Q & A Utrecht kandidaat Culturele Hoofdstad van Europa 2018 1. Wat is Culturele Hoofdstad van Europa? Culturele Hoofdstad van Europa is een groots evenement, in omvang te vergelijken met de World Expo. Elk jaar mogen twee Europese landen, een oude en een nieuwe lidstaat, een Culturele Hoofdstad leveren. In 2012 zijn dit Guimares (Portugal) en Maribor (Slovenië). Soms komt daar een stad bij van buiten de Europese Unie, zoals Istanbul in 2010. De gekozen steden organiseren in hun Culturele Hoofdstad-jaar talrijke bijzondere culturele activiteiten, zowel voor de eigen inwoners, als voor bezoekers van buiten de stad, uit Nederland en uit Europa. In Nederland mochten Amsterdam (1987) en Rotterdam (2001) de titel al voeren. De kandidaatstelling is een serieuze wedstrijd die de deelnemende steden prikkelt om goed over hun eigen toekomst na te denken en zich af te vragen wat ze kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van Europa. In 2018 zijn Nederland en Malta aan de beurt. Welke Nederlandse stad de titel zal krijgen wordt in 2013 bekend. 2. Hoe is het begrip ontstaan? Athene was in 1985 de eerste Culturele Hoofdstad van Europa, naar een idee van de toenmalige Griekse minister van cultuur, Melina Mercouri. Doel van dit jaarlijkse initiatief is de culturele rijkdom van Europa te laten zien en de burgers van alle landen kennis laten maken met de grotere gemeenschap waartoe ze behoren. 3. Wat wil de EU ermee? Het programma Culturele Hoofdstad van Europa is bedoeld om kennis te maken met de rijkdom van de Europese cultuur, om er toe dragen dat de bewoners van Europa elkaar beter leren kennen, en ze ervan bewust te maken dat ze tot eenzelfde Europese gemeenschap behoren. 4. Wat zijn de voorwaarden en criteria? Vijf Nederlandse steden koesteren de droom om in 2018 met Malta een jaar lang in de spotlights te staan als Culturele Hoofdstad van Europa. Alle kandidaten - naast Utrecht zijn dat Eindhoven, Den Haag, Leeuwarden en Maastricht - hebben hun wensen en ideeën voor 2018 neergelegd in een aanbiedingsboek, een bidbook. Daarin schetsen zij de toekomst van hun stad in een Europese context en ze presenteren een cultureel programma. Elk bidbook beantwoordt een lange lijst met vragen over missie en doelen van de kandidatuur, over organisatie en financiering en over de betrokkenheid van de burgers in hun stad en in Europa. Najaar 2013 beslist een dertienkoppige jury zeven leden vertegenwoordigen Europa, zes leden Nederland na twee selectierondes welke stad de titel mag dragen.
5. Wat zijn de te verwachten effecten en hoe profiteren de inwoners van Utrecht? Eerdere culturele hoofdsteden als Lille (2004) en Liverpool (2008) hebben aangetoond wat de uitverkiezing kan opleveren: een culturele en sociale stimulans, economische groei en een positieve internationale uitstraling. Tot nu toe zijn er bijna 40 culturele hoofdsteden geweest. In de bijlage is een overzicht opgenomen van investeringen, opbrengsten en bezoekersaantallen van eerdere Culturele Hoofdsteden. Wij verwachten dat de Utrechtse nominatie onder andere de volgende effecten teweeg brengen: Een spectaculair cultuurfeest voor Utrechters in stad en regio. En voor vijf miljoen bezoekers uit Nederland en Europa, dat zijn er drie miljoen meer dan in andere jaren in Utrecht. Sterke banden tussen cultuur, onderwijs en bedrijfsleven. Een stimulans voor de economie en de innovatiekracht van de Utrechtse regio. 130 miljoen euro aan inkomsten: elke geïnvesteerde euro levert er minstens twee op. Hechte banden met verwante steden en regio s in Europa. Nieuwe culturele voorzieningen. De stad is er nog leuker, levendiger en mooier op geworden, zeker ook waar ze nu in verbouwing is. Nog meer actieve burgers genieten van de cultuur in hun regio. Utrechters zijn trots op hun stad. Ondernemers, kunstenaars, wetenschappers en studenten kiezen Utrecht met voorrang als stad om in te wonen en te werken. Na 2018 is Utrecht een vanzelfsprekende bestemming voor iedereen die Nederland bezoekt. 6. Welke steden waren al Culturele Hoofdstad? Athene was in 1985 de eerste Culturele Hoofdstad van Europa. Inmiddels zijn er al meer dan 40 steden aan de beurt geweest. Onder andere Berlijn, Parijs, Lissabon, Madrid en Dublin waren ook Culturele Hoofdstad. Vorig jaar waren Turku (Finland) en Tallinn (Estland) de culturele hoofdsteden. Dit jaar Guimarães (Portugal) en Maribor (Slovenië) en volgend jaar zijn het Marseille (Frankrijk) en Košice (Slowakije). 