Naam : Kirsten Huurman, Boyd van Kommer, Annebel Smit Vak : Aardrijkskunde Onderwerp : Hoe houden we Nederland veilig? Doel : Profielwerkstuk
Inhoudsopgave Inleiding blz. 3 Hoofdstuk 1 blz. 4 - inleiding blz. 4 - overstromingen blz. 4 - oplossingen blz. 6 - conclusie blz. 7 Hoofdstuk 2 blz. 8 - inleiding blz. 8 - voorbeelden blz. 8 - conclusie blz. 9 Hoofdstuk 3 blz. 10 - inleiding blz. 10 - duinen blz. 10 - zandsuppletie blz. 11 - zandmotor blz. 14 - kustafslag blz. 15 - wind erosie blz. 17 - zwakke plekken blz. 18 - de toekomst blz. 19 - conclusie blz. 20 Hoofdstuk 4 blz. 21 - inleiding blz. 21 - waarom kustversterking? blz. 21 - wat wordt er gedaan? blz. 21 - gevolgen blz. 22 - muistromen blz. 22 - vooroeversuppletie blz. 22 - Argus- systeem blz. 23 - conclusie blz. 23 Hoofdstuk 5 blz. 24 - inleiding blz. 24 - gebeurtenissen blz. 25 - aanleiding blz. 25 - oplossingen blz. 26 - dijk in duin blz. 27 - zandsuppletie blz. 27 - werking van de nieuwe waterkering blz. 28 - karakter van Katwijk blz. 28 - parkeergarage blz. 29 - bommetje blz. 29 - feitjes blz. 29 - krantenknipsels blz. 29 - toekomst situatie blz. 30 - conclusie blz. 32 Bronvermelding blz. 33 Logboek blz. 34 2
Profielwerkstuk inleiding Nederland heeft een mooie, gevarieerde en langgerekte kustlijn. Onze kust bestaat uit dijken en duinen. Daar moeten we zuinig op zijn, omdat zij ons land beschermen tegen de zee. Bovendien neemt de druk op de kust toe door de verandering van het klimaat en de stijging van de zeespiegel. Diverse overheden, zoals Rijkswaterstaat en de water- en hoogheemraadschappen, zijn daarom voortdurend bezig Nederland te beschermen tegen de zee en om onze kustlijn in vorm te houden. Dit gebeurt zonder dat de natuur en de recreatiemogelijkheden in het gedrang komen. Rijkswaterstaat bestrijdt de structurele erosie van de kust door zand aan te brengen, op het strand of onder water voor de kust. Als het zand wordt aangebracht, wordt dat vooral buiten het badseizoen gedaan. Zolang het weer het toelaat wordt er dag en nacht gewerkt. Op deze manier zorgt Rijkswaterstaat ervoor dat Nederland niet kleiner wordt en dat de zeebodem mee blijft stijgen met de zeespiegel. Ook dragen ze bij aan de grootste waterkering: de duinen. Een betrouwbare kust beschermt en is onmisbaar voor de winning van drinkwater, voor de leefomgeving van de plant, mens en dier, de recreatie en andere bedrijvigheid in de kuststreken. Door extra zand aan te brengen, sluiten we aan bij de natuurlijke dynamiek. 3
Hoofdstuk 1, De geschiedenis Inleiding Vanaf het jaar 1000 tot nu zijn er vele methodes bedacht om Nederland te beschermen tegen het waterprobleem. Zo bedachten ze bijvoorbeeld terpen en windmolens. Helaas waren deze methodes niet altijd even sterk en zijn er dus ook veel overstromingen geweest. Meestal met grote gevolgen voor de landbouw en hierdoor ook de economie. In dit deel bespreken we van elke eeuw een overstroming en de oplossingen die mensen bedacht hebben door de tijd heen. Overstromingen 800: Op 26 december in 838 is de eerste echte overstroming voor hoever men weet (hiervoor zijn er waarschijnlijk wel een aantal overstromingen zijn geweest maar deze zijn nooit door meerdere bronnen bevestigd). Op 26 december waait er een harde wind over de Nederlanden. Bij deze overstroming wordt vooral het Noorden van Nederland getroffen. Dit komt doordat er op dat moment slechte dijken in Nederland zijn. Volgens schattingen zijn er rond de 2500 mensen overleden ten gevolge van deze waterramp. 1000: Stormvloed van 1014: Tijdens de stormvloed brak de kustlijn van heel Nederland door. Verder is er over deze stormvloed weinig te vertellen wel zijn er veel doden gevallen. Aantallen worden echter niet genoemd. 1100: Deze ramp wordt ook wel Allerheiligenvloed genoemd. Er zijn meerdere Allerheiligenvloeden geweest maar dit was de eerste. Tijdens de Allerheiligenvloed van 1170 begaven de duinen tussen Huisduinen en Texel het. Hierdoor kon het water tot de stad Utrecht komen en werden Texel en Wieringen eilanden. Het slachtoffers aantal is onbekend. 1200: In de 12 e eeuw was er weer een Sint Luciavloed dit was weer een grote overstroming. In de nacht van 13 op 14 december in 1287 vond er een vreselijke storm plaats. Deze storm had Nederland en Groot-Brittannië getroffen. Door deze overstroming is mede de Zuiderzee ontstaan. Dit komt doordat de plaatsten die nog in de Waddenzee lagen zijn overstroomd, het zand is meegenomen naar land en zo kwam er plaats voor een zee. Er wordt geschat dat er rond de 20 000 doden zijn gevallen. Het is de grootste waterramp van Friesland ooit geweest. 4
1300: De Sint-Marcellusvloed van 1362 was een vloed met zeer grote gevolgen voor de Nederlanden. Daarom word deze vloed ook wel de Eerste Grote Mandrenke genoemd. Dit betekent de eerste grote verdrinking van mensen. Deze stormvloed vindt plaats in de nacht van 15 op 16 januari. Het water komt erg hoog te staan en er waren veel golven. Er vallen ongeveer 30.000 doden. 1400: In 1421 vind de Sint-Elisabethvloed plaats. De exacte datum is niet bekend echter weet men wel dat het rond 19 november is want op 19 november is de naamdag van Sint-Elisabeth. Men denkt dat er een uitzonderlijk zware noordwesterstorm was en met gevolg daarop een hoge stormvloed. Door deze stormvloed braken meerdere dijken door in het huidige zeeland en Zuid- Holland. Dit had grote gevolgen voor de inwoners. De inwoners van Zeeland moesten vluchtten, dit waren er rond de 100.000. 