Cyber SECURITY DE WEDLOOP MET CYBER CRIMINELEN

Cyber SECURITY DE WEDLOOP MET CYBER CRIMINELEN

Dit jaar vond in Den Haag de Global Conference on Cyberspace plaats, waaraan circa 100 landen en verder internationale organisaties, het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties deelnamen. Cyber security is een topic dat steeds hoger op de agenda staat bij overheden en bedrijven. Iedereen beseft dat upgrading in de wedloop tegen cybercriminelen onontkoombaar en onontbeerlijk is. De cybercriminelen worden steeds slimmer en de hacks steeds omvangrijker en dreigender. Dit jaar was bijvoorbeeld de grootste digitale bankroof aller tijden in het nieuws. Waarbij waarschijnlijk door een groep cybercriminelen $ 1 miljard is buitgemaakt bij banken in verschillende landen. Ook hacks bij taxibedrijf Uber, bij de Amerikaanse belastingdienst, bij de Franse omroep TV5 gepleegd door IS en een hack, waarschijnlijk vanuit China, bij chipmachinemaker ASML waren groot nieuws in de afgelopen tijd. OBAMA Het geeft te denken dat een vooruitstrevend technologiebedrijf als ASML, dat echt wel flink geïnvesteerd heeft in digitale beveiliging, gehackt kon worden. Het maakt eens te meer duidelijk dat er sprake is van een voortdurende wedloop tussen cyberrovers en beveiligers. Niet voor niets heeft president Obama van de VS dit jaar al meerdere keren op het grote belang van investeringen in cyber security gewezen en werd internetcriminaliteit door hem zelfs de grootste bedreiging van dit moment genoemd. HACK ALS POLITIEKE KWESTIE Obama refereert met zijn waarschuwing uiteraard aan staatsveiligheid, hacks van defensiesystemen en dergelijke. Maar ook aan hacks die politiek geladen kunnen zijn. Zoals de hack bij Sony, die eind vorig jaar wereldwijd groot nieuws was. Het werd een belangrijke kwestie omdat tevens de film The Interview werd gehackt, een satire op het leven in Noord-Korea. Al snel wezen beschuldigende vingers richting dit land. Waarmee het een belangrijke politieke kwestie werd. Nog steeds is trouwens niet opgehelderd of dit land de hacker was. KEERPUNT Er lijkt wel sprake te zijn van een keerpunt in het denken over cyber crime. Steeds meer bedrijven, overheden en organisaties hebben een duidelijk besef dat cyber security niet een speeltje voor de bühne is, maar bittere noodzaak. Ook omdat steeds meer bedrijven steeds meer producten en diensten aanbieden via internet. Bedrijven moeten wel, willen ze niet achterop raken in de concurrentiestrijd. Maar dan ben je als bedrijf wel genoodzaakt je cyber security state-of-the-art te maken. Dit lokt een golf van investeringen uit. Waardoor de trend cyber security, die zich al een tijd ontwikkelt, alleen maar meer momentum krijgt. BELGISCHE LEGER Een recent voorbeeld van een overheidsorganisatie die zich beter bewapent in de strijd tegen cybercriminelen (en bewapenen is in dit verband wel toepasselijk) is het Belgische leger. Zij gaan fors investeren om in 2019 een volwaardige cybermacht te hebben. Die moet het Belgische dataverkeer gaan beschermen. Daarnaast kan de cybermacht digitale tegenaanvallen uitvoeren in geval van vijandige cyberaanvallen. BETALINGSVERKEER Een belangrijk punt, over de gehele wereld, is natuurlijk een afdoende bescherming van digitaal betalingsverkeer. Dit is immers een zeer vitaal onderdeel van onze maatschappij. Daarom is het verheugend dat wetenschappers van onderzoeksinstituut CTIT aan de Universiteit Twente (UT) en vakgenoten van de KU Leuven samen een belangrijkste stap voorwaarts hebben gezet als het gaat om digitale beveiliging. Door middel van slimme algoritmen is het voortaan mogelijk om onder andere bankpassen, ov-chipkaarten en elektronische sleutels van gebouwen en auto s beter te beveiligen tegen hackers. Promovenda Begül Bilgin van de UT ontwikkelde een manier om geheime informatie op te splitsen in verschillende delen. De som van de delen geeft samen de sleutel tot de geheime informatie, maar elk deel apart staat niet in relatie tot de sleutel. 50% GROEI TOT 2017 Het Amerikaanse onderzoeksbureau Markets and Markets verwacht dat de omzet in cyber security tot 2017 nog eens met 50% zal toenemen. Vooral overheden en de financiële sector investeren momenteel fors in het beveiligen van hun digitale omgeving. 14 ANDERE TRENDS Naast cyber security zijn er nog vele andere krachtige en mondiale trends, die ons leven of aspecten van ons leven veranderen. Trends die interessant zijn om meer over te weten. Hieronder worden er 14 uitgelicht. 2.

