Eergerelateerd geweld Dit is een publicatie in een reeks van dossiers rond vrouwenrechten geschreven door het Themacoördinatieteam vrouwenrechten van Amnesty International Vlaanderen. Andere dossiers in deze reeks zijn: Vrouwenrechten zijn Mensenrechten (november 2002), Zwavelzuurverminking (november 2002), Vrouwen in Afghanistan (april 2003), Vrouwelijke Genitale Verminking (april 2004). Mei 2007 Inhoudstafel: Inleiding 1 Veel gestelde vragen 2 Internationale wetgeving rond eergerelateerd geweld 8 Rol van Amnesty International 9 Conclusie 10 Bibliografie 11 - Eergerelateerd geweld - 1
Inleiding Op 6 januari 1999 werd de Pakistaanse Ghazala door haar broer in brand gestoken in Joharabad in de provincie Punjab. Volgens berichtgeving werd ze vermoord omdat haar familie haar ervan verdacht een relatie te hebben met een buurman. Haar verkoolde lichaam bleef twee uur lang op straat liggen omdat niemand er iets mee te maken wou hebben (Rapport Honour killings of girls and women in Pakistan, Amnesty International - 1999). Elk jaar sterven er honderden vrouwen aan eremoorden. Een groot aantal van deze moorden wordt niet gemeld aan de politie. Wanneer ze wel gemeld worden, blijven de meeste ongestraft. Het merendeel van de betrokken staten is onverschillig voor en vaak zelfs medeplichtig aan deze vorm van onderdrukking van de vrouw. Hierdoor wordt de isolatie en angst van vrouwen die met deze bedreiging worden geconfronteerd verder in de hand gewerkt. In het geval van eergerelateerd geweld kiest de politie bijna altijd de kant van de man en worden daders zelden gestraft. Een eventuele veroordeling eindigt niet zelden in een lichte straf. Dit is voor de daders een bevestiging dat zij hun vrouwelijke familieleden bijna ongestraft kunnen vermoorden. De vrouwen zelf vinden zelden een toevluchtsoord waar zij veilig zijn. Voor sommige vrouwen lijkt zelfmoord de enige manier van ontsnappen Eergerelateerd geweld bestaat al eeuwenlang, maar het is pas sinds de jaren 90 dat er zichtbaar meer aandacht aan wordt besteed, voornamelijk door en mensenrechtenorganisaties. - Eergerelateerd geweld - 2
Veel gestelde vragen Hoe kan men eergerelateerd geweld definiëren? Eergerelateerd geweld omvat alle vormen van geweld waaraan een zogezegde schending van de (familiale) eer aan de grondslag ligt. Het kan de vorm aannemen van zowel psychisch als lichamelijk geweld. Eergerelateerd geweld wordt gepleegd als reactie op een schending van de eer (of zelfs de dreiging of het vermoeden hiervan). Deze idee van eer moet men echter heel breed interpreteren. Het gaat immers niet alleen over de eer van de betrokken vrouw of man maar ook over de eer van zijn of haar familie. Deze specifieke vorm van geweld gebeurt dan wanneer de gemeenschap op de hoogte is of dreigt te komen van de eerschending. De dader(s) wordt aangezet tot het plegen van geweld door de collectieve opvatting van zijn of haar gemeenschap dat de familie-eer geschonden is. De opvattingen over eer variëren naargelang de cultuur. Het feit dat de eerschending bekend wordt voor de buitenwereld (of dreigt bekend te worden ) is een cruciale factor. Onterecht wordt eergerelateerd geweld vaak gezien als een religieus fenomeen dat sterk samenhangt met de islam. Het komt echter in verscheidene culturen voor en heeft meer te maken met de mentaliteit binnen een gemeenschap en de opvattingen over man-vrouw verhoudingen dan met een godsdienst. Eergerelateerd geweld moet ook onderscheiden worden van huiselijk geweld en crimes passionels. Hoewel de aanleidingen en uitingsvormen ogenschijnlijk dezelfde kunnen zijn, zijn de laatste twee individuele acties die over het algemeen niet goedgekeurd