1500: De stormvloed van 1566 was een relatief lichte stormvloed. Dit kwam doordat er steeds betere dijken kwamen. Deze dijken waren wel beschadigd maar er waren gelukkig geen dijkdoorbraken en hierdoor geen overstromingen. Deze vloed viel op eerste paasdag. Er veel water vanuit de Noordzee de Zuiderzee in gestuwd. Hierdoor was er te veel water in de Zuiderzee. Ook kwam er toen nog een Noordoosten wind bij. Nu ging al het water richting Amsteland en gooiland. Hier hebben de dijken veel moeite gehad om het water tegen te houden, maar gelukkig hebben de dijken volgehouden en zijn er geen gewonden gevallen. 1600: Tijdens de Sint-Maartensvloed van 12 op 13 november in 1686 braken veel dijken door in Groningen. Alle dijken tussen Eems en Dollard konden niet op tegen de sterke wind en water. Met als gevolg dat heel Groningen onder water stond. Er zijn rond de 1500 mensen verdronken. 1700: In 1717 vindt de kerstvloed plaats. Deze overstroming vindt plaats op kerstnacht. Vandaar de naam kerstvloed. Door een Noordwester storm overstroomt Nederland tot op de hoogte van Amsterdam en Zwolle. Dit kwam doordat de dijken in het noorden van het land (weer) niet sterk genoeg waren. Bij deze kerstvloed zijn er ongeveer 2500 doden gevallen. Dit was de laatste grote overstroming van Noord-Holland. 1800: In 1877 is er een erge storm in de nacht van 30 op 31 januari. Hierbij wordt vooral Groningen getroffen. Twee grote polders, de Westpolder en de Riederwolderpolder, overstromen. Hierbij vallen 37 doden. De grote van deze vloed valt relatief mee. 5
1900: De grootste ramp met water dat men zich tegenwoordig nog kan herinneren is de watersnoodramp van 1953. Het werd ook wel de Beatrixvloed genoemd. Deze ramp gebeurde in de nacht van 31 januari. Door een combinatie van springtij en stormvloed steeg het water in de Noordzee tot extreme hoogte. Hierdoor konden de dijken in Deltagebied het water niet meer tegenhouden. Deze dijken waren veels te laag en niet sterk genoeg. Rijkswaterstaat wist dit al in 1920, maar door een crisis en andere projecten was Rijkswaterstaat er niet aan toegekomen om de dijken te verstevigen. Uiteindelijk kostte de watersnoodramp 1836 mensenlevens. Ook vele duizenden mensen verloren hun huis. Achteraf gezien had dit allemaal voorkomen kunnen worden. 2000: In de nacht van 31 oktober in 2006 vindt de Allerheiligenvloed plaats. Er raast een grote storm over Nederland. De waterstand is erg hoog. Tijdens deze storm wordt ook het hoogste NAP niveau gemeten in Delfzijl ooit. Verder waren er geen overstromingen door de deltawerken. Oplossingen tegen het waterproblemen Terpen/wierden: Terpen en wierden zijn als het ware hetzelfde. Het is een heuvel in een dorp om de inwoners te beschermen tegen water. Eerst was dat echter niet zo, toen was de functie van de terp om de kerk op het hoogste punt te krijgen want de kerk was het belangrijkste van het dorp. Toen er enkele overstromingen geweest waren hadden de inwoners door dat je geen last meer zou hebben van het water als iedereen zijn huis op een terp zou plaatsen. De naam terp komt uit het oud fries daar betekend terp dorp. In het Gronings betekent wierde hoogte. Daarom werd het in Friesland terpen genoemd en in Groningen Wierden Er zijn 2 soorten terpen: - Huisterpen, dit is een terp waar een huis op kan staan. - Dorpsterp, dit is een terp voor meerdere huizen en soms zelfs een heel dorp. 6
De molen: De eerste molen die Nederland in gebruik nam was de poldermolen. Deze molen werd gebruikt om water van laag naar hoog te transporteren en het water uit de polders weg te pompen. Naarmate de tijd vorderde kwamen er steeds meer poldermolens in het land. Tegenwoordig zijn vele van de poldermolens vervangen door stoomgemalen en elektrische gemalen molens. Deltawerken: De deltawerken zijn natuurlijk een project op zich. Het is een groot project geweest waarbij er meerdere dammen, dijken en stormvloedkeringen verstevigd moesten worden. Het begon in 1958 met de Stormvloedkering Hollandse IJssel en eindigde in 1997 met de Hartelkering vlakbij Spijkenisse. Het voornaamste doel van de deltawerken was om Nederland te beschermen tegen een nieuwe watersnoodramp. Het plan is bedacht door Johan van Veen. Hij was waterstaatkundig ingenieur. Hij had een plan bedacht om de kust van Nederland in te korten en in plaats daarvan zouden gesloten dammen komen. Het voordeel was dat de dijken alleen verstevigd hoefden te worden, maar niet groter landinwaarts hoefden te gaan. Dit idee is uitgevoerd en biedt nu nog steeds bescherming. Conclusie: Er zijn in Nederland veel grote waterrampen geweest. Vaak waren er geen middelen tegen de rampen. Met als voorbeeld de watersnoodramp, maar gelukkig zijn we nu goed beschermd. 7
Hoofdstuk 2, Harde kustlijn van Nederland Inleiding Nederland moet beschermd worden tegen de Zee en rivieren. Meerdere manieren zijn hier denkbaar voor. Grofweg zijn deze manieren in 2 categorieën in te delen. In de ene categorie de zachte kustlijn van Nederland (zie voor verdere uitleg de andere deelvraag). De andere categorie is de harde kustlijn van Nederland. In dit deelonderwerp zullen wij ingaan op de vraag: wat is de harde kustlijn? Zijn er bekende voorbeelden van de harde kustlijn? En waarom is de harde kustlijn er eigenlijk? Allereerst, wat is de harde kustlijn eigenlijk? Als je puur naar het begrip harde kustlijn kijkt is de vertaling ervan: alles wat is neergelegd door de mens om de kustlijn te versteken of om helemaal een nieuwe bescherming te bouwen. Niets is dus door de natuur gedaan, maar alles is gedaan door de mens zelf en haar moderne technieken. In Nederland is het zo dat er vaak gekozen wordt voor een zachte kustlijn oplossing. Dit komt doordat de harde kustlijn in onderhoudt vaak duurder is. De meest gebruikte uitvoering van de harde kustlijn is de dijk in duin techniek. Dit is dat een dijk afgedekt door een duin (zie voor meer informatie Katwijk en Noordwijk). Het bekendste voorbeeld van de harde kustlijn zijn de dijken. Dijken bestaan uit stenen/cement wat door de mens zelf is neergelegd. Hier