1. 3D-PRINTEN Driedimensionaal printen 3D-printen begint volwassen te worden. En deze techniek zou wel eens voor een mondiale revolutie kunnen gaan zorgen. De techniek om 3D-objecten precies volgens specificaties van een tekening te printen, laagje voor laagje met bijvoorbeeld kunststof opgebouwd, bestaat al een jaar of dertig, vooral voor industrieel gebruik. Momenteel groeit de markt voor andere toepassingen. Daarnaast komt de markt voor de veel goedkopere 3D-printers voor consumenten nu tot wasdom. HOE WERKT HET? Om een object te kunnen printen, heb je een digitaal 3D-model nodig. Gebruikers kunnen het bijvoorbeeld zelf ontwerpen met een 3D-programma. Ook kun je modellen downloaden van internet. Een derde manier is een echt object te scannen. De volgende stap is het vertalen van het 3D-model in een taal die een 3D-printer kan begrijpen. Daarvoor wordt het 3D-model via verschillende stappen in plakjes verdeeld. Dit is nodig omdat een 3D-printer een object in laagjes opbouwt. Daarna kan er worden geprint. Daarvoor wordt doorgaans van een (kunststof)poeder gebruikgemaakt. Een printkop bouwt laag voor laag een object op. De nieuwe laag smelt aan de vorige laag vast. Naast deze methode zijn er ook nog andere 3D-printmethoden. Door de unieke vormvrijheden van 3D-printen, en de mogelijkheid om in lage volumes te produceren, is 3D-printen een bijzondere technologie. En omdat er bijvoorbeeld, in tegenstelling tot bij gieten, geen mal hoeft te worden gemaakt, biedt dit weer andere mogelijkheden. Zoals vormen die met andere technieken niet te produceren zijn. Zo wordt industrieel 3D-printen onder meer toegepast in de luchtvaart voor gasturbines en in de medische sector voor bijvoorbeeld implantaten of andere toepassingen. Verder bevordert 3D-printen voor consumenten decentrale productie en hiermee ook gepersonaliseerde, unieke producten. 3D-PRINTEN EN JAMES BOND In de Voxeljet-fabriek in het Duitse Augsburg werden drie modellen van de klassieke Aston Martin-auto uit de jaren zestig nagebouwd voor de James Bond-film Skyfall. Met 3D-printmachines (Voxeljet beschikt over het grootste servicecentrum voor 3D-printen in Europa) zijn drie replica s van de auto vervaardigd. Met een VX4000-printer van het Duitse bedrijf hadden de modellen op een schaal van 1:3 in één keer kunnen worden geprint (met deze printer kunnen modellen tot 8 kubieke meter inhoud worden geprint). Maar omdat men voor de film verschillende functies in de modellen wilde integreren, zijn in totaal achttien componenten geprint en werden die geassembleerd. De body is op een stalen frame geplaatst, bijna precies zoals auto s vroeger werden gemaakt. SHAPEWAYS Het Nederlandse Shapeways, een spin-off van Philips, zette al in 2008 een dienst op die particuliere klanten in staat stelt zelf ontworpen driedimensionale producten te laten vervaardigen door via internet een CAD-bestand te versturen. Oorspronkelijk kon dat alleen in een aantal soorten kunststof, maar sinds 2009 slaagt Shapeways er ook in producten in roestvrij staal te vervaardigen met deze techniek. Inmiddels is het scala aan mogelijke materialen waarin Shapeways in 3D kan printen verder uitgebreid. Ook kunnen consumenten inmiddels ontwerpen aanpassen zonder kennis van 3D-software. 3D-THUISPRINTER Het wachten is op het moment dat dergelijke printers ook massaal bij particulieren thuis komen te staan. Net als ooit de transformatie van dure bakbeesten naar handzame, goedkope modellen bij gewone printers en kopieerapparaten een feit is geweest, is die revolutie nu misschien ook aanstaande bij 3D-printen. De 3D-printer Cube is al redelijk betaalbaar voor consumenten. De Cube, van de Amerikaanse beursgenoteerde fabrikant 3D Systems, print op een oppervlakte van 14 x 14 cm en ook de hoogte kan maximaal 14 cm bedragen. Het apparaat maakt gebruik van cartridges met daarop rollen van ABS-kunststof, verkrijgbaar in verschillende kleuren. De grote concurrent van 3D Systems is het eveneens Amerikaanse Stratasys. Dit bedrijf fuseerde mede om het enorme groeipad van de concurrent te volgen met het 3D-printbedrijf Objet uit Israël en is nu na 3D Systems het grootste bedrijf ter wereld in de 3D-printindustrie. Stratasys is vooral actief in de markt voor professionele 3D-printers. ENORME GROEI Het is nog onduidelijk waar en hoe 3D-printen massaal gaat doorbreken. Waarschijnlijk zullen niet alle bedrijven die in 3D-printen zitten overleven. Het bedrijf dat de beste techniek in handen blijkt te hebben, verdient niet per definitie het meeste geld. Het is in ieder geval een bijzonder interessante en spannende nichesector, die misschien mainstream kan worden. En dan kunnen sommige bedrijven hier enorm garen bij spinnen. Het Amerikaanse onderzoeksbureau Wohlers Associates, dat trends in de maakindustrie onderzoekt, verwacht dat tegen het einde van dit decennium de jaaromzet van 3D-printing producten wereldwijd meer dan $21 miljard zal bedragen. Bijna een vervijfvoudiging vergeleken met nu. Volgens Wohler is het daarmee een van de snelst groeiende mondiale trends. 3.

2. ZONNE-ENERGIE Tegen 2030 zullen circa 1,4 miljard meer mensen de aarde bewonen dan nu. Dat betekent onder meer een 40% stijgende energiebehoefte in de komende decennia, waarvan het overgrote deel vanuit de opkomende markten. In die context bezien zijn de razendsnelle ontwikkelingen in de zonne-energiesector een zegen. En een noodzaak als we duurzame doelstellingen serieus nemen. Het is een lonkend perspectief voor de mensheid, in de mondiale energiebehoefte voorzien vanuit een onuitputtelijke bron, de zon. Zover is het uiteraard nog niet, fossiele brandstoffen zullen nog een flinke tijd van doorslaggevend belang blijven. VOORDEEL BOVEN WINDENERGIE Maar zonne-energie is inmiddels het stadium van een leuke gimmick ontgroeid. De industrie is na een herschikking, waarbij met name Amerikaanse en Europese producenten van zonnepanelen uit de markt werden gedrukt door Chinese ondernemingen, aan een opmars bezig. De mondiale energieopbrengst van zonnecellen groeit exponentieel. Daar komt ook nog bij dat als we naar duurzame energie kijken zonne-energie een groot voordeel biedt boven bijvoorbeeld windenergie. Bij die laatste duurzame energiebron is er sprake van bewegende onderdelen voor het opwekken en overbrengen van de energie, en die zijn vatbaar voor slijtage en mankementen. Bij zonne-energie is er geen sprake van bewegende onderdelen. UITVINDINGEN Deskundigen menen dan ook dat de toekomst van duurzame energie aan zonne-energie is, mede door de stijgende opbrengst van zonnecellen en door recente uitvindingen. Zo hebben onderzoekers van de University of South Florida extreem kleine zonnecellen gemaakt, waarvan het materiaal als verf aangebracht kan worden. En het universitaire onderzoeksinstituut Amolf in Amsterdam heeft de eerste stappen gezet op weg naar een belangrijke ontdekking, die ervoor moet zorgen dat zonnepanelen veel efficiënter worden: zonnecellen die 70% van het invallende zonlicht omzetten in elektriciteit. In de nabije toekomst verwachten de onderzoekers van Amolf door deze uitvinding zonnepanelen die bijna vier keer zoveel