worden door de gemeenschap, terwijl voor eergerelateerd geweld het omgekeerde geldt. Wat is eer? Eer betekent in vele culturen respect, achting en prestige. In het verleden is dit begrip ook gendergebonden geraakt en werd het in vele culturen een mannelijk attribuut. Mannen hebben eer en moeten dit verdedigen. Zij kunnen dan ook eerverlies lijden. Vrouwen hebben in diezelfde culturen vaak geen eer en kunnen bijgevolg geen eerverlies lijden. Zij kunnen enkel eer geven aan hun mannen door zich op de wijze te gedragen die hun gemeenschap hen oplegt. Zij kunnen de mannen van hun familie tot eer zijn door zich aan de maatschappelijke gedragscode te houden. Door in te gaan tegen de heersende normen en waarden beschamen ze echter de familie-eer. Vrouwen belichamen de eer van de mannen aan wie zij toebehoren. De idee dat een vrouw een voorwerp is of handelswaar zonder enige vorm van waardigheid of rechten gelijk aan die van de man, zit bij veel culturen diep ingeworteld. Het concept eer is in deze culturen bovendien vaak verbonden met het lichaam en de seksualiteit van de vrouw en haar seksueel gedrag. Om controle te kunnen uitoefenen over de vrouwelijke seksualiteit worden in patriarchale culturen grenzen gelegd die de plaats van de vrouw binnen de gemeenschap bepalen en beperken. Eergerelateerd geweld vindt plaats daar waar deze grenzen overschreden worden. Bij eergerelateerd geweld is het tenslotte zeer belangrijk dat de eer op een, voor de gemeenschap, zichtbare wijze gezuiverd wordt. In Pakistan bijvoorbeeld is het bezit van een man; zan, zar en zamin (vrouw, geld en land) nauw verbonden aan zijn eer. Deze bezittingen moeten gecontroleerd worden wegens hun inherente waarde. In twee provincies van Pakistan bestaat ook de Karo- Kari traditie die eergerelateerd geweld in de hand werkt. Karo is een zwarte man en Kari een zwarte vrouw, zwart in de zin dat zij volgens de gemeenschap moreel corrupt zijn en dus de eer van de gemeenschap schenden. Om een vrouw als Kari te bestempelen, moet er ook een man als Karo aangeduid worden. Maar statistieken wijzen uit dat - Eergerelateerd geweld - 3
in bijna de helft van de gevallen enkel de vrouw vermoord terwijl de man ontsnapt of betaalt voor zijn leven. De meeste vrouwen hebben geen geld en hebben geen enkel toevluchtsoord en worden dus vaker en zwaarder gestraft. Hoe vaak komt eergerelateerd geweld voor? Hoe dikwijls eergerelateerd geweld juist voorkomt is niet geweten aangezien vele gevallen geklasseerd worden als een ongeluk of als een vorm van huiselijk geweld. Volgens de Verenigde Naties worden er echter jaarlijks wereldwijd minstens 5000 vrouwen en meisjes het slachtoffer van eremoorden. Nog volgens de Verenigde naties waren tussen 1998 en 2003 4000 mannen en vrouwen slachtoffer van eremoord (2/3 daarvan waren vrouwen). Human Rights Watch schat het aantal vrouwen die in Jordanië slachtoffer zijn erewraak op een 30-tal per jaar. Wie zijn de daders van eergerelateerd geweld en wie zijn de slachtoffers? Zowel mannen als vrouwen kunnen plegers en slachtoffers zijn van eergerelateerd geweld. Geweld waarbij mannen het slachtoffer zijn en vrouwen de plegers komt echter slechts in beperkte mate voor. Meisjes en vrouwen hebben ook meestal niet de mogelijkheid noch de financiële middelen om (fysiek) te ontsnappen aan eergerelateerd geweld of om hun eerherstel af te kopen. Het grootste aantal slachtoffers van eergerelateerd geweld zijn dus vrouwen, meer bepaald: echtgenotes (huidig of gescheiden), dochters, zussen, nichten, moeders (weduwe of gescheiden) Mannen zijn meestal de plegers, zijnde: echtgenoot (huidig of gescheiden), vaders, broers, nonkels, zonen De