Verslag van de Studiedag van de Nederlandse Registrars Groep Verpakken hoe moeilijk doen we? Reinwardt Academie Amsterdam 28 november 2006 Op dinsdag 28 november jl. organiseerde de NRG haar vierde studiedag sinds de oprichting in 2004. De dag stond in het teken van het verpakken van kunstwerken: wat is de invloed van transport op een kunstwerk? Wat is de stand van zaken betreffende de huidige verpakkingsmethodes? En doen we niet te moeilijk? Deze en andere vragen over verpakken kwamen uitgebreid aan bod.. De ochtend was gewijd aan een drietal lezingen met als onderwerp het effect van trillingen en de stand van zaken betreffende de huidige verpakkingsmethodes. Tijdens de live sessie verpakken gepresenteerd door een groep studenten van de Reinwardt Academie werd dieper ingegaan op het thema: Hoe moeilijk doen we! Na de lunch presenteerde een aantal transport- en /verpakkingsexperts hun verpakkingsconcepten in de vorm van een kleine expositie. Er was veel tijd voor discussie en het stellen van vragen. De dag werd afgesloten met een borrel. De opkomst was overweldigend: 120 deelnemers uit het hele land hadden de weg naar de Reinwardt Academie gevonden. Inleiding door Cindy Zalm, voorzitter van het bestuur van de NRG. Zij heet iedereen hartelijk welkom en introduceert de dagvoorzitter, Matthi Forrer, conservator Japan van het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden. Verpakking en transport is op dit moment een actueel thema. De Europese Commissie voor Standaardisering heeft een project opgestart voor behoud van erfgoed waarbinnen een van de werkgroepen zich bezig houdt met het opstellen van een norm voor verpakking en transport. Met het ontstaan van de grote block-buster tentoonstellingen in de jaren 80 is men intensiever onderzoek gaan doen naar de mechanismen die van invloed zijn op verpakking en verpakte kunst. In 1991 mondde dit uit in de internationale Art in Transit conferentie die verslag deed van recent onderzoek naar vervoer van schilderijen. In 1997 werd een tweede editie gehouden van deze conferentie. Tijdens deze conferenties kwamen zowel klimaat als trilling en schok aan bod. In de jaren erna leek de focus voornamelijk op het klimaat in de transportkist gericht te zijn. Momenteel lijkt die aandacht weer wat meer te verschuiven richting trilling en schok. Hoewel er in veel musea transporten worden gevolg door middel van dataloggers, lijkt er sinds 97 niet veel uitwisseling van gegevens meer te zijn. In september van 2006 kwam daar verandering in. In Berlijn werd door het Rathgen Forschungs Labor een conferentie georganiseerd rond de nieuwste inzichten over verpakking en transport. Interessant was dat er niet alleen aandacht was voor verpakking en transport, maar ook voor de te verwachten schade tijdens expositie, met name de schade die ontstaat door de invloeden van licht, lucht en trilling. Weten we eigenlijk wel goed genoeg welke onzichtbare schade een object oploopt tijdens een bruikleen? En wanneer wordt die schade dan zichtbaar? 1
Als het gaat om verpakken zien we soms een vreemde parallel met de verzekeringsbranche: we hebben de neiging om ons overal tegen te verzekeren. En zo verpakken we onze kunst het liefste in de duurste kist want dat geeft ons een gevoel van zekerheid. Maar wat weten we eigenlijk over die kist? Wat zijn eigenlijk de laatste inzichten op dit gebied? Vraagt ieder soort transport om dezelfde oplossing? We werken allen met een beperkt budget. Waaraan kunnen we die beperkte middelen het beste uitgeven? Dit zijn de vragen waar we vandaag mee aan de slag willen. Cindy Zalm opent de studiedag (links) en introduceert dagvoorzitter Matthi Forrer (rechts) Het gaat niet om de verpakking, maar om de inhoud Huidige verpakkingsmethodes- het standpunt van de restaurator Lezing door Martijn de Ruijter (restaurator Tropenmuseum en docent Reinwardt Academie Amsterdam) Martijn juicht het toe dat er door de registrars wordt nagedacht over het vaststellen van normen voor verpakken om te voorkomen dat er al te zotte eisen worden gesteld die helemaal nergens op slaan en zaken alleen maar overmatig duur maken. Belangrijk is van te voren een risico analyse te maken van het te vervoeren object, de wijze van transporteren en de situatie op de locatie waar het object heengaat. Aan de hand van het conditierapport worden de randvoorwaarden vastgesteld. Aan de hand van een groot aantal voorbeelden laat Martijn de diverse wijzen van verpakking zien voor zowel intern als extern transport. Hij wijst er opdat het vooral belangrijk is dat betrokkenen verstand hebben van de materialen die ter beschikking staan en waarvan de werking met betrekking tot een specifieke kunstwerk, bekend zijn. Er is bijvoorbeeld een groot verschil tussen de verschillende soorten foam en hun toepassing. De discussie die volgt op de lezing gaat vooral over het maken én lezen van conditierapporten. Is er een verschil tussen een conditierapport voor restauratie en een conditierapport voor een bruikleen? Verder wordt er de mogelijkheid besproken om door middel van foto s van het verpakken een zo helder mogelijk beeld te vormen van hoe een object is verpakt. Er wordt steeds vaker gebruik gemaakt van foto s om het verpakken voor het retourtransport gemakkelijker te maken. 2
