Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin - handleiding- -

Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin - handleiding- - Deze handleiding is verschenen in het kader van het project VSB Vlindertuinen. Dit project is een initiatief van het VSB Fonds en De Vlinderstichting. Het VSB Fonds zet zich in voor een leefbare samenleving. Respect en begrip, voor elkaar, maar ook voor de natuur, zijn daarbij belangrijke waarden. Het VSB Fonds biedt zorginstellingen in Nederland een VSB Vlindertuin aan in de overtuiging dat vlinders een belangrijke natuureducatieve functie vervullen. Meer informatie over het VSB Fonds is te vinden op www.vsbfonds.nl De uitvoering van het VSB Vlindertuinen project ligt in handen van De Vlinderstichting. Het behoud en herstel van de vlinders en libellen in Nederland is het doel van deze organisatie. Het creëren van vlindertuinen, leefgebieden voor vlinders, en het stimuleren van het educatief gebruik daarvan, zijn enkele van de vele manieren waarop De Vlinderstichting haar doelstelling tracht te bereiken. Productie De Vlinderstichting Postbus 506 6700 AM Wageningen telefoon: 0317-467346 fax: 0317-420296 e-mail: info@vlinderstichting.nl homepage: www.vlinderstichting.nl Deze publicatie kan worden geciteerd als: De Vlinderstichting (2003). Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin - een handleiding. Wageningen. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, microfilm, fotokopie of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van De Vlinderstichting. April 2003 DE VLINDERSTICHTING 2003 Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin

Inhoud Hoe gaat het met de vlinders?... 3 VSB Vlindertuinen... 5 Het tellen van vlinders... 6 Bijlage:! Ontwerp VSB Vlindertuin... 11 DE VLINDERSTICHTING 2003 Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin 2

Hoe gaat het met de vlinders? Het gaat niet zo goed met de vlinders in ons land. Gemiddeld genomen is het aantal vlinders in ons land in tien jaar tijd met veertig procent gedaald. Als die trend doorzet, dan blijven er in de toekomst weinig vlinders meer over! De Vlinderstichting doet er alles aan om vlinders te behouden. Het verzamelen van gegevens over waar welke vlinders voorkomen, vormt de basis voor het beschermen van de vlinders. Bescherming vlinders noodzakelijk In ons land leven 54 soorten dagvlinders. Met dertig soorten gaat het zo slecht, dat ze bedreigd zijn in hun voortbestaan in Nederland. Deze soorten zijn opgenomen op de zogenaamde Rode Lijst van Dagvlinders. Dat is een lijst die het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij in 1995 heeft vastgesteld, naar aanleiding van de gegevens die er bij De Vlinderstichting aanwezig zijn over het voorkomen van dagvlinders in ons land. Met deze lijst geeft de regering aan dat deze soorten extra aandacht moeten krijgen om te voorkomen dat ze verdwijnen uit ons land. De bedreigde vlindersoorten zul je in de VSB Vlindertuinen niet tegenkomen. Het zijn vlinders die niet ver kunnen vliegen of afhankelijk zijn van zeer zeldzame planten die alleen in natuurgebieden nog voorkomen. Maar ook de algemene soorten dagvlinders laten een achteruitgang in aantallen zien. Dit zijn de soorten die in de VSB Vlindertuinen terecht kunnen voor voedsel en beschutting. Aan de bescherming van deze algemene soorten kunnen de vlindertuinen dus een steentje bijdragen. DE VLINDERSTICHTING 2003 Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin 3

Tellen van vlinders geeft inzicht Monitoring is het officiële woord voor het regelmatig tellen van iets. Zo kan worden bijgehouden of er veranderingen zijn. Door jaar in jaar uit op dezelfde manier te tellen kunnen we zien hoe het met de vlinders gaat. Gaat de vlinderstand in ons land achteruit? Worden er in het noorden minder vlinders waargenomen dan in het zuiden? Gaat het hooibeestje in de duinen even sterk achteruit als in de rest van het land of is er verschil? Zal de zilveren maan zich in dit terrein herstellen als er op een ander moment gemaaid wordt? Om dit soort vragen te kunnen beantwoorden is De Vlinderstichting in 1990 samen met het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) gestart met het Landelijk Meetnet Dagvlinders. Hiermee willen we actuele informatie verzamelen over de veranderingen in de dagvlinderstand in ons land. Door op een systematische manier de vlinders te tellen kunnen we mogelijk ook de oorzaken van de achteruitgang achterhalen. Daarom zijn verspreid over het hele land routes uitgezet waarlangs overal op dezelfde manier wordt geteld. Het hele vlinderseizoen lang worden deze routes door vrijwilligers gelopen. Zij noteren hoeveel vlinders en welke soorten zij op hun route zien. Deze informatie gebruikt De Vlinderstichting om beheerders van natuurterreinen, gemeentelijk groen en tuinliefhebbers te adviseren. Dergelijke routes noemen we monitoringroutes. We kunnen er het meeste van leren wanneer de routes jaren achter elkaar gelopen worden. Hoe langer de route gelopen wordt, hoe beter je veranderingen en ontwikkelingen in de vlinderstand kunt zien. Het monitoren van de vlinders is een belangrijke basis voor het verbeteren van de vlinderstand in ons land. In deze handleiding leggen we uit hoe je daar met het tellen van de vlinders in de VSB Vlindertuin een bijdrage aan kunt leveren. DE VLINDERSTICHTING 2003 Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin 4