heeft de natuur totaal geen invloed op gehad. Dijken zijn wel erg belangrijk want als deze vorm van de harde kustlijn niet had bestaan stond de helft van Nederland nu onder water. Voorbeelden van de harde kustlijn Hondsbossche zeewering: De Hondsbossche zeewering staat opgenomen in de lijst van prioritaire zwakke schakels. Dit zijn er 8 in Nederland. Deze prioritaire zwakke schakels houden in dat er gedacht wordt dat deze 8 plaatsen niet tegen een hoge waterstand of veel, hoge golven kunnen. De Hondsbossche zeewering staat op deze lijst, omdat hij op dit moment niet voldoet aan de geldende veiligheidseisen. In het verleden is al gebleken dat de Hondsbossche zeewering niet een sterk stuk gebied is. Er zijn al meerdere dijkdoorbraken geweest. Wat het doel is van deze lijst is om de Hondsbossche zeewering zo te versterken dat de Hondsbossche zeewering aan de eisen voldoet zodat het gedurende 50 jaar hoge waterstand en hoge golven kan doorstaan. De oplossing op al deze problemen is door de dijk te verbre- 8
den, zee inwaarts en landinwaarts. Zee inwaarts ziet eruit als een blokkenpatroon van beton. Dit project loopt van 2013 tot 2015. De deltawerken: De meest bekende vorm van de harde kustlijn is toch wel de deltawerken. Voordat we gaan kijken waar de werken uit bestaan gaan we even kort terugblikken waarom deze werken gebouwd zijn. Op zaterdag 1 januari 1953 is er springvloed in Nederland. De dijken in Zeeland en een deel van Zuid-Holland houden het niet. Hierdoor staat een groot deel van Nederland onder water. Na de watersnoodramp wilde de regering niet dat er ooit nog een keer zo n grote ramp voorkomt. Hierna werden er ideeën bedacht. Het beste idee wat hieruit voortkwam was het idee van de deltawerken. De deltawerken bestaan uit meerdere dammen en sluizen die los van elkaar naar beneden kunnen. Als er dus een storm vloed of heel hoog water wordt verwacht dan kunnen deze dammen en sluizen in een keer ingrijpen. De deltawerken zijn dus zeker een vorm van de harde kustlijn. Conclusie Nederland bestaat maar voor een klein deel uit de harde kustlijn. Toch is deze harde kustlijn erg belangrijk. De natuur wordt geholpen waar het tekort schiet. Nederland zou tegenwoordig niet meer zonder kunnen. 9
Hoofdstuk 3, Zachte kustlijn Inleiding Om het deel van Nederland veilig te houden dat onder zeeniveau ligt zijn een aantal maatregelen genomen. We beschermen Nederland tegen de zee door middel van twee soorten kustlijnen, de harde en zachte kustlijn. Onder zachte kustlijn verstaan we de bescherming tegen overstromingsgevaar die door natuurlijke krachten zijn gevormd, dit moet je tegenwoordig niet te nauw nemen omdat de mens de natuur soms ook een handje wil helpen. De Rijkswaterstaat heeft een plan opgezet hoe we deze zachte kustlijn kunnen behouden en verbeteren. Duinen De zachte kustlijn bestaat voornamelijk uit duinen, deze worden door de natuurlijke krachten wind en water gevormd. Deze beschermen ons tegen het water van de zee op een natuurlijke manier. Gunstige omstandigheden voor het ontstaan van duinen: Er moet een bodem zijn van zand die schuin afloopt Aanvoer van zand over de zeebodem naar de kust Golven en wind landinwaarts Vegetatie Oude&jonge duinen De oude duinen zijn gevormd tussen ongeveer 5000 en 2000 jaar geleden, je kunt de oude duinen herkennen doordat ze relatief laag en ook meer landinwaarts liggen. Als je vanuit de lucht het landschap bekijkt kun je zien dat de oude duinen een soort strook vormen in het landschap en als je de omgeving bekijkt kan je dichterbij de kust de overgang goed zien tussen oude en jonge duinen. De jongen duinen zijn in tegenstelling tot de oude duinen relatief hoger. (De hoogste duin van Nederland is ongeveer 50 meter hoog). De jonge duinen die ontstaan zijn tussen 1200 en 1600 kun je ten eerste herkennen aan hun hoogte, ze hebben veel reliëf(hoogteverschillen), ten tweede zijn ze in tegenstelling tot de oude duinen niet echt gevormd in stroken. De meeste ouden duinen zijn inmiddels vervaagt of verdwenen door de jarenlange afslijting van de duinen. Maar tegelijkertijd zorgen krachten er ook voor dat de duinen langzaam zullen verzwakken. De doelstelling voor de kust van het huidig beleid ging vooral om bescherming tegen overstroming vanuit zee. Maar om de zachte kustlijn te behouden moeten er maatregelen worden genomen. De mens helpt de natuur hierbij door middel van zandsuppleties. 10
Duinen ontstaan eigenlijk gewoon door de natuur, elementen zoals wind en water zorgen ervoor dat het zand zich ophoopt. Misschien verbaast het je, maar er zijn verschillende soorten duinen, zoals duinstruwelen, blonde duinen, mosduinen, duingraslanden en nog meer. Aan de kant van het strand is er weinig vegetatie bij de duinen want daar komt steeds nieuwe zand bij maar ook is er sprake van zand-afname. Als een duin zich eenmaal gaat ontwikkelen kunnen ook andere soorten vegetatie op het duin gaan groeien. Door de vegetatie op de duinen zullen de duinen beter het zand vast kunnen houden. En nog een voordeel is als eenmaal de planten doodgaan, de resten van de planten ook nog eens zorgen voor voeding van de grond van de duinen. De duinen zijn dus een natuurlijke manier om de kust te verdedigen, daarom horen ze bij de zachte kustlijn. Zandsuppleties Zand suppleties helpen de zachte kustlijn te behouden doordat de mens zand in zee stort, maar laat de natuur het werk doen om dit extra zand toe te voegen aan de zachte kustlijn. Dit word een zachte maatregel genoemd. Pas als de kust niet meer te behouden valt en er zware maatregelen genomen moeten worden spreken we van harde maatregelen, maar de harde maatregelen bedragen meestal een grote som geld. Ten eerste zijn er verschillende soorten zandsuppleties. Je kunt de zandsuppleties onderverdelen in strandsuppleties en vooroeversuppleties. Deze maatregelen moeten wel regelmatig worden onderhouden aangezien ze blijven slijten. Bij vooroeversuppleties kun je het zand op twee verschillende manieren toepassen, dit kun je uitvoeren door middel van een boog zand door een schip te laten spuiten of door het zand wat is opgeslagen in een boot er aan de onderkant uit te laten vallen. 11