energie opleveren dan nu het geval is. Zonne-energie zal volgens een recent rapport van strategiebureau McKinsey al in 2020 qua kostprijs kunnen concurreren met fossiele brandstoffen! Dit komt vooral door de technische ontwikkelingen bij de zonnecellen, die steeds meer zonne-energie kunnen vangen. Zonne-energie groeit ook een stuk sneller dan andere groene energiebronnen. DISRUPTIVE POTENTIAL... In het onderzoek The disruptive potential of solar power onderzocht het Amerikaanse strategiekantoor McKinsey het potentieel van zonne-energie. Daaruit komt naar voren dat zonne-energie qua kosten steeds beter kan concurreren met conventionele energiebronnen, zoals gas en kolen. Zo is bijvoorbeeld in de VS de prijs per Wattpiek (Wp) gedaald van $ 7, in 2008 naar $ 4, in 2013. (Wp is het vermogen van een zonnepaneel, gemeten onder standaardomstandigheden.) Dit komt onder meer door een daling van de productiekosten van zonnecellen. De verwachting is dat de prijs per Wp de komende jaren verder zal dalen naar rond de $ 1,60 in 2020. GRID PARITY In sommige landen, mede afhankelijk ook van het aantal zonneuren, heeft zonne-energie op dit moment al grid parity bereikt. Dat betekent dat de productiekosten zonder subsidies of overheidssteun gelijk of lager zijn dan de kosten om elektriciteit die via kolen of gas is opgewekt via het net bij consumenten te brengen. Kortom, in landen als de VS (sommige staten), China, Frankrijk en Zuid-Afrika concurreert zonne-energie al met andere energiebronnen. In 2020 zal in veel meer landen zonne-energie goedkoper zijn dan energie die is opgewekt in kolen- en gascentrales. Dat geldt volgens McKinsey dan niet alleen voor zonnesystemen op woningen, maar tegen die tijd ook voor energievoorziening in de industrie. Dit zal volgens McKinsey de energiemarkt enorm gaan opschudden. CATASTROFERISICO Daarnaast zijn de mondiale ontwikkelingen in het voordeel van zonne-energie. Ten eerste vermindert het aandeel opgewekte kernenergie, vanwege het catastroferisico, zoals we in Japan gezien hebben. Daarnaast lukt het nauwelijks meer de wereldwijde oliewinning op te voeren, ook dat werkt een toename van door de zon opgewekte energie in de hand. Deskundigen verwachten dat tegen het einde van dit decennium zonne-energie in 10% van de wereldwijde energieproductie zal voorzien. Mede door de combinatie van de almaar dalende prijzen van zonnecellen en een stijgende opbrengst van de opgewekte energie per zonnecel. 4.

AFBOUWEN OVERHEIDSSUBSIDIES De veranderende prijsverhouding tussen conventionele en zonneenergie zorgt ook al voor andere investeringsbeslissingen van ondernemingen. Zo voorziet het Nederlandse koel- en vriesbedrijf Kloosterboer met een installatie van 1.800 zonnepanelen sinds vorig jaar in zijn eigen energie. Dit is volgens McKinsey interessant voor bedrijven omdat ze hiermee hun energietoevoer diversifiëren, waardoor ze een grotere leveringszekerheid verkrijgen. Zelf energie opwekken kan bovendien geld besparen. Zeker als in de toekomst de prijzen van fossiele brandstoffen gaan stijgen. En het staat ook niet slecht richting consumenten. BELEGGEN IN ZONNE-ENERGIE Beleggen in zonne-energie is nog niet zo eenvoudig. Je moet ten eerste goed in kaart brengen waarin het bedrijf actief is; bijvoorbeeld zonnepanelen, omvormers of machines waarmee zonnepanelen worden geproduceerd. Veel ondernemingen die actief zijn in zonneenergie vinden we in China, voor particuliere beleggers lastiger te bereiken. 3. PRIJSVECHTERS LUCHTVAART De laatste jaren wordt onze samenleving steeds globaler en lijken afstanden makkelijker overbrugbaar. We reizen steeds vaker en verder en worden alsmaar mobieler. Het vliegtuig nemen is, zeker voor jonge mensen, nu vergelijkbaar met hoe decennia geleden mensen met de auto of de bus naar hun (vakantie)bestemming reisden. Eén van de factoren die hier in belangrijke mate toe bijgedragen heeft, is de deregulering van de luchtvaart. In Europa luidde deze deregulering in het midden van de jaren negentig een nieuw luchtvaarttijdperk in. Dat van de low cost carriers ofwel lagekostenmaatschappijen. Vandaag de dag zijn deze maatschappijen niet meer weg te denken uit onze samenleving. INSPIRATIEBRON De oprichters van Europese low cost carriers, bijvoorbeeld die van het Ierse Ryanair, hebben nooit onder stoelen of banken gestoken dat het Amerikaanse Southwest Airlines een belangrijke inspiratiebron was. Southwest Airlines werd opgericht in 1967 door Herbert Kelleher en Rollin King. Hun uitgangspunt was dat indien men in staat was reizigers op tijd en tegen een zo laag mogelijke prijs op hun plaats van bestemming te brengen, passagiers hier automatisch voor zouden kiezen. Hun stelling bleek juist te zijn: wat ooit als kleine luchtvaartmaatschappij begon, is nu uitgegroeid tot een van de grootste luchtvaartmaatschappijen van Amerika. Men vliegt met slechts één type vliegtuig, de Boeing 737, om de operationele kosten laag te houden. Er wordt gevlogen naar kleine luchthavens. Southwest vervulde een pioniersrol wat betreft het aanbieden van point-to-point korteafstandsvluchten van en naar secundaire luchthavens en dit met een zeer hoge frequentie. Daarnaast was Southwest ook een voorloper op het gebied van onder meer ticketless travel en niet toegewezen plaatsen. Het maakt Southwest Airlines tot de grootste low cost carrier ter wereld. En bovendien een zeer winstgevende maatschappij. RYANAIR Vliegmaatschappijen hebben al jaren te maken met een moordende concurrentie. Maar juist door die concurrentie komen de winnaars bovendrijven. Het Ierse Ryanair, de grootste lowbudgetmaatschappij van Europa, is een van de winnaars. Ryanair zet in op zeer basic vliegdiensten. Goedkoop, maar met grote volumes. Voor extra diensten, tot zelfs naar de wc gaan, moet gewoon betaald worden. Ryanair werd er in het boekjaar 2013 één van de grootste luchtvaartmaatschappijen van Europa mee (gerekend in aantallen passagiers: ruim tachtig miljoen). En de lowbudgetvliegmaatschappijen groeien, waar de traditionele spelers, zoals Air France-KLM en Lufthansa, alle moeite hebben hun marktaandeel op peil te houden. Deze maatschappijen zijn veel minder bedreven in het minimaliseren van hun kosten en bieden een meer uitgebreid dienstenpakket aan. Hierdoor liggen hun tarieven in het algemeen een stuk hoger dan die van de prijsvechters. En aangezien het gros van de consumenten bij vliegreizen tegenwoordig vooral simpelweg naar de prijs kijkt, verliezen de traditionele maatschappijen het in toenemende mate van de low cost carriers. TWEEDE GROEP Naast de echte prijsvechters Ryanair, EasyJet en Virgin Express is er nog een tweede groep. Dat zijn low cost carriers die dochters zijn van de traditionele luchtvaartmaatschappijen, zoals Eurowings (dochter van Lufthansa). Maar het low cost carrier-gevoel zit niet echt in de heart and soul van deze airlines. EasyJet, Ryanair en Virgin Express zijn uiteindelijk het meest succesvol in deze markt. Deze airlines kozen voor een duidelijk businessmodel. Zij hebben niet te maken gehad met de hoge kostenstructuur van de gevestigde luchtvaartmaatschappijen, of met bemoeienissen van 5.