Martijn de Ruijter tijdens zijn lezing Na de lezing wordt er gediscussieerd over het maken én lezen van conditierapporten. Geanimeerde koffiepauze Na de koffiepauze wordt in een live-sessie verpakken door een aantal studenten van de Reinwardt Academie een aantal objecten verpakt voor transport. De studenten, verdeeld in drie groepen, instrueren een drietal deskundigen te weten Wim Hoeben (Rijksmuseum), Birgit Maas (Rijksmuseum voor Volkenkunde) en Aly Noordermeer (Van Gogh Museum). Het is de bedoeling dat 3 peperdure vazen van Amsterdam naar Sao Paulo (Chili) en daarna naar New York door reizen. Er is gezorgd voor verschillende gangbare soorten inpakmateriaal. Onder toeziend oog van de dagvoorzitter, die tevens enkele kritische vragen stelt, worden de studenten flink aan de tand gevoeld over de vraag hoe en vooral waarom er op een bepaalde manier wordt verpakt. Er wordt gediscussieerd over o.a. het gebruik van handschoenen en het hoe en waarom van de diverse materialen. 3
Het toeziend oog van dagvoorzitter tijdens de inpaksessie Het inpakken van de peperdure vazen Na afloop van de inpaksessie worden de verpakkingen onceremonieel getest, waaruit blijkt dat niet alle vazen een reis met veel turbulentie overleefd zouden hebben. Het was de studenten niet makkelijk gemaakt, omdat de beschikbare inpakmaterialen beperkt waren en de sessie vooral bedoeld was om een discussie op gang te brengen tussen de studenten en het publiek. Birgit Maas laat daarna zien dat met behulp van de zogenaamde vacuümmat de vaas een grotere kans op overleven zou hebben. Ook deze methode van verpakken levert een levendige discussie op waaruit blijkt dat het nut/effect van de mat in sterke mate afhankelijk is van de vorm van een object. Omdat de tweede spreker door omstandigheden niet op tijd aanwezig kon zijn, was Wouter Hijnberg (Helicon) zo vriendelijk een impromptu lezing te houden over de kwaliteitseisen die worden gesteld aan het ontwerp van verpakkingen. Vooral van belang is te weten wat de verschillende materialen doen en wat de overwegingen zijn om een bepaald materiaal te gebruiken. Zie voor meer informatie over de activiteiten van Helicon hun website www.helicon-cs.com 4
Wouter Hijnberg tijdens zijn geïmproviseerde lezing Shake, rattle and roll Stand van zaken betreffende het effect van trillingen op kunstwerken en cultureel erfgoed Lezing door Bill Wei (onderzoeker Instituut Collectie Nederland) De essentie van Bills lezing is dat er in de discussie over vibraties onderscheid gemaakt moet worden tussen schokken en trillingen. Schokken zijn simpelweg te verdelen in te hard (en dus onmiddellijk resulterend in schade) en overig en zijn in principe eenmalige "incidenten". Waar Bill zich mee bezig houdt zijn trillingen. Daarbij is vastgesteld dat ieder object een bepaald aantal trillingen aan kan voordat er zichtbare schade optreedt. Dit werkt cumulatief, daarom is iedere onnodige trilling (verplaatsing van een object bijvoorbeeld) er één te veel. Aangezien we van museale objecten maar een bepaald deel van de historie kunnen overzien weten we niet hoeveel trillingen een object al heeft moeten verdragen voor het in verantwoord beheer kwam. Bovendien weten we niet hoeveel trillingen een object uiteindelijk aankan. Omgaan met objecten (in trilling brengen) is dus altijd een riskante bezigheid. Op elk moment kan de kritische grens bereikt worden en is een zoveelste kleine trilling oorzaak van zichtbare schade. Voer voor registrars én verzekeraars dus. In de huidige discussie en literatuur rond vibratie tijdens kunsttransport worden verschillende termen nogal eens verkeerd gebruikt of door elkaar gebruikt. Er is duidelijk verschil tussen schokbelasting (eenmalig en groot) en vibratie (continu en laag). Bovendien meten we eigenlijk altijd op de muur, in de kist, op een spieraam of op een lijst terwijl we eigenlijk willen weten wat de invloed is op het doek of het paneel. De waarden gemeten worden zullen altijd sterk afhankelijk zijn van de plaats waar wordt gemeten. Meten op het doek zelf doet onze haren te berge rijzen wat het (cumulatieve) effect van trillingen kan zijn. Er is meer onderzoek nodig maar dat veel kunst blootstaat aan onverzekerde en ongemeten risico s lijkt wel duidelijk Bill Wei tijdens zijn lezing: Shake, rattle and roll. 5
Een belangrijk onderdeel van de studiedag vormde de presentaties van de verpakkingsconcepten van de volgende bedrijven: Gerlach Art Packers and Shippers presenteert o.a. een kist ontwikkeld in samenwerking met Helicon en de baby blue een eigen ontwerp. Helicon Conservation Services presenteert o.a. de Pegasus, een kist naar eigen ontwerp. Hizkia van Kralingen presenteert de bekende turtle, ontwikkelt in samenwerking met Innocell. Innocell presenteert diverse kunststofproducten: foams, containers, monsterdozen en een Japans ophangsysteem. Kortmann Art Packers and Shippers presenteert diverse huurkisten ontwikkelt door het moederbedrijf Hasenkamp. UTS Link Collection Services presenteert hun programma betreffende beheer, behoud en depotservice. Impressies van de bedrijvenpresentatie 6
7