7. Waarom wil Utrecht meedoen? Utrecht Culturele Hoofdstad van Europa in 2018 is een gezamenlijke ambitie van gemeente en provincie Utrecht. Voor Utrecht als snelgroeiende regio van kennis en cultuur is een frisse, internationale oriëntatie op de toekomst van levensbelang. Europa verkeert in een vertrouwenscrisis, de economische recessie stelt de solidariteit tussen de lidstaten ernstig op de proef. Wat Europa nodig heeft is vertrouwen in de toekomst, een nieuw en onbevangen perspectief dat het continent weer vaart en energie geeft. Daarom presenteert Utrecht zich in 2018 als Trust Factory. We bouwen aan een nieuw vertrouwen in onszelf, in de stad en in Europa. Met andere steden werkt Utrecht aan een veerkrachtig en vreedzaam Europa. De sleutel voor de vitaliteit van onze steden ligt in de verbinding van cultuur, kennis en creativiteit. Utrecht2018 kijkt opnieuw naar de wereld, met de ogen van kunstenaars en kinderen, van visionaire denkers en creatieve
wetenschappers. Utrecht onderzoekt de kwaliteit van de stad als leefwereld, als creatieve leeromgeving en als kruispunt van internationale ontmoetingen. 8. Maar Utrecht ligt toch helemaal open in 2018? Hoe kan het dan Culturele Hoofdstad worden? Daar zijn we ons van bewust, en we willen dit juist uitbuiten. Waar je ook kijkt, het 2000 jaar oude Utrecht is under construction. De smalle straten van het oude centrum kunnen de dagelijkse stroom van fietsers en busreizigers, vanaf het Centraal Station naar de onderwijspolder aan de oostelijke kant van de stad, nauwelijks verwerken. Het stationsgebied zelf is een forse bouwput die pas tegen 2030 zal zijn gedicht. Mensen mopperen op de rotzooi, maar kijken ook gefascineerd naar het nieuwe Muziekpaleis dat als een groot meccano-project verrijst bovenop de middeleeuwse resten van Kasteel Vredenburg. Aan de overkant van de A2, de autosnelweg van Utrecht naar Amsterdam, ligt Leidsche Rijn, de grootste nieuwbouwwijk van Nederland waar straks meer dan 80.000 Utrechters wonen. Aan de oostkant van de stad wordt fors geïnvesteerd in Sciencepark de Uithof, waar wetenschap en innovatieve bedrijvigheid elkaar vinden. Bestaande wijken krijgen nieuwe impulsen, het nieuwe Station Vaartse Rijn zal de binnenstad meer lucht geven. Zo transformeert Utrecht aan het begin van de 21ste eeuw zienderogen in een internationaal georiënteerde, stedelijke regio. Juist deze transitie willen we in 2018 aan Europa en de wereld laten zien. 9. Wat zijn de kosten? Utrecht 2018 wordt georganiseerd in een tijd van krimpende cultuurbudgetten. Gelukkig bezuinigt de stad niet op haar cultuurbudget en kan Utrecht voortbouwen op een sterke culturele infrastructuur, de stad investeert sinds de jaren tachtig stevig in nieuwe voorzieningen en podia, in gezelschappen, instellingen en musea. Utrecht zet in op een werkbudget van 65 miljoen. Stad en provincie Utrecht dragen samen 28 miljoen bij, het Rijk en landelijke en regionale fondsen naar schatting samen 15 miljoen. Er is 15 miljoen aan sponsoring geraamd, onder andere te realiseren met een speciaal op te zetten privaat gefinancierd investeringsfonds Utrecht2018. Utrecht heeft de afgelopen jaren al een breed netwerk opgebouwd van bedrijven, fondsen en inwoners die zich sterk betrokken voelen bij cultureel Utrecht. Gemeente Utrecht en provincie Utrecht hebben voor de voorbereiding van het bidbook 2018 in totaal 1,2 miljoen euro extra uitgetrokken. Wij hebben hiermee niet alleen geïnvesteerd in een fantastisch en potentieel winnend bidbook. Het is ook een geweldig proces geweest waarmee beleidsmakers, kunstenaars, wetenschappers, ondernemers, bewoners, burgers en politici gezamenlijk een visie op de stad hebben ontwikkeld. Een visie die Utrecht een duidelijk internationaal profiel heeft gegeven, richting geeft aan hoe cultuur een rol kan spelen bij de ontwikkeling van Utrecht en haar regio en ruim 150 concrete voorstellen doet hoe we deze visie en dit profiel richting de toekomst kunnen realiseren. Utrecht2018 geeft ons daarmee een vertrouwenwekkend perspectief op de toekomst van de stad en haar regio.