overheden vanwege overheidsaandelen. Ze hebben zich volledig op het low cost-concept gericht. EasyJet en Ryanair hebben beide, in de beginfase, de lessen van Southwest ter harte genomen. Ook beschikken beide maatschappijen over charismatische leiders die nadrukkelijk de perscontacten zoeken en bewust het gevecht aangaan met de gevestigde maatschappijen. Ook Virgin Express heeft een charismatische leider in de vorm van Sir Richard Branson. FORSE GROEI Uit een rapport uit mei 2013 van het Britse luchtvaartonderzoeksbureau OAG bleek dat het aantal stoelen dat low cost carriers aanbieden in Europa het afgelopen decennium met 14% per jaar is gegroeid. Bij de netwerkmaatschappijen is dit slechts 1% per jaar. En de grootste luchtvaartmaatschappij van Europa, Ryanair, blijft ook maar groeien. Vorig jaar werd bekend dat deze luchtvaartmaatschappij 100 nieuwe Boeings 737 heeft besteld, ter uitbreiding van de vloot. Ryanair verwacht dat het tegen 2024 jaarlijks 150 miljoen passagiers zal vervoeren, tegen bijna 86,4 miljoen in het laatste boekjaar. Sinds 1991, toen Michael O Leary werd aangesteld als nieuwe baas van Ryanair, is het aantal passagiers ieder jaar gegroeid. VERDERE GROEI PRIJSVECHTERS De International Air Transport Association verwacht dat de gehele internationale luchtvaartmarkt meer dan zal verdubbelen; van circa 3,4 miljard passagiers nu naar 7,3 miljard in 2034. Luchtvaartdeskundigen denken ook dat de groei van de prijsvechters verder ten koste zal blijven gaan van de gevestigde luchtvaartmaatschappijen. Met andere woorden, van die verdubbeling van het aantal passagiers in 2034 zullen dus vooral de prijsvechters profiteren. KOERSTECHNISCH Die ontwikkeling, de groei van de prijsvechters ten koste van de traditionele maatschappijen, is ook koerstechnisch aanschouwelijk te maken: Ryanair steeg de afgelopen vijf jaar (2010-2014) 203%. EasyJet steeg in die periode nog meer, +334%. Air France-KLM daalde in die periode 29%. 4. VERGRIJZING Vergrijzing is inmiddels mondiaal en ook in ons land een veelbesproken onderwerp. En niet voor niets. We worden immers steeds ouder, en de bevolkingsaanwas neemt af. Dat heeft gevolgen. Onder meer voor onze gezondheids- en bejaardenzorg. Op dit moment zijn in ons land drie op de tien inwoners 65-plusser. Naar verwachting zal dat over 25 jaar zijn toegenomen tot vier à vijf op de tien! Dat betekent dus vergrijzing. Deze wordt niet alleen veroorzaakt door het groeiende aantal 65-plussers, vooral ook doordat we steeds ouder worden, maar eveneens door een dalend geboortecijfer en een afnemende immigratiestroom. EUROPA Vergrijzing is niet een specifiek Nederlands probleem, maar speelt in heel Europa. Om een idee te krijgen van wat de Europese Unie bij ongewijzigd beleid te wachten staat, is het nodige onderzoek gedaan door Eurostat. Zo zal het aantal kinderen tussen de 0 en 14 jaar dalen van ruim 78 miljoen in 2010 tot 66 miljoen in 2050. Van de 500 miljoen inwoners in de EU werkten er in 2010 239 miljoen, in 2050 zal dat afgenomen zijn tot circa 188 miljoen. Uit het onderzoek blijkt tevens dat in 2060 een derde van de 517 miljoen Europeanen 65 jaar of ouder zal zijn. Ook in landen als Japan en China zal vergrijzing een groot probleem worden. GROEIMARKT Biedt vergrijzing ook kansen? Voor beleggers zeker. En dan richten we ons op een sector die direct de gevolgen van vergrijzing merkt: de gezondheidszorg. Het idee hierachter is dat vergrijzing ertoe leidt dat mensen meer aanspraak gaan maken op gezondheidszorg. De gezondheidszorg is dus een groeimarkt. Zoals al gesteld, in veel landen in de westerse wereld en in landen als China en Japan is er sprake van vergrijzing. Verder worden in veel opkomende landen steeds hogere eisen aan de gezondheidszorg gesteld. De kansen die dit biedt voor farmaceutische bedrijven wordt met een lelijke term wel omschreven als pharmerging markets. De gezondheidszorgsector is daarnaast een stuk minder afhankelijk van de economische cyclus dan veel andere sectoren. Juist door de vergrijzing, de toenemende levensverwachting en de groeiende vraag uit de opkomende markten. De vraag naar medicijnen en gezondheidszorg zal dus alleen maar verder toenemen. PHILIPS Investeren in fabrikanten van medicijnen en producenten van medische apparatuur, zoals Philips, biedt dus de komende decennia kansen. Philips richt zich nadrukkelijk op geavanceerde medische apparatuur. Het elektronicaconcern besteedt de laatste 6.