reacties van de gemeenschap zijn altijd gericht op de eerschender. Het is dus belangrijk voor de familie om uit te maken wie de schuldige is en op wie het eergerelateerd geweld gericht moet worden om de aangetaste familie-eer te kunnen zuiveren. Een meisje dat seksuele betrekkingen heeft voor het huwelijk zal gezien worden als de eerschender terwijl bij de verkrachting van een meisje de verkrachter (meestal) als eerschender wordt beschouwd. In dit laatste geval kan het meisje echter nog steeds het risico lopen om toch als eerschender aangeduid te worden wanneer de omgeving van mening is dat zij door haar verleidelijk gedrag de verkrachting heeft uitgelokt. Het aanwijzen van een eerschender berust dus niet enkel op feiten maar kan ook gebaseerd zijn op vermoedens en roddels. Het feit dat veel eergerelateerd geweld gepleegd wordt door mannelijke familieleden van de beschuldigde vrouw, wijst erop dat in veel culturen huwelijk en trouw geen zaak is tussen de echtgenoot en echtgenote maar verband houdt met de hele familie en de familie-eer. Hoewel in de meerderheid van de gevallen echtgenoten, vaders, broers of andere mannelijke familieleden de eer zuiveren, wordt hiertoe ook soms beslist door een dorps- of clanraad. Deze raden duiden dan mannen aan om op gepaste wijze de vrouw te straffen voor haar ongepast gedrag. Dikwijls worden minderjarigen aangeduid omdat deze slechts een lichtere straf riskeren. Waar komt eergerelateerd geweld voor? Eergerelateerd geweld komt wereldwijd voor en in vele culturen. Geweld op mannen of vrouwen om de eer te zuiveren komt onder andere voor in delen van Zuid-Amerika, Noord Afrika, in bijna alle landen van het Midden Oosten en in India, Pakistan en Afghanistan. Men vindt het vooral terug in sterk patriarchale culturen. - Eergerelateerd geweld - 4
Wat zijn de aanleidingen voor eergerelateerd geweld? Als de eer van een man aangetast of beledigd is wordt, kan hij zijn eer, en die van zijn familie, enkel herstellen door de schender van die eer te straffen op een wijze die de gemeenschap passend vindt. De aanleiding tot eergerelateerd geweld moet niet altijd een feitelijke eerschending zijn, het kan ook gaan om een vermoeden of de dreiging van schending van de eer. De aangehaalde redenen voor eergerelateerd geweld zijn velerlei. Vaak wordt de schending van de seksuele eer als reden naar voren geschoven, denk bijvoorbeeld aan overspel. Maar er zijn nog andere aanleidingen. Zo zouden de uitdaging van mannelijke controle en de belediging van de man een voldoende grond vormen om tot eergerelateerd geweld over te gaan. In deze gevallen wordt dan de niet seksuele eer van de man aangetast. Wanneer een dochter weigert om te trouwen met de man van haar vaders keuze lopen de aantasting van de seksuele (de dochter weigert de voorgestelde huwelijkspartner) en niet seksuele eer (het gezag van de vader wordt uitgedaagd) van de vader wel door elkaar. De wens om een eigen huwelijkspartner te kiezen in een maatschappij waar de meerderheid van de huwelijken geregeld worden door de ouders, wordt gezien als een ernstige uitdaging van de mannelijke eer, zowel die van de man aan wie de vrouw zou uitgehuwelijkt worden als de vader van de bruid ( zijn gezag en aanzien in de gemeenschap worden gezonden). Bij gedwongen huwelijken spelen ook economische belangen een cruciale rol, zoals de bruidschat en eventuele erfenissen van geld en land. De angst om deze goederen mis te lopen noopt vele families ertoe om over te gaan tot eergerelateerd geweld. De vrije huwelijkskeuze van de vrouw moet immers gehinderd worden, met geweld of desnoods met de dood. Ook vrouwen die een echtscheiding willen, lopen in