10. Wat wordt het programma van Utrecht? Utrecht is kandidaat Culturele Hoofdstad van Europa 2018 vanuit een groot vertrouwen in de toekomst. De titel van het Utrechtse bidbook is Trust the Future, Create your City. Waarmee bedoeld wordt: Kijk voorbij de economische crisis. Heb vertrouwen in jezelf, in de ander, in je stad, in Europa. Bouw samen met anderen aan jouw stad van de toekomst. Met cultuur in het middelpunt, want dat zit Utrecht in de genen. Dit optimisme is de rode draad van het bidbook. Het programma van Utrecht onderscheidt zich door de grote diversiteit en de support van vele organisaties. Regiogemeenten, wijken, culturele instellingen, bedrijven en inwoners hebben ideeën aangedragen en doen mee in het programma. Het wordt een jaar met cultuur voor iedereen. Zo nodigen de samenwerkende Utrechtse festivals gastprogrammeurs uit heel de wereld uit. De kastelen, forten en buitenhuizen van de provincie brengen 2000 jaar Europese geschiedenis van Utrecht opnieuw tot leven met theater, animatie en games. Scholieren en studenten uit heel Europa verbeelden de stad van hun kinderen in de Jaarbeurshallen. En natuurlijk zijn er het hele jaar door (on)aangekondigde, ingetogen, spectaculaire, amusante en radicale voorstellingen, concerten en parades te zien op de mooiste, lelijkste en meest onverwachte plekken in de stad en de provincie. Drie thema s vormen daarbij de leidraad voor het programma van Utrecht2018: 1. Thema Habitat: ervaar de kracht van de stad 2. Thema Playground: ontdek de kracht van cultuur en kennis 3. Thema Crossroads: investeer in de kracht van Europa Create your City Hart van het programma is de expo Create your City. Op tien locaties in ontwikkeling speelt cultuur de hoofdrol in slimme, verantwoordelijke groei. Wetenschappers, kunstenaars, architecten, bewoners en ondernemers laten samen zien hoe stad en regio op een duurzame en aantrekkelijke manier kunnen groeien. Deze expo speelt zich af op plekken waar de verandering van groeistad Utrecht het duidelijkst merkbaar is. In het Stationsgebied, het belangrijkste vervoersknooppunt van Nederland. Rondom het oude centrum waar voormalige industrieterreinen een nieuwe functie krijgen. Aan de stadsrand, waar Utrecht uitdijt in de richting van het platteland en waar de grootste nieuwbouwwijk (Leidsche Rijn) van Nederland verrijst. Op de voormalige vliegbasis Soesterberg en de oude forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. 11. Wat gebeurt er wanneer? 30 oktober 2012; publiekspresentatie eerste versie bidbook 31 oktober 2012; aanleveren eerste versie bidbook bij internationale jury 30 november2012; jurypresentatie bidbook in Amsterdam en 30 november2012; einde van de dag preselectie jury (het staat niet vast hoeveel kandidaten er door gaan) Voorjaar 2013 (waarschijnlijk eind mei); inleveren verbeteringen en aanvullingen bidbook in tweede versie bidbook
Zomer 2013; jurybezoek aan Utrecht September 2013; tweede jurypresentatie en definitieve selectie door de jury Najaar 2013; regering stelt Europese instellingen in kennis van de Nederlandse kandidatuur Voorjaar 2014; advies van de Europese Commissie over kandidatuur en aanwijzing door Europees Parlement. 