De methode waarbij het schip zand spuit wordt ook wel 'rainbowen' genoemd doordat het zand de vorm van een regenboog heeft als het schip het zand spuit. Deze methode wordt toegepast vlak voor de kust in de zee, en dit komt er dan uit te zien als een zandbank. Hier is het dus minder diep dan in de rest van het gebied, dit wordt uitgevoerd op zee. De manier van zand spuiten volgens de methode rainbowen is mogelijk doordat het zand via een pomp wordt gespoten die onder hoge druk staat. Deze techniek van vooroeversuppletie wordt vooral gebruikt bij het ophogen van de vooroevers en het strand. Ten tweede is er nog een andere manier van zandsuppletie, dit wordt dus strandsuppletie genoemd. In tegenstelling tot vooroeversuppletie wordt deze methode niet op zee, maar op het strand uitgevoerd. Ook hier pompt een machine grote hoeveelheden zand op het strand, maar het zand wordt hier door de wind beïnvloed. Door de golven lijdt het strand ook hevig onder erosie en door de strandsuppletie moet deze onderhouden worden. Er zijn meerdere vormen van strandsuppletie, bijvoorbeeld bij een laag strand, hoog strand of steil strand. Bij elke type strand is een ander soort strandsuppletie. En ten derde bestaat er nog een soort zandsuppletie op het land, wat duinsuppletie genoemd wordt. Eigenlijk gaat dit bijna hetzelfde in werking als de strandsuppleties maar hierbij worden de duinen achter het strand verhoogd en niet het strand zelf. Normaal vormen de duinen een natuurlijke bescherming tegen de zee, maar ook deze moet wel eens een handje geholpen worden door de mens. Duinen slijten bijvoorbeeld doordat er zand weg waait door de wind of de golven kunnen de voet van de duinen afbreken waardoor de duin zelf minder sterk wordt, en in elkaar zou kunnen zakken. Als de strandsuppleties en/of vooroeversuppleties niet genoeg blijken te zijn om de dijken of havens veilig te houden heeft men de stormmuur bedacht. Een stormmuur wordt bovenop een dijk gebouwd die al bestond, dus de dijk wordt hoger. 12
Niet te vergeten is dat zandsuppleties meer voordelen hebben dan andere oplossingen voor het waterprobleem met de zee. De strandsuppleties en vooroeversuppleties zijn best wel goedkoop als je ze vergelijkt met andere maatregelen om het land te beschermen zoals dijken of kades laten bouwen. Ook hebben de zandsuppleties een natuurlijk aard, immers helpt de mens het land alleen maar, natuurlijke krachten doen de rest. Om hier nog iets dieper op in te gaan kunnen we van strandsuppletie en van vooroeversuppletie nog apart een voordeel noemen. Een voordeel van strandsuppletie is dat als je de zandsuppletie hier toepast het strand gelijk klaar is voor gebruik en niet eerst door natuurlijke factoren moet worden aangepast. Maar het voordeel van vooroeversuppletie is dan weer dat deze manier van zandsuppletie natuurlijker is doordat de natuur het grootste gedeelte van het proces uitvoert. 13
Zandmotor De kust kan dus onderhouden en beschermt worden door zandsuppleties, maar dit is niet de enige manier waarop we de zachte kust kunnen onderhouden. Er is een nieuw project ontwikkelt wat de zandmotor wordt genoemd. De naam 'zandmotor' is gekozen om uit te drukken dat het eiland de motor is van het verspreiden van het zand door natuurlijke factoren. Het eiland is aangelegd in de buurt van Ter heijde en het eiland heeft de vorm van een soort haak. Het is aangelegd door mensen en is feitelijk gewoon een enorme hoop zand. De bedoeling is dat door natuurlijke factoren als de wind en de golven het zand zullen verspreiden. Dit is een soort experiment om te kijken of we het onderhoud nog natuurlijker en duurzamer zouden kunnen maken. De zandmotor is een door mensen aangelegd eiland dat ervoor zou moeten zorgen dat het zand wordt aangevuld bij de kust. In 2011 is dit project tot stand gekomen het strand ervan is 2 kilometer breed gemaakt. Ze hopen dat door dit eiland het zand op een natuurlijke manier wordt verspreid en doordat de ingreep van het eiland maken eenmalig was, is het waarschijnlijk natuurvriendelijker doordat de zee niet telkens wordt verstoord door menselijke ingrepen, waar dus wel sprake van is bij strandsuppleties en vooroeversuppleties. Tevens kan de zandmotor niet alleen voor het behoud van de zachte kustlijn gebruikt worden maar ook voor recreatie. Het is gewoon een nieuwe plek waar mensen of dieren hun rust kunnen vinden. Volgens gegevens vinden bijvoorbeeld ook zeehonden de weg 14
naar deze zandmotor. Normaal bij zandsuppleties wordt er elke 5 jaar nieuw zand gestort, de natuur moet zich hieraan aanpassen en past een soort ecosysteem hierop aan. Maar de zandmotor bedraagt zoveel zand dat dit wel het systeem draaiende kan houden voor ongeveer 20 jaar. Hierdoor hoeft de natuur zich niet telkens aan te passen aan nieuwe zandsuppleties maar kan de natuur een stabiel patroon ontwikkelen. Dit is veel beter voor de natuur. Kustafslag Kustafslag is eigenlijk een ander woord voor kustafname. Verschillende factoren kunnen hierbij een rol spelen, zoals een stijgende zeespiegel. De kust staat al tijden lang bloot aan krachten die ervoor zorgen dat de kust afbreekt, dit noemen we erosie. Zeespiegelstijging heeft een grote rol gespeeld bij de erosie van de kust. In (west) Nederland is er sprake van een bodemdaling, doordat de bodem daalt komen we steeds lager onder zeeniveau te liggen, dat wil zeggen dat het land ten opzichte van de zee steeds lager komt te liggen, er ontstaat hierdoor een grotere kans dat een deel van de kust zal overstromen. Er zijn twee oorzaken voor de stijging van het zeeniveau, door de opwarming van de aarde de laatste jaren zijn er een aantal gevolgen voor de processen op aarde. De opwarming zorgt ervoor dat water wordt verwarmt, en als de temperatuur van water toeneemt zet het water uit, waardoor de zeespiegel stijgt. Overigens zorgt ook de opwarming van de aarde voor het smelten van ijskappen wat ook bijdraagt aan de stijging van de zeespiegel. De kustafname is niet altijd zo geweest. Een lange tijd werd de kust juist steeds meer opgebouwd maar op een gegeven moment raakten de bronnen op 15