sommige samenlevingen het risico om slachtoffer te worden van eergerelateerd geweld. Ze dagen immers de mannelijke controle uit en stellen zo de mannelijke eer in vraag. Strafmaatregelen lijken dan noodzakelijk om de eer van de man in kwestie (en die van zijn en haar familie) te kunnen herstellen. Bij verkrachting van een vrouw of meisje, (beschouwd als een oneervolle daad), is haar lichaam, en dus de eer van de vader of echtgenoot, geschonden. De familie kan dit stilhouden en niets aan de politie melden. Soms kan een huwelijk met de verkrachter een goede oplossing bieden. Maar als de verkrachting bekend geraakt zal de familie haar eer moeten zuiveren. Een vrouw die verkracht wordt onteert haar familie evenveel als in het geval dat zij toestemt met een seksuele relatie. Haar toestemming maakt dus geen verschil wat de eerschending betreft. Zowel de vrouw als de dader kunnen vermoord worden en soms wordt één van zijn vrouwelijke familieleden verkracht. Geweld onder het mom van eer. Niet zelden worden vrouwen vermoord om wat op het eerste zicht een zaak van eer lijkt maar waar het in realiteit om andere motieven draait. Een eremoord kan bijvoorbeeld gepleegd worden om aan geld of gronden te komen, om een andere vrouw te krijgen ter compensatie of om andere misdaden te verbergen. Een man die een andere man vermoordt kan dan een vrouw van zijn eigen familie vermoorden en zo beide moorden voorstellen als een zaak van overspel en bijgevolg een zaak van zijn geschonden eer. Het feit dat eremoorden in sommige landen niet of met lichtere straffen bestraft worden, werken deze praktijken in de hand. Met het Kari-Karo praktijk in Pakistan kan een man bijvoorbeeld een vrouwelijk familielid vermoorden wegens schending van de familie-eer en vervolgens zijn vrijheid afkopen in de vorm van land of geld. Overspel of voorhuwelijkse seksuele relaties of zwangerschappen vormen een aantasting van de mannelijke seksuele eer. Vermissing, wegblijven of weglopen zonder toestemming kan eveneens een aantasting zijn van de familie-eer. Deze schending van de eer kan soms enkel berusten op een vermoeden dat de vrouw in kwestie met een man weg was. Een vrouw die wegloopt van haar man en de kinderen meeneemt, schaadt de eer van haar man en ook de familie-eer, als de gemeenschap er vanuit gaat dat de vrouw naar een andere man is gegaan. Als de man zijn eer niet zuivert wordt hij door de gemeenschap beschouwd als de verliezer die onderdoet voor een andere man. - Eergerelateerd geweld - 5
Verzet door zich niet te houden aan de regels of codes die er binnen een familie gelden kunnen tenslotte ook beschouwd worden als een schending van de familie-eer. Een voorbeeld hiervan is de wens om te gaan studeren of een (bepaald) beroep uit te oefenen. Welke vorm kan eergerelateerd geweld aannemen? Moord om de aangetaste eer te zuiveren is de meest extreme vorm van eergerelateerd geweld. Het geweld kan al eerder begonnen zijn met bedreigingen of mishandelingen, en geëscaleerd zijn tot moord. Bij eerschending wordt meestal eerst gezocht naar alternatieve manieren om de eer te zuiveren die minder extreem zijn dan moord. Zeker als de eerschending niet bekend is voor de buitenwereld kunnen het geheimhouden van de eerschending, het aanbieden van verontschuldiging door de eerschender of simpelweg het negeren van de gebeurde feiten een oplossing zijn. Eergerelateerd geweld kan zowel psychische als fysieke vormen aannemen. Vaak is dit geweld ook wettelijk strafbaar, zoals bijvoorbeeld: o het vermoorden van de eerschender; opzettelijk of door een opzettelijk veroorzaakt ongeluk o dreiging met moord van de eerschender o mishandeling van de eerschender: dit kan gaan over lichamelijke straffen of verminking (bijvoorbeeld afsnijden van de neus) waarbij de eerschender onaantrekkelijk gemaakt wordt voor anderen o babymoord of gedwongen abortus bij een voorhuwelijkse of buitenechtelijke zwangerschap o als een man een vrouw of meisje verkracht, kan de verkrachting van een vrouwelijk familielid van de man een vorm van eerherstel zijn Niet alle vormen van eergerelateerd geweld worden beschouwd als strafbare gedragingen. Vele hiervan zijn eerder vormen van psychisch eergerelateerd geweld omdat er wordt ingegaan tegen de wil van een ander. Voorbeelden hiervan zijn : o vrijheidsbeperking van de vrouw waarbij zij kan opgesloten worden en geen sociale contacten meer kan hebben. Het verbod om buitenshuis te werken of een opleiding te volgen omdat dit tegen de gedragscodes van de familie ingaat, zijn vormen van psychisch eergerelateerd geweld. o terugsturen naar het gezin van de vrouw of terugsturen naar het thuisland o uithuwelijken van een meisje aan bijvoorbeeld haar verkrachter o echtscheiding of verstoting van de vrouw waarbij de eerschender in feite sociaal dood verklaard wordt in de gemeenschap. Minder gewelddadige manieren om de aangetaste eer te zuiveren, zoals afkopen (waarbij de eerschender een bedrag moet betalen om de eerschending af te kopen) of verhuizen worden als minder doeltreffend beschouwd wanneer de eerschending openbaar bekend is of als het om seksueel wangedrag gaat. Tenslotte worden sommige vrouwen gedreven tot zelfmoord door hun mannelijke familieleden als een manier om de geschonden eer te zuiveren. De eer is pas gezuiverd als één van de bovengenoemde vormen geslaagd is. Indien één van deze vormen gefaald heeft kan dit aanleiding geven tot meer ernstige vormen van eergerelateerd geweld, met moord in het meest extreme geval. - Eergerelateerd geweld - 6
Internationale wetgeving rond eergerelateerd geweld In verschillende delen van de wereld wordt geweld tegen vrouwen gepleegd in de naam van eer. Deze gewelddaden blijven dikwijls ongestraft, of de daders krijgen lichtere straffen omdat het om erezaken gaat. Traditie en gewoonte worden aangegeven als verzachtende omstandigheden. Eergerelateerd geweld maakt vandaag deel uit van een reeks mensenrechtenschendingen die opgenomen zijn in de internationale wetgeving. Het is in dit kader dat regeringen onder internationaal recht de plicht hebben om deze schendingen te voorkomen, te onderzoeken en te bestraffen. Artikel 4 Declaration on the Elimination of Violence against Women van de Verenigde Naties vraagt aan alle ondertekenende regeringen, om niet alleen geweld tegen vrouwen te veroordelen, maar ook om traditie, gewoonte en godsdienst niet te gebruiken als reden om dit niet te doen. De verantwoordelijkheid van de staat gaat nog verder. Zo moet zij stappen ondernemen om discriminerende culturele praktijken te elimineren (artikel 5 van de Convention of the Elimination of all forms of Discrimination against Women (CEDAW)) De laatste jaren is eergerelateerd geweld een belangrijk onderwerp binnen de Verenigde Naties, zowel in de Commissie voor de Eliminatie van Discriminatie tegen Vrouwen als in de Commissie van de Rechten van het Kind. Wat is de situatie in België in verband met eergerelateerd geweld? Met de migratie richting Europa zijn ook de praktijken en tradities van de landen van herkomst, zoals eergerelateerd geweld, meegenomen. Sociale uitsluiting en armoede in het gastland zouden de tradities die leiden tot eergerelateerd geweld in de hand werken en in stand houden. In vergelijking met andere landen, bijvoorbeeld Nederland, werd in België tot voor kort in media, onderzoek of beleid weinig