12. Hoe meten we het draagvlak en hoeveel partijen zijn er aangehaakt? Wij meten ons draagvlak uit de meer dan 2000 mensen die de afgelopen drie jaar mee hebben gedacht over het bidbook. Dat is cruciaal: Utrecht2018 kan alleen succesvol zijn als zoveel mogelijk inwoners van de stad en regio zich verantwoordelijk voelen voor het slagen van dit grootse project. Dat past ook bij Utrecht: co-creatie, eigen initiatief en participatie van burgers zijn stevig verankerd in het culturele en sociale leven. De ambitie om samen te werken en uit te wisselen reikt voorbij de grenzen van Utrecht en Nederland. De stad onderhoudt contacten met steden in heel Europa via het onderwijs, de cultuur, de sport en de handel. Wij zien het draagvlak ook toenemen door de grote groei van het aantal fans op Facebook het afgelopen jaar en het gebruik van de #2018 in Twitter berichten. Maar vooral door alle enthousiaste reacties en steunbetuigingen die wij kregen op alle Utrechtse festivals en culturele activiteiten die we met ons Utrecht2018 support team het afgelopen jaar hebben bezocht. 13. Hoe is de concurrentie van de andere steden? Wat zijn hun bidbooks en wat zijn overeenkomsten/ verschillen? Vier Nederlandse steden zijn naast Utrecht in de race; Den Haag, Maastricht, Leeuwarden en Eindhoven. Het binnen halen van de titel lukt alleen als je je concentreert op je eigen kracht en een visie en programma maakt die past bij het profiel van jouw eigen stad en haar Europese ambities. In ons voorbereidingstraject heeft Utrecht zich dus niet in detail op de hoogte gesteld van de inhoud van de bidbooks van de collega s. Wat we wel weten is dat Maastricht haar kandidatuur in Euregio verband oppakt samen met onder andere Luik en Aken. Dat Den Haag de slogan hanteert Stad zonder muren. Dat Eindhoven kandidaat is namens de Brabantstad (Den Bosch, Helmond, Tilburg en Breda). En dat Leeuwarden samen met de provincie Friesland inzet op cultuur met de kleine C. De afgelopen week hebben de andere steden ook hun bidbooks gepresenteerd. Wij zullen met belangstelling kennis nemen van hun verhalen. 14. Wat hebben we in 2012 gedaan om Utrechtse bewoners te mobiliseren/ op de hoogte te brengen? Wat is het communicatiebeleid? Vanaf januari 2012 brengen wij de Utrechtse ambitie onder de aandacht bij bewoners van Utrecht en haar regio onder de noemer Wij zijn 18. Wij zijn 18 gaat uit van een aantal principes: Het benadrukt het demografisch gegeven van de stad Utrecht als jongste stad van Nederland Het geeft daarmee ook de kortst mogelijke samenvatting van het bidbook; wij hebben vertrouwen in de toekomst als stad voor de volgende generatie. De generatie 18 die in 2018
samen met het millennium volwassen wordt (2018) en symbool staat voor de toekomst van de stad en Europa. En het benadrukt ons proces van co-creatie. Iedereen heeft zo zijn eigen 18 redenen waarom hij of zij vindt dat Utrecht Culturele Hoofdstad van Europa moet worden in 2018. Partners in stad en regio geven zo op hun eigen wijze invulling en lading aan waarom zij 18 zijn. Iedereen heeft hiervoor zijn 18 redenen. Cultuur voor de happy many. Het aantal supportbetuigingen van burgers, bedrijfsleven, onderwijs, culturele instellingen en maatschappelijke partners neemt wekelijks toe. 15. Wie zijn initiatiefnemers en wie doet wat? De Utrechtse kandidatuur wordt voorbereid door de stichting Vrede van Utrecht, in opdracht van de gemeente en provincie Utrecht. In 2013 organiseert de stichting als opmaat naar 2018 een cultuurprogramma ter gelegenheid van driehonderd jaar Vrede van Utrecht. 16. Wat zijn voorbeelden van concrete bidbook-ideeën? Een greep uit de bidbook- ideeën: Het Stationsgebied is in 2018 een futuristisch vervoersknooppunt van wereldformaat: het ideale podium voor flitstheater op de perrons en een ontregelende beeldende kunsttentoonstelling in het grootste winkelcentrum van Nederland. In Het Museum van de Toekomst richten de Utrechtse musea hun focus op de toekomst: van het openbaar vervoer, van religie of van het geld. Kunstenaars en ontwerpers laten zich inspireren door de erfenis van architect Gerrit Rietveld en door het clair-obscur van de schilder Caravaggio en zijn Europese en Utrechtse