jaren, met het oog op de vergrijzing, steeds meer aandacht en geld aan zijn divisie Medische Systemen. Maar ook medische apparatuur voor thuisgebruik is een belangrijke niche voor Philips. Zo bracht het concern de HeartStart op de markt, een defibrillator voor thuisgebruik. Voor persoonlijke gezondheidszorg heeft Philips inmiddels een aparte divisie opgericht: Consumer Health & Wellness. Het Duitse Fresenius Medical Care richt zich ook op een nichemarkt in de gezondheidszorg. De onderneming exploiteert mondiaal allerlei producten en faciliteiten voor nierpatiënten, zoals dialysecentra. ZORGINSTELLINGEN Veel van de groeifactoren die voor de gehele gezondheidszorgindustrie gelden, gelden ook voor zorginstellingen (ziekenhuizen, ambulante chirurgische centra, centra voor langdurige zorg en andere voorzieningen, zoals psychiatrische centra). Beursgenoteerde zorginstellingen, die we vooral in de VS vinden, kunnen aantrekkelijke investeringsmogelijkheden vormen. en verzorgingstehuizen, zullen slimme hulpmiddelen hoognodig zijn om alles draaiende te houden. Dit heet met een vakterm domotica in de zorg een samentrekking van domus (huis) en informatica. Het gaat dan om allerlei woninggebonden technologische toepassingen ter ondersteuning van het langer zelfstandig blijven wonen van ouderen en mensen met een lichamelijke beperking. Domotica is op te splitsen in toepassingsgebieden. Zoals veiligheid, bijvoorbeeld een alarmknop voor ouderen. Of monitoring op afstand van lichaamsfuncties, zoals bloedglucosespiegel en hartslag. ROBOTICA Ook robots kunnen een belangrijke rol gaan spelen in de zorg. In Japan worden robots al ingezet in de zorg, onder meer om bedlegerige mensen in en uit bed te tillen. Ook in andere landen zullen robots in de gezondheidszorg onontkoombaar worden. Zeker nu ze razendsnel goedkoper en slimmer worden, waardoor ze menselijke arbeidskracht goed kunnen vervangen. DOMOTICA Daarnaast kunnen allerlei hulpmiddelen voor zorg op afstand een enorme kans bieden. Juist doordat door vergrijzing minder werkenden beschikbaar zijn voor de gezondheidszorg en in verpleeg- 5. BIOTECH De grote farmaceutische concerns behalen jaar na jaar veel winst met hun gepatenteerde medicijnen. Er gaan vaak miljarden dollars en euro s zitten in het onderzoek naar en de ontwikkeling van een medicijn. Vaak lopen patenten op nieuwe medicijnen na een jaar of twintig tot vijfentwintig af. Dat is minder lang dan het lijkt. Het hele traject van de ontwikkeling van een medicijn duurt tussen de zeven en tien jaar. Daarom zijn de merkmedicijnen ook zo duur. Als een medicijn werkzaam blijkt te zijn en niet al te idiote bijwerkingen heeft, kan het geregistreerd worden in ontwikkelde landen met een goed functionerende gezondheidszorg, en zo een regelrechte cashcow worden. Immers, het medicijn is dan al ontwikkeld, daarvoor hoeven geen kosten meer te worden gemaakt. Het gaat dan slechts om de productiekosten, en die zijn vaak niet heel hoog. PATENT CLIFF Recent zijn in de farmasector grote overnames geweest en verschillende zitten nog in de pijplijn. De enorme herschikking in de farmasector komt niet uit de lucht vallen. Onder meer door focus en specialisatie proberen de farmaondernemingen een weerwoord te vinden op de zogeheten patent cliff. Het verlopen van het patent op geneesmiddelen, waardoor het door anderen op de markt kan worden gebracht. Vanaf dan is het een zogeheten generiek medicijn. Door focus en overnames proberen de grote farmaceuten hun pijplijn met veelbelovende medicijnen die tot kaskrakers kunnen uitgroeien op peil te houden. SCOUTEN NAAR TALENT Daarnaast speuren ze als ware scouts de velden af om te speuren naar de grootste talenten, waarbij ze doorgaans uitkomen bij biotechbedrijven. Een vergelijking uit de voetbalwereld, maar de voortdurende zoektocht van grote farmabedrijven naar veelbelovende ontwikkelingen bij biotechbedrijven lijkt een beetje op het scouten van niet zelf opgeleide topspelers. Henk Jan Out, bijzonder hoogleraar farmaceutische geneeskunde aan het Radboudumc, zei hierover in de media: Grote farmaceuten willen minder afhankelijk zijn van hun eigen onderzoeksafdeling. Circa 50% van de medicijnen die de grote Amerikaanse farmaceut Johnson & Johnson (J&J) op de markt brengt, is nu afkomstig van 7.