aandacht besteed aan eergerelateerd geweld. Dankzij verschillende migrantenorganisaties, buitenlands onderzoek en de inbreng van gesensibiliseerde politici, komt eergerelateerd geweld nu ook in België meer in de kijker. Er zijn echter geen betrouwbare cijfers beschikbaar over het aantal gevallen van eergerelateerd geweld in België. Naar aanleiding van een parlementaire vraag hierover aan minister van Binnenlandse Zaken Patrick Dewael op 10/11/2005 zouden er in België de laatste 6 jaar een 5-tal eremoorden gepleegd zijn. Over andere vormen van eergerelateerd geweld bestaan er geen cijfers en zijn de aandacht hiervoor en het onderzoek hierover beperkt. - Eergerelateerd geweld - 7
De rol van Amnesty International Eergerelateerd geweld is een schending van het recht van de mens op leven en op lichamelijke en psychische integriteit. Hoewel Amnesty International culturele diversiteit erkent, staat zij resoluut achter de verdediging van de universele rechten van de mens, in het bijzonder de meest fundamentele rechten op leven en bescherming tegen foltering of mishandeling. Amnesty International wil in haar campagne STOP Geweld Tegen Vrouwen ook aandacht vragen voor deze vorm van geweld tegen vrouwen. Amnesty International bracht reeds twee rapporten uit betreffende eergerelateerd geweld in Pakistan: Violence against women in the name of honour en Honour killings of girls and women Internationaal wil Amnesty International, als sterk onafhankelijke organisatie, blijven lobbyen bij de betreffende regeringen om op drie vlakken maatregelen te nemen om een einde te maken aan eergerelateerd geweld. Amnesty International vraagt aan deze regeringen om : 1) juridische maatregelen te nemen om eergerelateerd geweld wettelijk strafbaar te maken 2) preventieve maatregelen te nemen, onder andere door sensibiliseringscampagnes en door onderwijs, om discriminatie tegen vrouwen, dat aan de basis ligt van eergerelateerd geweld, te elimineren 3) beschermende maatregelen, zoals het voorzien van vluchtoorden en andere ondersteuning voor vrouwen die bedreigd worden met eergerelateerd geweld Amnesty International wil steun bieden aan andere organisaties en individuen die ijveren voor het afschaffen van deze vorm van geweld tegen vrouwen, ook in België. In het kader hiervan vond er op 16 december 2005 een conferentie plaats met als thema eergerelateerd geweld. Amnesty International nam ook deel aan deze conferentie. Conclusie Het blijven bestaan van misdaden gepleegd in de naam van eer houdt de ondergeschikte positie van de vrouw ten opzichte van de man in stand. De dreiging van eergerelateerd geweld leidt ertoe dat vrouwen in angst leven. In deze sfeer komen alle fundamentele mensenrechten van de vrouw in het gedrang. - Eergerelateerd geweld - 8
Bibliografie Rapport Pakistan, Violence against women in the name of honour, Amnesty International 1999 Rapport Pakistan, Honour killings of girls and women, Amnesty International 1999 Verslag van de conferentie met als thema Eergerelateerd geweld, Koerdisch Instituut en Federatie van Vlaamse Vrouwengroepen vzw, 16 december 2005 Honour Killings, a definitional and contextual overview Dr. Tahira Khan Pakistan Crimes against Women Committed in the Name of Honour World Organisation Against Torture (OMCT) Eerwraak of eergerelateerd geweld? Naar een werkdefinitie, Dr H. B. Ferwerda en Dr I. van Leiden april 2005 Lectuur Onteerd Mukhtar Mai,Uitgeverij Arena, juli 2006 Geschonden Souad, Uitgeverij Arena,2004 Een sluier van stilte, Djura, De Kern, 1990 Zwijgen is verraad, Nahed Selim Buitengesloten: meiden vertellen over hun worsteling met familie-eer, SWP, 2006 - Eergerelateerd geweld - 9