als bij de protreptische redevoering en de verdedigingsrede. Ook wat de welwillendheid aangaat, moet door degene die de sympathie heeft en geen antigevoelens oproept inzake de irritatie van de luisteraars t.o.v. hemzelf, de zaak of de redevoering, op dezelfde manier de welwillendheid voorbereid worden als hierover reeds gesproken is; voor degene die noch positieve noch negatieve gevoelens oproept en voor degene die op grond van het verleden of van de actuele
Ad Alexandrum 4 situatie antigevoelens oproept door zichzelf, de zaak of de redevoering, moeten sommige argumenten in combinatie, andere specifiek voor welwillendheid geleverd worden. Welwillendheid zal op de volgende manier moeten worden voorbereid. Zij [de cliënten] die geen positieve of negatieve gevoelens oproepen, moeten zelf kort geprezen worden en hun tegenstanders bekritiseerd, en men moet hen prijzen op gronden die zij bij uitstek met de luisteraars gemeen hebben, ik bedoel liefde voor de stad en voor hun vrienden, dankbaarheid, medelijden en dergelijke kwaliteiten, en de tegenstander moet men bekritiseren op gronden die de woede van de luisteraars zullen opwekken, afkeer voor de stad en voor vrienden, gebrek aan dankbaarheid, medelijden en dergelijke. Ook moet men de juryleden vleien met een compliment dat zij rechtvaardige en bekwame rechters zijn. Wij moeten ook alle handicaps erbij halen als onze cliënt t.o.v. de tegenpartij in het nadeel is t.a.v. enig woord of handeling of ander aspect van het proces. Daarbij moet ook betrokken worden [het perspectief van] het recht, de wet, het nut en wat daarmee samenhangt. Voor wie geen positieve noch negatieve gevoelens oproept, moet men op grond van de voorafgaande argumenten sympathie oproepen bij de juryleden. Voor wie negatieve gevoelens oproept, als de vijandige gevoelens [beschuldigingen, kritiek] stammen uit het verleden betreffende wat toen gezegd is, weten wij uit het voorafgaande hoe wij dergelijke reacties moeten verdrijven; maar als er kritiek is rond zijn persoon op grond van de actuele situatie, dan moet hij negatieve reacties oproepen als zijn persoon onpassend is voor het huidige proces of niet strookt met de beschuldigingen [die hij inbrengt] of overeenkomt met de aanklacht [die tegen hem is ingediend]. Onpassend zou hij kunnen zijn als een te jong of te oud iemand voor een ander in het strijdperk treedt, niet strokend [met de aanklacht] als een sterk iemand een zwak persoon van mishandeling beschuldigt of als een gewelddadig heerschap een ingetogen iemand voor molestering aanklaagt of als een armoedzaaier een zeer rijk man beschuldigt van gelddiefstal. Dergelijke personen harmoniëren niet met de aanklachten. Harmoniërend zal iemand zijn als een sterk iemand door een zwak iemand van mishandeling wordt beschuldigd, of als iemand die de reputatie van een dief heeft, wegens diefstal wordt aangeklaagd. In het algemeen zullen diegenen wier reputaties met hun persoon overeenstemmen, ook de indruk wekken te harmoniëren met de aanklachten. Van dien aard zullen de negatieve reacties zijn rond de persoon zelf op grond van de actuele situatie; zij doen zich voor ten aanzien van de zaak als iemand procedeert tegen relaties, gastvrienden of persoonlijke vrienden, of over kleine of oneerbare zaken. Dit soort zaken brengt procederenden in een kwade reuk. Ik zal nu aangeven hoe wij deze bovengenoemde negatieve reacties zullen verdrijven. Er zijn twee fundamentele principes die voor alle zaken opgaan, het eerste is: de argumenten waarmee zij naar jouw mening de rechters zullen beïnvloeden, anticipeer ze en oefen zelf die invloed uit. Het tweede is: als je de daden bij voorkeur op de tegenpartij, en zo niet, dan op anderen zult afwentelen, met als argument dat je niet vrijwillig maar door de tegenpartij gedwongen in het proces verwikkeld bent. Op iedere negatieve reactie moet men de volgende verontschuldigingen aanvoeren: de jonge man moet aanvoeren het ontbreken van oudere vrienden die voor hem willen procederen of de grootte of het aantal van de ten laste gelegde onrechtmatigheden of de vastgelegde tijdslimiet of iets dergelijks. Maar als je ter verdediging van een ander spreekt, moet je zeggen dat je hem steunt uit vriendschap of uit vijandschap tegen de tegenpartij of vanwege je aanwezigheid bij de gebeurtenissen of omwille van het algemeen welzijn of vanwege de geïsoleerde positie en het aangedane onrecht wat betreft degene die jij verdedigt. Als zijn persoon harmonieert met de tegen hem gebezigde aanklacht of niet past bij
Ad Alexandrum 5 de door hem ingediende beschuldiging, gebruik dan anticipatie en zeg dat het niet rechtvaardig, wettig en nuttig is op grond van een vermoeden of verdenking een oordeel te vellen voordat men de zaak gehoord heeft. Op deze manier zullen wij de negatieve reacties t.o.v. de persoon zelf ontkrachten, die met betrekking tot de zaak zullen wij als volgt verdrijven door de schuld bij de tegenstanders te leggen of door ze te beschuldigen van lasterpraat, onrecht, hebzucht, ruziezoekerij of driftigheid, aanvoerend dat het onmogelijk is op een andere wijze genoegdoening te krijgen. Op deze wijze zullen wij bij de juryleden de persoonlijke antigevoelens ontkrachten, de algemene door alle methodes zoals bij de vorige soorten van speeches is gezegd. De inleidingen bij juridische redevoeringen zullen wij op dezelfde wijze ordenen als die bij de politieke speeches [in de volksvergadering]... 38 (appendix) Wanneer men spreekt en schrijft moet men zo veel mogelijk proberen het woord te voeren in overeenstemming met het bovengezegde en zich er aan gewennen deze gehele materie prompt te gebruiken. Met betrekking tot het deskundig spreken in particuliere en openbare debatten en bij sociale contacten zullen wij hier de meest talrijke en technische uitgangspunten bezitten. Ook moet men zorg dragen niet alleen voor zijn taaluitingen maar ook voor zijn eigen levenswijze, ordening brengend overeenkomstig de bovengenoemde principes; WANT DE LEVENSWIJZE DRAAGT BIJ TOT DE OVERREDINGSKRACHT EN TOT HET VERKRIJGEN VAN EEN BEHOORLIJKE REPUTATIE. Allereerst moet men de zaken rangschikken overeenkomstig de algemene indeling van de instructie, wat op de eerste, tweede, derde en vierde plaats moet worden gezet, vervolgens moet men een voorbereiding op zichzelf verschaffen, zoals wij bij de inleidingen de voorbereiding van de luisteraars hebben behandeld. Je zult hun gevoelens t.o.v. jezelf welwillend maken als je blijft bij wat je overeengekomen bent en je hele leven de zelfde vrienden houdt en ook in de andere aangelegenheden niet veranderlijk blijkt maar altijd vasthoudt aan dezelfde principes. Zij zullen aandacht aan je schenken als jij grote en eerzame daden volbrengt die ook aan de gemeenschap ten goede zullen komen. Eenmaal welwillend geworden, zullen zij, als jij betrokken bent bij alle voorstellen die het afhouden van onheil en de aanwezigheid van voorspoed behartigen, deze als nuttig voor zichzelf aanvaarden en alle die het tegenovergestelde bewerken, verwerpen.