externe partijen. En van de 27 medicijnen die de Amerikaanse geneesmiddelenautoriteit FDA in 2013 goedkeurde, waren er slechts acht door farmaceuten volledig zelf ontwikkeld. Biotechbedrijven en farmaceuten kunnen niet meer zonder elkaar. WAT IS BIOTECH? Onder moderne biotechnologie verstaan we technieken zoals genetische modificatie, mutatie, veredeling en celfusie voor de ontwikkeling van nieuwe stoffen, voeding en medicijnen. Hiervoor worden organismen zoals planten, dieren, schimmels en bacteriën aangewend. Sinds de mogelijkheid bestaat om DNA te analyseren en te modificeren, is de biotechnologie in een stroomversnelling geraakt. Met behulp van informatietechnologie is het mogelijk om heel gericht de eigenschappen van cellen te beïnvloeden. Dit heet genetische modificatie. Door nieuwe biotechnieken kunnen ziektes worden behandeld die voorheen onbehandelbaar waren. Ook maken deze technieken het mogelijk biologische producten te ontwikkelen uit levende organismen, zoals groeihormonen voor mensen die te klein zijn. DICHT OP BIOTECH De laatste ontwikkeling is dat farmaceuten met hun business development-teams en scouts zo dichtbij als mogelijk bij biotechbedrijven, kennisinstellingen en universiteiten trachten te opereren. Zo heeft J&J sinds 2012 vier innovatiecentra geopend, in Boston, Londen, Californië en Shanghai. Deze zijn helemaal gericht op het in een vroege fase scouten van veelbelovende ontwikkelingen. De tendens is dan dat de farmaceut het kansrijke biotechbedrijf overneemt, maar wel onafhankelijk laat opereren. Zoals J&J liet weten: De innovatie moet juist plaatsvinden binnen de kleine bedrijven. De biotechnologiebedrijven zijn doorgaans klein en zeer gespecialiseerd, waardoor ze in hun vakgebied snel kunnen handelen en innovaties tot stand kunnen brengen. De grote farmareuzen hebben het geld en de middelen, zoals een goed marketing- en distributiekanaal, om medicijnen te testen en in de markt te zetten. ENORME GROEI De afgelopen 14 jaar groeide de omzet van biotech-bedrijven van $ 22,7 miljard naar $ 207,5 miljard. De meeste marktanalisten gaan ervan uit dat de sector stevig zal blijven groeien. Het Amerikaanse onderzoeksbureau Grand View Research voorziet dat de totale omzet van de sector in 2020 zal uitkomen op $ 608 miljard. VOORAL IN DE VS De sector is vooral een Amerikaanse aangelegenheid. Circa 90% van de bedrijven in deze branche is gevestigd in de Verenigde Staten. De Amerikaanse concerns nemen dan ook het merendeel van de beurswaarde van alle biotechondernemingen voor hun rekening. De dominantie van Amerika kan te maken hebben met de cultuur en de vrijere ondernemingsgeest in de VS. Ook zijn daar meer durfkapitalisten dan in Europa. Private equity-huizen zijn belangrijk bij de start van een biotechnologiebedrijf. Door dit alles zijn er minder beleggingsmogelijkheden in Europa dan in de Verenigde Staten, waar de prestaties van de sector kunnen worden gevolgd door de koersontwikkeling van de Nasdaq Biotechnology Index (NBI) en de AMEX Biotech Index (BTK) in de gaten te houden. In de eerstgenoemde beursgraadmeter zijn vooral kleinere bedrijven opgenomen, terwijl in de tweede alleen grote bedrijven vertegenwoordigd zijn. Maar ook in Europa vinden we interessante beursgenoteerde biotechbedrijven. Een Nederlands succesverhaal is bijvoorbeeld biotechbedrijf Crucell, dat in 2011 na een miljardenovername door J&J van de Nederlandse beurs verdween. 8.

6. ROBOTICA Robotica is een snel groeiende trend die bij vele aspecten van ons leven zijn invloed zal gaan laten gelden. Er zijn al chirurgische robots en robots die auto s assembleren. Maar er zijn ook minder spectaculaire toepassingen, zoals robots die grasmaaien en het huis stofzuigen. Ondanks alle ontwikkelingen die al in gang zijn gezet, is de roboticarevolutie nog maar net op gang gekomen! CHIPTECHNOLOGIE Want mede door steeds verbeterde chiptechnologie kunnen robots steeds meer en verfijndere taken aan. En kunnen ze ons in de toekomst bijvoorbeeld steeds meer gaan helpen bij taken die te saai zijn voor mensen, zoals geestdodend productiewerk in fabrieken. Zo is robotisering in autofabrieken al heel gebruikelijk. Of bij (zorg)taken waarvoor te weinig werkkracht of te weinig animo is. De meest recente roboticadoorbraak is robot Baxter. BIJZONDERE VOORDELEN GECOMBINEERD De Baxter wordt gezien als de eerste robot die voor een niet al te hoge aanschafprijs een aantal bijzondere voordelen combineert. Van vitaal belang is dat de robot heel snel en makkelijk nieuwe taken kan leren. Daarnaast zitten er ingebouwde veiligheidsvoorzieningen in de robot, waardoor hij op veel plekken inzetbaar is. Doorslaggevend is dat hij betaalbaar is, circa 30.000. Maar die prijs zou nog wel eens verder kunnen gaan dalen. Dit alles tezamen kan betekenen dat de Baxter wel eens massaal kan gaan doorbreken bij simpel productiewerk en eenvoudige zorgtaken. Overigens moet de robot eerst nog wel verder worden ontwikkeld. Van de eerste modellen staan er nu circa 500 in de VS en enkele in Nederland. ROBOTS EN VERFIJNDE PRODUCTIE Ook verfijndere productie leent zich door steeds geavanceerde computerchips almaar beter voor robotisering. Zo was robot YuMi van het Zwitserse concern ABB één van de sterren op de laatste Hannover Messe. YuMi is goed in precisiearbeid, zoals omgang met delicate en nauwkeurige onderdelen van een mechanische polshorloge of de componenten die worden gebruikt in mobiele telefoons, tablets en pc s. De interesse voor YuMi is ook groot bij Europese en Amerikaanse ondernemers, omdat de inzet van dergelijke geavanceerde industrierobots een sprong kan betekenen bij het terugwinnen van werk uit lagelonenlanden zoals China. ZORG Op veel plekken in de wereld neemt het aantal gepensioneerden als gevolg van hogere levensverwachting snel toe. Ook in Nederland. In 2040 is naar schatting 26% van de Nederlandse bevolking 65-plusser, waarvan een derde ouder is dan 80 jaar. Wat dat betekent is natuurlijk geen hogere wiskunde; er zijn steeds minder mensen beschikbaar om de toenemende zorgtaken voor ouderen te vervullen. Specialisten stellen dat je alleen met technologie de zorg doenbaar en betaalbaar kunt houden. Bijvoorbeeld met robots. In Japan worden robots al ingezet in de zorg, onder meer om bedlegerige mensen in en uit bed te tillen. Ook in andere landen zullen robots in de gezondheidszorg onontkoombaar worden, zeker nu ze razendsnel goedkoper worden. AGROFOODSECTOR Ook in de agrofoodsector en bij de glastuinbouw worden slimme robots steeds belangrijker! In 2050 leven er naar verwachting 9 miljard mensen op de wereld, 2 miljard meer dan nu. De groei van de wereldbevolking zal gepaard gaan met een toenemende vraag naar voedsel. Dat stelt de agrofoodsector voor een flinke uitdaging. Waarbij verdere robotisering cruciaal zal worden om al die monden te blijven voeden. Volgens de Roadmap for U.S. Robotics zullen robots in de toekomst zo goed als alle arbeiders vervangen op boerderij. Bewatering, oogsten en plukken kunnen sneller, veiliger en goedkoper met behulp van robots. Nu al zijn er automatisch rijdende tractoren die met behulp van GPS-technieken en sensoren ploegen of zeer nauwkeurig bestrijdingsmiddelen spuiten, aardbeien die worden geplukt door robots en koeien die door robots worden gemolken. Omdat robots, het saaie, repetitieve, zware, vieze en ergonomisch slechte werk kunnen doen, kunnen mensen in de agrarische sectoren zich gaan toeleggen op taken die meer appelleren aan hun intelligentie en inzicht. Een ander interessant aspect is dat het Amerikaanse National Robotics Engineering Center denkt dat door robotica kleine Amerikaanse boeren concurrerend kunnen blijven. Interessant dat juist ook kleinschaligheid kan worden bevorderd door robotica. PLUKKEN, SORTEREN, INSPECTEREN Niet alle gewassen lenen zich al voor robotisering. Omdat uiteraard in de kas en op het veld levende planten zorgen voor een steeds veranderende omgeving. Maar dankzij onder meer sensoren worden robots ook steeds nauwkeuriger in het plukken, sorteren en inspecteren van gewassen. Er zijn al kleine, intelligente robots die feilloos tussen gewassen laveren om daar verschillende metingen en teelthandelingen verrichten. Bijvoorbeeld bij de aardappelteelt. Daar worden individuele planten bij verminderde inkomende zonnestraling (bijvoorbeeld door bomenrijen langs een 9.