VSB Vlindertuinen Een vlindertuin is een plek waar vlinders voedsel en beschutte plekken kunnen vinden. Maar in de VSB Vlindertuin is niet alleen rekening gehouden met de wensen die vlinders aan hun omgeving stellen. Er is ook gelet op de wensen van bewoners van zorginstellingen en kinderen. Een tuin voor vlinders, bewoners en kinderen In 2000 zijn het VSB Fonds en De Vlinderstichting gestart met de aanleg van VSB Vlindertuinen bij zorginstellingen. In de tuinen vinden vlinders voedsel en beschutte plekken. Voor bewoners zijn de tuinen een plek waar ze kunnen genieten van bloeiende planten en allerlei kleine dieren. En doordat de zorginstellingen in het project samenwerken met een school of scoutinggroep, zijn de tuinen tevens een ontmoetingsplek voor bewoners en kinderen. De kinderen kunnen in de tuin terecht voor lessen over vlinders, waardoor ze al vroeg in aanraking komen met de natuur. Iets waar je niet jong genoeg mee kunt beginnen. Eind 2003 zijn er ongeveer 100 VSB Vlindertuinen gerealiseerd. Actuele informatie over de vlindertuinen en een overzicht van de zorginstellingen is te vinden op de website van De Vlinderstichting www.vlinderstichting.nl. En waarom nu deze handleiding? De tuinen zijn allemaal aangelegd volgens hetzelfde ontwerp. Dit biedt goede mogelijkheden voor onderzoek naar de ontwikkeling van de tuinen en vooral het voorkomen van soorten vlinders en het aantal vlinders in de tuinen. Met behulp van deze handleiding kan iedereen die de algemene vlinders in ons land kan herkennen (met of zonder hulp van een zoekkaart), meedoen aan het onderzoek naar het vlinderbezoek van de VSB Vlindertuinen. DE VLINDERSTICHTING 2003 Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin

Het tellen van vlinders Alle VSB Vlindertuinen zijn volgens hetzelfde ontwerp aangelegd. Voor De Vlinderstichting is dit een unieke gelegenheid voor het opstarten van onderzoek naar het vlinderbezoek aan dezelfde tuinen op verschillende plekken in het land. Hoe je daaraan mee kunt doen, leggen we hier uit. Een tuin voor vlinders Een vlindertuin is een plek waar is voldaan aan de wensen die vlinders aan hun omgeving stellen. De planten die in de tuin staan, zijn gekozen om hun waarde voor vlinders. Er zijn nectarplanten, waar de vlinders uit kunnen drinken en er zijn waardplanten, waar de rupsen van kunnen eten. En er zijn beschutte plekjes in de tuin gecreëerd, waar vlinders kunnen schuilen tegen harde wind of regen. De vlindertuin biedt geen garantie voor de aanwezigheid van vlinders. Zeker de eerste jaren moet de tuin zich nog ontwikkelen. Het kan best drie jaar duren voor de tuin is volgroeid. En de vlinders komen vanzelf, omdat ze in de tuin kunnen vinden wat ze zoeken: voedsel, beschutting en wellicht een plek om zich voort te planten. Hoeveel vlinders er daadwerkelijk in de tuin komen, hangt van de omgeving af waar de tuin ligt. En ook per jaar zal het aantal vlinders verschillen. Belang van tellen Het tellen van vlinders in de VSB Vlindertuinen levert, naast een flink aantal waarnemingen, belangrijke nieuwe informatie op. De tuinen zijn immers allemaal hetzelfde. Doordat ze op verschillende plekken zijn aangelegd, zullen alle tuinen zich op een eigen manier ontwikkelen. Zo zijn er bijvoorbeeld VSB Vlindertuinen op zandgrond en op kleigrond. Dit heeft gevolgen voor het vlinderbezoek aan de tuin. Om het vlinderbezoek aan de DE VLINDERSTICHTING 2003 Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin 6