die ervoor zorgden dat de kust zich kon opbouwen. Dit worden sediment bronnen genoemd, door het sediment kan het zand zich beter vasthouden en minder snel losraken. Op deze afbeelding kun je zien wat de toename en afname van de zandhoeveelheid is. Je ziet dat de rode gebieden veel groter en breder zijn dan de gele gebieden. Dit betekent dus dat er een grotere afname van zand is dan toename. Hieruit kun je concluderen dat er dus een grote kustafslag is. 16
Winderosie Wind ontstaat doordat lucht zich verplaatst van hoge- naar lagedrukgebieden. Het verschil in luchtdruk tussen twee gebieden zorgt ervoor dat de lucht gaat stromen en een bepaalde snelheid aanneemt, hoe groter de verschillen zijn des te harder zal de wind waaien. Fijn zand kan makkelijk door de wind verplaatst worden, zeker als er op de duinen maar weinig vegetatie is. De zandkorrels die de wind meeneemt hebben een uitschurende werking. Tevens zorgt het verplaatsen van wind ook voor opbouw van duinen. De wind kan zowel in een voordeel als in een nadeel werken voor de kust. 17
Zwakke plekken In de Nederlandse kustlijn zijn er 14 zwakke plekken geconstateerd. Deze zwakke plekken moeten eigenlijk in 2015 al versterken, alleen kost het versterken van de kustlijn heel veel geld, welgeteld 432 miljoen euro. Vooral de Hondsbossche en Pettemer zeewering zijn zwakke schakels in de kustlijn. De Hondsbossche en Pettemer zeewering voldoen niet meer aan de eisen die worden gesteld. Daarom zullen ze moeten worden versterkt. Uit onderzoek bleek namelijk dat de zeewering ongeveer 1,5 tot 5 meter onder de Deltanorm is. Een ander bekende zwakke plek in Nederland is Katwijk/Noordwijk, hier wordt in een ander hoofdstuk dieper op ingegaan, er zijn nu bij Katwijk verbeteringen bezig om kust te beschermen. Bij Noordwijk is dit in 2008 afgerond. 18
De toekomst In theorie zijn er situaties bedacht die zich voor kunnen doen in de toekomst van ons land. Er zijn verschillende mogelijke situaties, je kan niet de toekomst voorspellen maar wel afmetingen maken door te kijken naar hoe de mens ingrijpt of juist niet. Als we de natuur gewoon haar gang zouden laten gaan, kunnen er rampzalige gevolgen optreden voor ons land. Want in de afgelopen eeuwen hebben zich al andere scenario's voorgedaan die verwoestend waren. Alleen door ingrepen van de mens kunnen we ons land beschermen. We kunnen natuurlijke processen inmiddels wel beïnvloeden, maar we hebben niet de macht alles onder controle te houden. Niet alleen heeft de mens een positieve invloed op de natuur, maar ook zorgde de mens ervoor dat de natuur in negatieve zin werd aangepast. Uit onderzoek is gebleken dat de zeespiegel stijgt met ongeveer 2 á 3 mm per jaar. De maximale snelheid zal zo'n 12 mm per jaar kunnen zijn. Met deze snelheid kan de zeespiegel maar liefst stijgen met 40 tot 85 cm in 2100 ten opzichte van 1990. Dit proces verloopt geleidelijk door de jaren heen, maar hierdoor moet er wel steeds meer zand worden aangevoerd om de kust in stand te kunnen houden. Als we niet ingrijpen staan ons grote problemen te wachten. Doordat de aarde opwarmt smelten veel poolkappen en gletsjers en zet de watermassa uit door de temperatuurstijging. Hierdoor is er een overschot aan water. De zeespiegel kan in de komende eeuw wel 50 cm stijgen. De dijken de we nu hebben zijn 19
daar nog niet op ingesteld, als de zeespiegel een bepaalde hoogte aanneemt zullen de dijken het gewicht van het water niet meer kunnen houden. Ook regent het steeds vaker in Nederland, al dit water wordt door rivieren afgevoerd naar zee, dit helpt ook mee aan de stijging van de zeespiegel. Het is belangrijk dat we nu maatregelen nemen om de gevolgen van de zeespiegelstijging in de toekomst te beperken. De duinen en dijken die we nu hebben zijn wel heel stevig, maar niet stevig genoeg voor de toekomst. Er worden bijvoorbeeld maatregelen genomen om de dijken te verzwaren met asfalt en in sommige gevallen wordt dit met betonblokken gedaan. Ook investeren veel mensen in zandsuppleties, waarover al eerder verteld is. Belangrijkste maatregelen in Nederland: verbreding van de kustlijn door middel van zandsuppleties De Westerschelde en de Nieuwe waterweg openhouden om snel water af te kunnen voeren in noodsituaties Zeedijken en rivierdijken versterken en verhogen Overstromingsgebieden aanwijzen in geval van nood(detentiegebieden) Extra stormvloedkeringen aanleggen Conclusie Jammer genoeg valt de natuur niet altijd te voorspellen, en je kunt niet garanderen dat er in de toekomst nooit iets mis zal gaan. Daarom zijn er ook organisaties zoals de 'calamiteitenorganisatie' die erop voorbereid is als er toch iets mis zal gaan. Als er een noodsituatie dreigt voor te doen weten zij in ieder geval hoe we zo snel mogelijk de dijken en ons zelf kunnen beschermen. 20