perceel) soms op iets grotere afstand van elkaar gezet. Doordat pootmachines tot op de centimeter variabel kunnen werken, is de teelt zo heel specifiek te maken. CROPS Robots gaan dus steeds beter functioneren in wisselende omstandigheden. Bedrijven en onderzoeksinstellingen werken binnen het EU-project CROPS (Clever Robots for Crops) verder aan robots met gps en sensoren die in staat zijn vruchten, zoals appels, druiven en paprika s in een ongestructureerde omgeving te herkennen, rijpe vruchten van onrijpe te onderscheiden en vruchten van de plant te snijden zonder vrucht, blad en stengel te beschadigen. +300%! Robots worden dus op steeds meer terreinen ingezet. De roboticatrend zal daarmee alleen maar aan kracht gaan winnen. Adviesbureau Deloitte gaat ervan uit de robotica-sector in 2020 een omvang zal hebben van $100 miljard, een stijging van circa 300% vanaf het huidige niveau! En onderzoeksbureau Grand View Research verwacht dat alleen al de markt van landbouw-robots zal groeien van $817 miljoen eind 2013 naar $16.3 miljard in 2020. 7. ONLINE SHOPPING Onderzoeksbureau Forrester voerde vorig jaar een groot onderzoek uit in 55 landen naar de potentie van online shopping. Uit dat onderzoek kwam naar voren dat onder meer Aziatische landen als China, Japan en Zuid-Korea enorme groeimogelijkheden bieden voor e-commerce. Daarbij wordt erop gewezen dat China weliswaar over een grote consumentenmarkt beschikt, maar nog wel een e-commerce-omgeving heeft die onder het wereldwijde gemiddelde blijft. Bovendien kent het land per hoofd van de bevolking één van de laagste retailuitgaven van de wereld. Met een bevolking van 1,4 miljard inwoners en rekening houdend met het groeiende beschikbare inkomen, zal China volgens Forrester in de toekomst de Verenigde Staten verdringen als de grootste e-commerce-markt van de wereld. Toen de Chinese internetwinkel Alibaba september 2014 naar de beurs ging, was het gelijk de grootste beursgang aller tijden. Om een voorbeeld te geven van de omvang van dat bedrijf: alleen al Alibaba boekte vorig jaar op één (feest)dag een recordomzet van omgerekend zo n 3,9 miljard. FACTOREN DIE ONLINE CONSUMENTENMARKTEN BEÏNVLOEDEN Susan Huynh, analist bij Forrester: Bedrijven die aan een internationale expansie denken, moeten met meer factoren rekening houden dan louter macro-economische marktomstandigheden of de omvang van de nationale consumentenmarkten. Ook het betaalgedrag van de consument, de distributie-infrastructuur en het beschikbare inkomen hebben een bepalende impact op de vooruitzichten van de nationale e-commerce-markten. Landen binnen eenzelfde regio vertonen weliswaar vaak grote gelijkenissen, maar kunnen cultureel, geografisch en politiek toch een andere impact hebben op het consumentengedrag en het gebruik van technologie. EXPLOSIEVE GROEI KOMENDE JAREN In 2018 zal volgens Forrester de Amerikaanse online markt (nu jaarlijks circa $296 miljard) met 40% zijn gegroeid. Maar de groei in China zal volgens kenners nog explosiever zijn en dit land zal de VS snel gaan inhalen als belangrijkste online markt. Volgens het internationale onderzoeksbureau Econsultancy (op basis van een studie van RetailMeNot en the Centre for Retail Research) groeien de Europese online verkopen tot eind 2016 met 40,4%, tot een bedrag van rond de 249,3 miljard. M-COMMERCE De groei wordt mede beïnvloed door de opkomst m-commerce. Door de toename van het aantal mobiele gebruikers (zowel smartphone als tablet) en transacties via mobiele apparaten is m-commerce momenteel een hot topic in e-commerce. Tablets en smartphones worden onder andere gebruikt om producten te vergelijken, zoeken, kopen of winkels te lokaliseren. Consumenten kunnen nu, waar zo ook zijn, 24/7 producten en diensten kopen. DUITSLAND Duitsland beschikt na het Verenigd Koninkrijk over de grootste e-commerceomzet en staat met betrekking tot groei ook in de top tien van de sterkste landen. Met een jongere en internetwijze generatie die zoekt naar buitenlandse trends en die de digitale lifestyle omarmt, neemt Duitsland afstand van de oude retail- 10.