navolgers. Tien Utrechtse festivals geven voor één keer het roer uit handen: tien buitenlandse curatoren krijgen carte blanche om de podia van de stad te programmeren. Podium 18: jonge programmeurs, producenten en performers krijgen de vrije hand om hun eigen ideeën te realiseren. Scholieren en studenten uit heel Europa verbeelden de stad van hun kinderen in de Jaarbeurshallen. Een kunstzinnige oefening in democratie. In Central Park Soesterberg verzamelen tienduizenden jonge Europeanen zich voor een zomers megafestival op de landingsbanen van de voormalige vliegbasis. Amersfoort is het podium voor een internationaal straattheaterfestival met een focus op de nieuwste lidstaten van Europa. De kastelen, forten en buitenhuizen van de provincie brengen de Europese geschiedenis van Utrecht opnieuw tot leven met theater, animatie en games. Utrechtse parken vormen de entourage voor de Europese kampioenschappen voor brassbands En natuurlijk zijn er het hele jaar door (on)aangekondigde, ingetogen, spectaculaire, amusante en radicale voorstellingen, concerten en parades te zien op de mooiste, lelijkste en meest onverwachte plekken in de stad en de provincie.
17. Hoe kunnen partijen meedoen en op de hoogte blijven? Lees de complete versie van het bidbook Trust the Future, Create your City op www.utrecht2018.eu en laat ons uw reactie weten! Utrecht wordt alleen Culturele Hoofdstad van Europa als we een ijzersterk plan presenteren én minstens zo belangrijk laten zien dat heel Utrecht er achter staat. Daarom doen we een beroep op alle inwoners van de stad en de provincie om de ambitie van Utrecht2018 zichtbaar te steunen. Lees de complete versie van het bidbook Trust the Future, Create your City; download hem op uw eigen pc, ipad, e-book. Laat ons uw reactie weten! Ga naar www.utrecht2018.eu, bestel daar de Wij zijn 18 actiebutton en lees hoe u die kunt opnemen in al uw communicatie-uitingen. Abonneer u op de Nieuwsbrief Utrecht2018, zodat u op de hoogte bent van alle komende activiteiten. Like ons op Facebook. Gebruik #Utrecht2018 als u twittert. Plak een ik ben 18 sticker op uw fiets of op de ruit van uw winkel, huis of auto. Schreeuw het van de daken! 18. Wat als Utrecht niet wint? Wat gebeurt er dan met de ideeën? Wij zijn ervan overtuigd dat Utrecht dé kandidaat is om in 2018 Nederland te vertegenwoordigen als Culturele Hoofdstad van Europa en de Europese cultuur te vertegenwoordigen in de wereld. Wij geloven in het concept van ons verhaal en de prachtige hoeveelheid, diversiteit en concrete projectideeën waarmee wij dit verhaal illustreren. Wij gaan er vanuit dat ons bidbook de jury (zeker) in de eerste ronde zal overtuigen van de Utrechtse kandidatuur. In de tweede fase zullen we ook een plan ontwikkelen voor welke projecten uit het bidbook sowieso doorgang moeten vinden als Utrecht de kandidatuur niet binnen haalt. Mochten we in het meest onwaarschijnlijke scenario niet door preselectie van de jury komen, dan zal de projectorganisatie zich in 2013 beraden op welke projecten en programma s desondanks richting 2018 doorgezet moeten worden. Het werken aan het bidbook heeft genoeg energie en richting gegeven aan hoe deze stad en regio cultureel wil inzetten bij haar stedelijke ontwikkeling. Wat we sowieso hebben bereikt, wat de uitslag ook is, is dat bedrijfsleven, overheden, culturele instellingen, onderwijs, wijken etc. elkaar weten te vinden als het gaat om cultuur. Deze gezamenlijke basis in stad en regio is doordat alle partijen samenwerken in aan het bidbook en aan de campagne verstevigd. Een voorbeeld hiervan is de combinatie van de gaming industry en cultureel erfgoed. Deze sectoren weten elkaar nu te vinden, dankzij Utrecht2018.