Hoofdstuk 4, Noordwijk Inleiding De kust van Noordwijk voldoet niet meer aan de veiligheidseisen voor de langere termijn. In 2007 is na enkele jaren van voorbereidende studie de schop in de grond gegaan. De aanpak van de zwakke schakel werd in gang gezet nadat er in 2003 uit een extra toets bleek dat de kracht waarmee de golven op de kust slaan groter is dan dat tot dusver is aangenomen. Waarom een kustversterking? kustgebieden zijn van groot belang voor Nederland. Zowel vanuit economisch als ecologisch en sociaal oogpunt vormen ze een belangrijk onderdeel van het land. Dit komt doordat ze bescherming bieden tegen stormvloeden. Langs de gehele kustlijn liggen duinen en dijken. Maar dit niveau van veiligheid is echter niet constant langs de gehele kust. Er zijn zwakkere plekken waar de kans op doorbraak bij een stormvloed aanzienlijk groter is. Dit is het geval met Noordwijk en Katwijk. De duinen in Noordwijk waren over een lengte van 100 meter ongeveer 1 meter te laag. De werkzaamheden voor versterking van de duinenrij wordt over een lengte van ongeveer 3 kilometer uitgevoerd. Over een lengte van circa 1 kilometer is een dijkconstructie in de duinen verscholen. Dit resulteert in duinen die 50 meter breder zijn en een hoogte hebben van 5 meter, dat is 8.5 meter boven NAP, dit is 1 meter hoger dan dat nodig is. Wat wordt er gedaan? Er worden drie verschillende soorten zandsuppleties uitgevoerd: strandsuppleties, vooroeversuppleties en geulwandsuppleties. Bij een strandsuppletie wordt er zand direct op het strand gespoten. Hiermee wordt het niveau van het strand direct verhoogd. De vooroeversuppletie vindt onder water plaats op een paar honderd meter van de kust. Het zand dat hier wordt geplaatst is enerzijds een extra barrière tegen stormvloeden en anderzijds een aanvoer van zand voor het strand en de duinen. Het zand wordt op een natuurlijke manier naar de kust verplaatst. Dit gebeurt onder invloed van golven en stromingen. Een voordeel van vooroeversuppleties boven strandsuppleties is dat het goedkoper is en dat gedurende de werkzaamheden van het strand er gebruik gemaakt van kan worden. Bij geulwandsuppletie wordt er zand op de rand van een geul geplaatst om de migratie van deze geul te beïnvloeden. 21
Langs de kust bij Noordwijk aan Zee zijn deze suppleties uitgevoerd. Het duingebied is een buitengewoon zwakke plek in de Nederlandse kust. In 1998, 2002 en 2006 zijn er vooroeversuppleties gedaan op 750 en 1000 meter van de kust. Maar de kust bij Noordwijk bleef een zwakke schakel. Van september 2007 tot maart 2008 is het Dijk in Duin project langs de kust uitgevoerd. Hierbij is de eerste duin vanaf de kant van het strand afgegraven om plaats te maken voor een 9 meter hoge en 1.1 kilometer lange dijk. Vervolgens werden de duinen weer hersteld en werd een grote strandsuppletie uitgevoerd waardoor de duinen tot maximaal 52 meter breder werden in de richting van de zee. De hele kustlijn is zo een stuk opgeschoven. Nu kan de kust van Noordwijk weer voor 50 jaar een flinke storm aan. Gevolgen Een ingreep in de kustlijn en strandhoogte heeft consequenties voor het natuurlijke kustsysteem. De Nederlandse kust is constant in interactie met de zee. Stromingen, golven en sediment hebben invloed op de kust. Hierdoor verplaatsen getijdebanken heen en weer. Muistromen Een voorbeeld van de invloed van getijdebanken op stromingen zijn muistromen. Muistromen kunnen ontstaan als de vorm van de bank een zeer golvend karakter heeft. Met bijbehorende dieptevariaties. Door de variërende positie en diepte van de zandbank langs de kust kunnen er grote verschillen in stromingssnelheid van het water ontstaan. Loodrecht op de zandbank ontstaan relatief smalle, zeer krachtige land-afwaartse stromingen, genaamd muien. Deze stromen liggen in de diepere delen van de zandbank en zijn in het bijzonder gevaarlijk tijdens recreatie van het strand. Daarom is het belangrijk om te weten waar de muien liggen en hoe ze bewegen. Vooroeversuppletie Doordat het bodemprofiel van de zone vlakbij de kust veel invloed heeft op de stromings- en golfcondities, heeft ook een aanpassing daarvan consequenties. Een vooroever- of strandsuppletie kan het gedrag van de zandbanken veranderen. 22
Beschrijving ARGUS-systeem Voor het beschrijven van het gedrag van de zandbanken voor de kust van Noordwijk aan zee is er gedetailleerde data nodig over de posities van de zandbanken. Ook zijn metingen van snelle veranderingen nodig, dit wordt gedaan door middel van traditionele meetmethodes, zoals dieptemetingen vanaf schepen of vaste meetpunten. Maar het is erg lastig om een hoge resolutie te krijgen. Door het gebruik van remote sensing is dit een stuk makkelijker. Camerabeelden worden gebruikt om van een afstand de positie van de zandbanken te meten. Dit is het ARGUS- systeem. Het bestaat uit een aantal camera s dat vanaf een hooggelegen standpunt elk uur beelden maakt van de kuststrook. Elk uur worden er door verschillende camera s beelden gemaakt, waaronder een snapshot en een 10 minuten time- exposure opname. Deze geven de gemiddelde intensiteit weer over een periode van 10 minuten. Een timeexposure wordt gebruikt bij laag water, omdat zandbanken dan het duidelijkst waar te nemen zijn. Om deze beelden te kunnen gebruiken worden ze getransformeerd naar platte bovenaanzichten. Vanaf nu kan de brekerlijn berekent worden. De golfhoogte en de waterstand hebben daar invloed op. Wanneer er hoge golven zijn of een lage waterstand, zullen golven eerder de invloed van de ondieper wordende bodem voelen en zo eerder breken. Soms zijn er geen beelden beschikbaar van brekerlijnen. Dit kan komen doordat het zicht slecht was of door een felle reflectie van zonlicht, doordat de golven te laag waren en zo dus niet breken op de zandbanken en door technische problemen met de camera s of opslag van de beelden. Conclusie Vanaf 2008 is Noordwijk weer helemaal veilig tegen de zee, de kustlijn is bestand tegen die grote storm. Door werkzaamheden wordt het natuurlijke systeem door de war gehaald en gaan onder andere de zandbanken een ander profiel weergeven. Dit is helemaal niet erg, want uiteindelijk vindt de natuur weer haar eigen, nieuwe systeem en is alles weer in balans. Het argus- systeem is erg handig, op deze manier kunnen bewegingen erg goed in de gaten worden gehouden en kan er op tijd en op een goede manier gereageerd worden. Noordwijk kan er weer een tijdje tegenaan. 23