verschillende tuinen te kunnen vergelijken is het noodzakelijk dat in alle tuinen de vlinders op dezelfde manier worden geteld. Het tellen van de vlinders in de tuinen levert de meeste informatie op als het lang volgehouden wordt. Hoe langer zo'n project loopt, hoe meer De Vlinderstichting er mee kan doen. En voor de afzonderlijke locaties geldt ook dat je meer inzicht krijgt in de ontwikkelingen van het dagvlinderbezoek aan de tuin, naarmate er langer geteld wordt. Wie kan er meedoen? Om mee te doen aan het onderzoek naar vlinders in de VSB Vlindertuinen hoef je geen vlinderspecialist te zijn. Je moet wel de algemene dagvlindersoorten kunnen herkennen. Met behulp van de zoekkaart VLINDERS KIJKEN en het boekje DAGVLINDERS IN BEELD kan iedereen deze soorten na enige oefening wel al uit elkaar houden. Alle zorginstellingen met een vlindertuin hebben een voorraad zoekkaarten ontvangen. Extra zoekkaarten zijn te verkijgen bij De Vlinderstichting. Wanneer je mee wilt doen aan de vlindertellingen in de VSB Vlindertuinen, dan kun je bij De Vlinderstichting het boekje DAGVLINDERS IN BEELD aanvragen. Hoeveel tijd kost het? In principe kost het tellen zelf een kwartier per week. Daar komt de tijd bij die je nodig hebt om naar de vlindertuin te gaan. Door slecht weer zullen er altijd wel weken uitvallen. Voor De Vlinderstichting is de informatie het beste bruikbaar als er een aantal jaren achter elkaar wordt geteld. DE VLINDERSTICHTING 2003 Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin

Vlinders tellen Om de waarnemingen van vlinders met elkaar te kunnen vergelijken, is het belangrijk dat iedereen de vlinders op dezelfde manier telt. Voor de VSB Vlindertuin gelden de volgende regels:! Tel van april tot en met september Er hoeft alleen geteld te worden tijdens het vliegseizoen van vlinders. Hoewel ook in maart met een warm lentezonnetje enkele vlinders zich zullen laten zien, start het vlinderseizoen pas echt in april. Eind september is het meestal afgelopen met de zonnige dagen, hoewel soms oktober ook nog mooi kan zijn. Tellen in maart en oktober mag, maar hoeft niet.! Streef naar 1 keer tellen per week Eén keer per week tellen levert goede gegevens op. Vaker mag natuurlijk altijd, maar is niet noodzakelijk. En mocht je op vakantie gaan en geen vervanger kunnen vinden voor het tellen, dan is ook dat geen probleem. In principe zijn we blij met alle waarnemingen die er binnenkomen.! Tel alleen bij mooi weer Vlinders tellen is iets wat je alleen kunt doen als het mooi weer is. In de praktijk betekent dit dat je kunt tellen wanneer het voor jezelf ook aangenaam is om in de vlindertuin te zitten. Bij slecht weer vliegen er nauwelijks vlinders en heeft tellen geen zin. Met het Nederlandse klimaat betekent het dat er altijd een paar weken zijn dat er helemaal niet geteld kan worden. Zeker in april is die kans vrij groot. Dat is geen probleem. Ook als hier en daar een week niet geteld is, zijn de gegevens nog prima bruikbaar. Tel per keer een kwartier Om de waarnemingen uit de verschillende tuinen met elkaar te kunnen vergelijken, is het belangrijk dat iedereen even lang telt. Wanneer je een uur in de tuin zit, is de kans op meer vlinders natuurlijk groter. Voor de VSB Vlindertuin geldt een teltijd van een kwartier. Tijdens de telling kun je rustig heen en weer lopen in de vlindertuin. Loop ook eens om de tuin heen als dat kan. DE VLINDERSTICHTING 2003 Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin 8

Tel alleen de vlinders in de vlindertuin Tel alleen de vlinders mee, die zich daadwerkelijk in of boven de vlindertuin bevinden. Vlinders die buiten de vlindertuin vliegen, tel je dus niet mee. Probeer er voor te zorgen dat je geen vlinders dubbel telt. Een vlinder die je telt in de tuin en die vervolgens de tuin uit en weer in vliegt, tel je dus niet nog een keer. Vul de waarnemingen in op het formulier Als bijlage is een formulier WAARNEMINGEN VLINDERS VSB VLINDERTUIN bijgevoegd. Wil je extra formulieren, dan kun je deze aanvragen bij De Vlinderstichting of zelf kopiëren. Ook op de site www.vlinderstichting.nl is een formulier beschikbaar, zodat waarnemingen digitaal kunnen worden ingestuurd. Dit laatste heeft onze voorkeur. Op het formulier staan de vlinders genoemd die je het meest waarschijnlijk zult zien in de tuin. Mocht je nog andere soorten ontdekken, dan kun je die in de lege vakken invullen. Stuur de formulieren op De ingevulde formulieren stuur je naar De Vlinderstichting. Het is het handigste om dit na afloop van het seizoen (in oktober) in één keer te doen. Dat kan in een ongefrankeerde enveloppe, naar onderstaand adres: De Vlinderstichting Waarnemingen VSB Vlindertuin Antwoordnummer 230 6700 VB Wageningen Let er goed op dat je op elk los formulier je naam en adres hebt ingevuld! Dat voorkomt fouten bij het invoeren van de gegevens. DE VLINDERSTICHTING 2003 Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin 9