19. Wie zit er precies in de jury die het bidbook beoordeelt 30 nov? Hoe is deze samengesteld? Is dit dezelfde groep als in 2013? Het panel dat de Nederlandse kandidaat voor European Capital of Culture zal selecteren, bestaat uit 6 leden die door het ministerie van OCW zijn benoemd en 7 leden die zijn benoemd door Europese instellingen. Het zijn: Christine de Baan, directeur Dutch Design Fashion and Architecture DDFA, Margot Gerené, directeur communicatie en fundraising Dance4life, Dingeman Kuilman, voorzitter college van bestuur Artez (Arnhem/Zwolle/Enschede) Nynke Stellingsma,directeur van De Oosterpoort & de Stadsschouwburg Groningen Janneke van der Wijk, directeur conservatorium Amsterdam Rutger Wolfson, directeur internationaal Film Festival Rotterdam Constantin Chiriac (Roemenië) Manfred Gaulhofer (Oostenrijk) Steve Green (Verenigd Koninkrijk) Erna Hennicot-Schoepges (Luxemburg) Sir Jeremy Isaacs (Verenigd Koninkrijk) Jordi Pardo Rodriguez (Spanje) Elisabeth Vitouch (Oostenrijk) 20. En wie vertegenwoordigen Utrecht tijdens de presentatie van het bidbook en waarom deze keuze? Het Utrechtse bidbook wordt gesteund en gedragen door een brede coalitie van partijen in de stad en regio uit zowel de culturele sector, overheid, onderwijs, bedrijfsleven en samenleving. We zoeken in onze jurydelegatie naar een afspiegeling van deze brede coalitie. Vlak voor de presentatie 30 november zullen we pas definitief vaststellen wie Utrecht zullen vertegenwoordigen in de Jurydelegatie. Vast staat in ieder geval dat Burgemeester Wolfsen als delegatieleider samen met wethouder Lintmeijer en gedeputeerde Pennarts onderdeel uit zullen maken van de Utrecht2018 delegatie. 21. Wat is de samenhang tussen de Vrede van Utrecht 2013 en de kandidatuur in 2018? Een belangrijke opstap naar Utrecht2018 is de herdenking van driehonderd jaar Vrede van Utrecht. Met het spetterend internationaal cultuurprogramma The Art of Making Peace viert Utrecht in 2013 dat in deze stad drie eeuwen geleden de basis werd gelegd voor een duurzame vrede in Europa. Drie kernwaarden vormen het fundament voor deze herdenking. We hebben ze The Utrecht Principles genoemd: respect voor culturele, etnische en religieuze diversiteit de kracht van kunst en meertaligheid voor sociale duurzaamheid de uitwisseling van kennis ten behoeve van maatschappelijke samenhang en vernieuwing De viering van de Vrede van Utrecht is in thematiek en werkwijze een onmisbare inspiratiebron voor Utrecht2018.
Bijlage: Overzicht investeringen, opbrengsten en aantal bezoekers Culturele hoofdsteden Stad Investering Besteding bezoekers Aantal bezoekers Rotterdam (2001) 34,1 mln 73 mln 2,3 mln Porto (2001) 58,5 mln 69 mln 1,2 mln Salamanca (2002) 39,2 mln 180 mln 9 mln Brugge (2002) 27,2 mln 41 mln 1,6 mln Graz (2003) 60 mln 116 mln 2,7 mln Lille (2004) 73 mln 9 mln (Hoogste ranking Franse steden. 70% groei vliegtuigpassagiers. 17.000 vrijwilligers) Luxemburg (2007) 56 mln 65 mln 3,3 mln (Alle bevolkingsgroepen deden mee (30% onder de 25 jaar en 50% onder de 35 jaar) 75% van alle scholen was betrokken) Sibiu (2007) 16 mln 160 mln 1,1 mln (10% omzetstijging lokale economie. 50% groei vliegtuigpassagiers 2007. 50% groei vliegtuigpassagiers 2008. 1200 vrijwilligers) Liverpool (2008) 142 mln 800 mln 15 mln (Jongeren en lage inkomens sterk vertegenwoordigd. Ondersteuning aan 10.000 lokale artiesten. 14% meer werkgelegenheid. 2500 vrijwilligers) Stavanger (2008) 37 mln 41 mln Linz (2009) 65 mln (70% kwam ten goede aan lokale economie) Essen (2010) 57 mln Nog niet bekend