Hoofdstuk 5, Katwijk Inleiding Nederland ligt voor een groot deel onder de zeespiegel. Bescherming tegen het water is dus belangrijk. Voor de kustverdediging zijn wettelijke veiligheidsnormen opgesteld. De waterkering in Katwijk voldoet niet aan deze normen. Daarom wordt de kust bij katwijk versterkt met een dijk in nieuwe bredere duinen. Tegelijkertijd is de parkeerdruk in Katwijk aan zee erg hoog. De dijkin-duin oplossing biedt zo veiligheid en parkeerruimte, met behoud van de ruimtelijke kwaliteit. Sinds oktober 2013 wordt er aan de kust gewerkt. Het strand wordt breder gemaakt met extra zand en graafmachines rijden af en aan. 24
Gebeurtenissen die er nu spelen: - dijk in duin - Ruimtelijke inrichting - zandsuppletie - uitwateringskanaal - Overige werkzaamheden Aanleiding Het Hoogwaterbeschermingsprogramma-2 is een samenwerkingsverband tussen de Rijksoverheid en de waterschappen om op 89 verschillende plaatsen in het land primaire waterkeringen te verbeteren. Een deel van de primaire waterkeringen in Nederland voldoet niet aan de wettelijke veiligheidsnormen. De huidige waterkering in Katwijk is daar één van. De kering ligt niet langs de kustlijn, maar door het dorp. Zo n 3.000 mensen wonen daardoor nu buitendijks. Bij een superzware storm met een zeer hoge waterstand kunnen Katwijk en grote delen van de Randstad overstromen. Daarom is besloten een nieuwe waterkering aan te leggen om deze zwakke plek te versterken. Met de nieuwe kering komt het hele centrum van Katwijk binnendijks te liggen. 25
Oplossingen De kust versterken kan op drie manieren: -zeewaarts -landwaarts -consolideren op de huidige locatie Bij zeewaarts versterken wordt een waterkering richting zee uitgebreid, bij landwaarts richting het land. Bij consolideren krijgt een kering op haar huidige plaats versterking. Voor zowel landwaarts versterken als consolideren komt de waterkering middenin een dicht bebouwd gebied terecht. Het hoogheemraadschap van Rijnland, gemeente Katwijk, de provincie Zuid- Holland en Rijkswaterstaat hebben ervoor gekozen Katwijk zeewaarts te versterken. Langs de Boulevard komt een nieuw tracé. De huidige duinenrij wordt verbreed en in de duinen komt een dijk. Deze oplossing biedt de meeste mogelijkheden voor zowel de veiligheid als de ruimtelijke kwaliteit in Katwijk. 26
Dijk in duin De waterkering bij katwijk moet een zeer hoge waterstand kunnen doorstaan die eens in de 10.000 jaar voorkomt. Dat heet ook wel de maatgevende waterstand. Alle waterkeringen langs de Hollandse kust moeten aan deze eis voldoen. De kust bij Katwijk voldoet nu niet aan de wettelijke veiligheidsnorm. Daarom wordt in de huidige duinen een dijk van zand aangelegd, bekleed met stenen. Op en voor deze nieuwe dijk komt zand. Door de nieuwe bredere duinenrij kan de dijk relatief laag blijven. De duinen om de dijk verminderen de golfslag op de dijk. De dijk kan hierdoor langer mee. Ook wordt de zeebodem gelijk gemaakt. De zandbanken worden rechtgetrokken en de gleuven worden verwijderd. Het water gaat op deze manier dan niet meer van links naar rechts en van boven naar beneden, die voorheen zorgde voor een wilde golfslag. Bij een storm is de dijk in duin dus stevig genoeg om de golfslag op te vangen. Deze oplossing is robuust en duurzaam. Als er over vijftig jaar aanpassingen nodig zijn, is dit zonder veel ingrijpen te realiseren. Wel zal er waarschijnlijk elke vijf jaar wat zand moeten worden opgespoten. De dijk wordt 900 meter lang en de kruin komt op 7,5 meter boven NAP. Het nieuwe duingebied wordt 120 meter breed en varieert in hoogte. Bij het centrum is de hoogte van de dijk en het duin 7,5m tot maximaal 8,5 meter. De huidige duinen aan weerszijden houden hun bestaande hoogte van 10 tot 12 meter en worden alleen verbreed. Door de bredere duinen schuift het strand zeewaarts op, maar het houdt dezelfde vorm. Ook komt er extra zand op de vooroever, onder water. Zo wordt de zee vanaf het strand geleidelijk dieper, zoals ook nu het geval is. Zandsuppletie Op de kust wordt straks met grote zandsuppleties bijna 3 miljoen kubieke meter zand aangebracht. Het suppletiezand is bij voorkeur een beetje hoekig en vierkant. Op deze manier blijft het dan beter op het strand liggen. Ronde, oudere zandkorrels glijden te makkelijk over elkaar heen. Er wordt vooral gewerkt door middel van rainbowen en walpersen. Rainbowen is vanaf het schip zand op het strand spuiten. Bij walpersen wordt als eerste het zand van de zeebodem afgehaald en vervolgens met buizen vervoerd naar het strand. Door middel van bulldozers wordt het zand op het strand verplaatst en op de plek gebracht. 27