Enkele tips Soorten die veel op elkaar lijken kunnen problemen opleveren. Vooral vliegende witjes kunnen vaak niet met zekerheid op naam gebracht worden. Probeer zoveel mogelijk de vlinders op naam te brengen. Mocht het niet lukken dan kunt je ook bijvoorbeeld witjes: 3 exemplaren doorgeven. Het is het makkelijkste om in de tuin gebruik te maken van een aantekeningenboekje en de gegevens thuis over te brengen op het formulier. De Vlinderstichting is geïnteresseerd in alle vlinderwaarnemingen. Ook wanneer je dus een vlinder ziet buiten de vlindertuin, kunt je deze doorgeven aan De Vlinderstichting. Dit kan via de site www.vlinderstichting.nl of door middel van de formulieren LOSSE WAARNEMINGEN VLINDERS. Deze kun je aanvragen bij De Vlinderstichting. Hartelijk dank voor je bijdrage aan het verzamelen van vlinderwaarnemingen! Mocht je na het lezen van deze informatie nog vragen hebben over het tellen van vlinders, dan kun je uiteraard altijd contact met ons opnemen (waarnemingen@vlinderstichting.nl). Tot slot... Voor het aanvragen van nieuwe formulieren en voor al je vragen en opmerkingen kun je contact opnemen met De Vlinderstichting. De Vlinderstichting Postbus 506 6700 AM Wageningen tel: 0317-467346 fax: 0317-420296 e-mail: info@vlinderstichting.nl website: www.vlinderstichting.nl DE VLINDERSTICHTING 2003 Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin

Bijlage: Ontwerp VSB Vlindertuin Het ontwerp van de VSB Vlindertuin is gemaakt door Tuinbureau Ten Hallers in Ede. De tuin heeft een oppervlakte van 200m² en een diameter van 15,5m. Gemengde haag Border Zaaibedden Bloemrijk gras Puinheuvel Heesters DE VLINDERSTICHTING 2003 Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin 11

Plantenlijst VSB Vlindertuin Houtige gewassen 1. Gemengde haag van kornoelje (Cornus mas) 10%, vuilboom (Rhamnus frangula) 5%, sleedoorn (Prunus spinosa) 10%, meidoorn (Crataegus monogyna) 60%, liguster (Ligustrum vulgare) 15%. 4. Spierstruik (Spiraea Anth. Waterer ) 8. Vlinderstruik (Buddleja davidii Pink Spread ) 10. Vlinderstruik (Buddleja davidii Nanho Blue ) 14. Liguster (Ligustrum tschonoskii Little Tom ) 16. Bosdruif (Clematis jouiniana Praecox ) 17. Vlinderstruik (Buddleja davidii Black Knight ) 18. Heptacodium micoinoides 20. Bandwilg (Salix Sekka ) 21. Struikklimop (Hedera helix Arborescens ) 22. Caryopteris cland. Heavenly Blue. Zaaigoed Voor bloemrijk gras: mengsel G1 (Cruydt Hoeck Groningen) Voor onderbegroeiing van haag en heesters: mengsel O1 (Cruydt Hoeck) Vaste planten 3. Damastbloem (Hesperis matronalis) 5. Kogeldistel (Echinops Taplow blue ) 6. Guldenroede (Solidago Golden wings ) 7. Kattekruid (Nepeta faasseni) 11. Rode spoorbloem (Centranthus ruber coccineus) 12. Hemelsleutel (Sedum spectabile Brilliant ) 13. Lage Herfstaster (Aster Prof. Kippenberg ) 15. Blauwe knoop (Succisa pratensis) 19. Leverkruid (Eupatorium purpureum Atropurpureum ) 20. Groot hoefblad (Petasites hybridum) 23. Breedbladige lathyrus (Lathyrus latifolia) 24. Aubrieta Blue emperor 25. Lavendel (Lavendula Munstead ) 26. Zenegroen (Ajuga reptans) 28. Marjolein (Oregano vulgaris) 29. Beemdkroon (Knautia macedonica) 30. Late Guldenroede (Solidago caesia) DE VLINDERSTICHTING 2003 Vlinders tellen in de VSB Vlindertuin