Rainbowen (boven), Walpersen (beneden) Werking van de nieuwe waterkering De kust van Katwijk moet een superstorm kunnen doorstaan en als deze storm komt, zal al het zand uit de duinen worden weggeslagen en komt de dijk bloot te liggen. Het zand dat uit de duinen is weggeslagen, komt terecht op de vooroever. Al dat zand remt de golven af voordat ze de dijk raken. Als de storm is uitgeraasd, zal de dijk nog staan en is Katwijk en het achterland droog gebleven. Voor de realisatie van kustwerk Katwijk is ongeveer 3 miljoen kubieke meter zand nodig. Dit zand wordt met schepen op zee gewonnen, en vervolgens met grote persleidingen naar de kust gebracht. In deze leidingen kunnen ook wel eens gebreken zitten. Grote shovels verspreiden het zand en brengen zo het profiel van de duinen en het strand aan. Maar de zee zorgt ervoor dat er zand van de kust wegslijt. Elke vijf jaar wordt het zandtekort weer aangevuld met nieuwe suppleties. Dat gebeurt langs de hele Nederlandse kust. Bij de aanleg van de Katwijkse kustversterking wordt meteen voor vijf jaar extra zand opgespoten. Dit wordt de slijtlaag genoemd. Naar verloop van tijd zal de natuur weer een evenwicht krijgen en zal het onderhoud van de kust naar verwachting afnemen. Het karakter van Katwijk Bij het versterken van de waterkering staat, naast de veiligheid, het behoud van het karakter voorop. Als er alleen een dijk zou worden gebouwd zou deze erg hoog moeten worden om aan de veiligheidseisen te voldoen. Met alleen duinen zou het zandpakket heel breed, of heel hoog worden. De gekozen Dijkin-duin oplossing combineert het beste van twee werelden. Door toepassing van de dijk kunnen de duinen ter hoogte van het centrum relatief laag en smal blijven. Zo blijft het contact tussen dorp en zee meer in stand. 28
Parkeergarage in duin De dijk in duin maakt het mogelijk een ondergrondse parkeergarage aan te leggen langs de Boulevard. De parkeergarage komt op straatniveau te liggen. Hij komt op 50 meter achter de dijk en is ongeveer 500 meter breed. De garage wordt neergelegd omdat de overheid ongeveer 300 parkeerplaatsen weghaalt en ze deze ruimte wel weer terug wilden geven. Op deze manier is er plek voor ongeveer 700 plaatsen. Dit is dus een goede verbetering. De garage wordt grotendeels ingepakt met duin en vormt een geïntegreerd onderdeel van de kust en de Boulevard. Door de brede duinen ontstaat meer ruimte voor natuur en recreatie. Bommetje Ook is er op het strand een zeemijn aangetroffen tijdens de werkzaamheden. De EOD, de explosieve opsporing dienst, heeft de mijn diep in het zand gegraven en heeft het tot ontploffing gebracht. Het ging om een Duitse contact mijn. Nadat hij was afgegaan is er door de politie en de EOD gezocht naar overblijfselen. De krater was enorm. Feitjes: Voordat het werk begon, werd in de grond gezocht naar sporen uit de geschiedenis van Katwijk. Ze vonden een deel van een muur uit de Tweede Wereldoorlog. (een deel van de Atlantikwall) Meeuwen vinden de zandsuppletie erg leuk. In het zand zit allerlei voedsel. Voor het breder maken van het strand zijn ongeveer 36 miljoen kruiwagens met zand nodig. krantenknipsels: Bij stijging zeespiegel mag water over afsluitdijk slaan De Afsluitdijk wordt niet verhoogd. Het is niet erg wanneer bij extreem weer het water over de dijk slaat, zolang de dijk hier maar tegen bestand is. De aangepaste dijk moet in 2021 worden opgeleverd. Het beheersen van de na- 29
tuur is niet langer het uitgangspunt. De dijk werkt juist met de natuur samen, zo staat in het plan. Ondanks strubbelingen ligt kustwerk nog op schema Het opspuiten van zand gaat dag en nacht door, maar toch is er nog weinig te zien. De aanleg van de dijk is uitgesteld, maar de planning van de werkzaamheden komt door de uitstel niet in gevaar. Alle voorbereidingen zijn afgerond. De zandsuppletie loopt nog volgens plan doordat er rekening is gehouden met zogenaamd technisch verlet en weersverlet. Katwijkse dijk rijp voor de export In Katwijk gebeurt wat minister Schultz ziet als de toekomst voor de kustversterking: de combinatie met ruimtelijke ordening. Ze legt uit dat we altijd al woekeren met ruimte. Dus is het mooi als je de aanleg van waterkeringen kunt gebruiken om tegelijk ook andere projecten te realiseren. Maar waarom nou de export? het schijnt dat de ideeën over deze oplossing de hele wereld over kan, zo is er in New York geen ruimte en zou de kering zelfs in de bebouwing kunnen. Toekomstige situatie Hoe komt het kustgebied er straks uit te zien? Virtuele rondleiding: Visualisaties Verschillende visualisaties geven een beeld van de ruimtelijke inrichting van Katwijk na de werkzaamheden aan de kust. 30
Dwarsdoorsnede van de Dijk-in-Duin met parkeergarage Impressie van de centrale strandafgang bij de Voorstraat Impressie van een duinovergang 31
Impressie van de duinboardwalk Impressie van het interieur van de parkeergarage Conclusie De Dijk- in- duin blijkt niet alleen nodig te zijn, maar ook een goede verbetering. Door de constructie is Katwijk voor lange tijd beschermd tegen de zee, komen er meer parkeerplekken voor terug, het strand wordt groter en iedereen kan er een leuke wandeling maken doordat er paden worden aangelegd. De dijk valt weer onder de veiligheidsnormen, door verschillende zandsuppleties toe te passen. Er is goed rekening gehouden met verschillende omstandigheden waardoor ze nu nog steeds op schema lopen. Het ziet ernaar uit dat Katwijk op 1 april 2014 gereed is. 32
Bronvermelding Hoofdstuk 4 en 5: http://www.grontmij.nl/projecten/pages/nieuwenoordwijksezeewering.aspx http://www.noordwijk.nl/docs/internet/middelen/voorlichting/kustversterki ng%20publ%20website.pdf http://www.podium.nl/public/project.php?id=106 http://dspace.library.uu.nl/bitstream/handle/1874/281743/grinten_evaluatie_2 012.pdf?sequence=1 http://www.omroepwest.nl/nieuws/11-04-2008/kustversterking-noordwijkvoltooid www.kustwerkkatwijk.nl http://www.kustgids.nl/werken_aan_kust_en_zee/fr_index.html?/werken_aan _kust_en_zee/main2.html http://dickwalraven.wordpress.com/2008/02/06/kustversterking-noordwijk/ https://www.cda.nl/zuid-holland/actueel/toon/cda-manifest-kustversterkingaangeboden-op-stormachtig-strand-van-noordwijk/ http://www.seo.nl/uploads/media/879_maatschappelijke_kostenbatenanalyse_voor_de_planstudie_versterking.pdf http://www.kustwerkkatwijk.nl/media/files/kw%20lesbrief%20docenten.pdf http://www.anemoon.org/anemoon/downloads/rapporten/onderhetzandbelan d_ebook.pdf/ http://edepot.wur.nl/189156 33
Logboek 34