en postordertraditie en zo beweegt Duitsland in de richting van een echt groeicentrum in e-commerce. Buitenlandse spelers als Amazon zijn al goed gevestigd in de markt. Aan de andere kant is Duitsland ook de geboorteplaats van zeer succesvolle internationale e-commercebedrijven, zoals voormalig postordergigant Otto en de fashionplayer Zalando. VERANDEREND WINKELLANDSCHAP IN NEDERLAND Als we alleen naar ons land kijken, kan vrijwel iedere Nederlander met eigen ogen zien dat het winkellandschap is veranderd in de laatste jaren. Flink wat winkels, zeker buiten de Randstad, staan leeg. Deels onder invloed van de nog altijd niet optimale economische omstandigheden. Maar zeker ook door de opkomst van online shopping. En dan gaat het niet alleen om artikelen als elektronica en witgoed, die al langer veelvuldig digitaal worden gekocht. Maar bijvoorbeeld ook de dagelijkse boodschappen. Elf procent van de Nederlanders doet wel eens boodschappen via internet bij de supermarkt. Nog geen procent van de omzet komt via het online kanaal, maar dat kan rap veranderen nu de grootste ketens fors investeren in onder andere pick-uppoints voor de dagelijkse boodschappen. Daar is nog veel groei te verwachten. 8. GEZONDE VOEDING De markt voor duurzaam geproduceerde voeding groeit al jarenlang stormachtig. Steeds meer consumenten kiezen voor eerlijke producten. Veel mensen in met name de Westerse wereld vaker kiezen vaker voor andere producten dan voorheen. Waardoor de trend gezond eten mondiaal zeker in de westerse wereld steeds belangrijker wordt. MARQT De laatste jaren waren in de media regelmatig interviews met Quirijn Bolle te lezen. Hij is de oprichter van de snel groeiende Nederlandse supermarktketen Marqt. In die interviews zet hij zich vaak af tegen zijn oude werkgever: Ahold. Bolle raakte er bij Ahold langzamerhand van overtuigd dat de voedingsindustrie terug moet naar kleinschaliger en eerlijker geproduceerd voedsel. Marqt heeft bij lange na nog niet de omvang van de Albert Heijn-keten. Maar bij Albert Heijn en andere voedingsondernemingen worden ze wel nerveuzer. Want de groep, vaak jongere consumenten, die voor biologisch en fair trade voeding kiest groeit hard. DE MILLENNIALS EN MC DONALD S En bij de Amerikaanse hamburgerketen McDonald s maken ze zich werkelijk grote zorgen. De zogeheten millennials, jongeren tot dertig jaar, kiezen massaal voor nieuwere ketens, die gezonder en duurzamer geproduceerd voedsel bieden. Zoals het beursgenoteerde Amerikaanse Chipotle ( food with integrity ) en de Amerikaanse (niet beursgenoteerde) hamburgerketen Five Guys ( niets komt uit de vriezer ). Sinds 2011 daalde het bezoek van bijvoorbeeld consumenten in de leeftijdsgroep 19-21 aan McDonald s met bijna 13%! Volgens marktonderzoeken staat McDonald s bij de millennials niet eens meer in de top-10 van favoriete ketens. De jaaromzet van McDonald s in 2014 was 2,5% lager dan het jaar ervoor en voor 2015 wordt weer een 6,6% lagere omzet dan over 2014 verwacht. Dat is fors voor een dergelijk bedrijf. CHIPOTLE Als je dat vergelijkt met Chipotle Mexican Grill. Chipotle biedt burrito s, gevuld met vlees of kip, rijst en groentes naar keuze. Steeds meer consumenten waarderen het dat de producten van deze keten worden gemaakt van verse ingrediënten van hoge kwaliteit, die organisch zijn geteeld. Chipotle koopt hoofdzakelijk in bij kleine lokale boeren, die binnen een straal van 500 kilometer van een restaurant gevestigd moeten zijn. De omzet van deze keten steeg vorig jaar 28,1% in vergelijking met 2013. Voor 2015 wordt een omzetstijging van 17% verwacht. McDonald s is, als naar omzet wordt gekeken, nog wel meer dan 10 keer zo groot als Chipotle. Maar met krachtige trends kan het soms snel gaan. Zoals de teloorgang van Nokia, die de kracht van de smatrtphonetrend te laat onderkende, duidelijk maakt. McDonald s probeert het tij wel te keren met gezondere producten, maar slaagt daar tot dusver niet er in. Het imago van het bedrijf wordt nu eenmaal al decennia lang bepaald door de bekende hamburgers en patat. GROEI SECTOR Het Nederlandse voedingsconcern Wessanen, al langer bezig met duurzame voeding, berekende onlangs dat de markt voor duurzame voeding, zoals biologisch en fair trade, jaarlijks met 5-6% groeit. En dat ze die groei ook op de middellange en lange termijn verwachten. Omdat consumenten in toenemende mate bereid zijn iets extra s te betalen voor goed en duurzaam geproduceerd voedsel. Dit kan interessant zijn voor beleggers. Want er zijn voldoende beursgenoteerde bedrijven in de VS en Europa te vinden die zich richten op gezonde en biologische en fair trade voeding. 11.

9. WATER Door de mondiale bevolkingsgroei en een steeds hogere levensstandaard worden de drinkwatervoorziening en het watergebruik in de industrie in toenemende mate problematisch. Steeds vaker doen onder meer overheden een beroep op private en vaak beursgenoteerde bedrijven die actief zijn in (drink) waterlevering en hieraan gerelateerde sectoren als ontzilting, waterinfrastructuur, recycling en afvalbeheer. Dit kan interessant zijn voor beleggers. HOGERE LEVENSSTANDAARD In 2050 telt de wereld negen miljard inwoners. Die zullen dan ook een hogere gemiddelde levensstandaard hebben dan nu en tevens een veel grotere behoefte aan water. En dan gaat het niet alleen om meer drinkwater. Zo zal alleen al de mondiale productie van energie vooral de winning van schaliegas en schalieolie is waterintensief in 2035 85% meer water vergen dan nu het geval is. Een andere indicatie: voor de opwekking van elektriciteit bij energiecentrales zal tegen 2050 in Afrika 500% meer water nodig zijn dan in 2012, het startpunt van deze meting. Andere grootverbruikers van water zijn fabrikanten van voeding en medicijnen en overheden. ONTZILTING Van het water op aarde is maar een klein percentage geschikt als drinkwater. Circa 1,1 miljard mensen in de wereld hebben geen toegang tot schoon en veilig drinkwater en dit aantal kan alleen nog maar toenemen door de schaarste aan drinkwater. Van het wereldwijd geproduceerde drink- en huishoudelijk water wordt momenteel circa 1,5% uit zeewater gewonnen, rond de 23 miljoen kubieke meter per dag. Maar die ontzilting kostte tot voor kort veel energie en was heel kostbaar. Nu worden de technieken steeds verfijnder. Ook in Europa, waar het drinkwaterprobleem voorlopig minder groot is, is er interesse voor ontzilting. 1% van de wereldbevolking maakt momenteel gebruik van ontzilt water, stelde Marc-Olivier Buffle, hoofd van RobecoSAM Sustainability Investing een dochterbedrijf van Robeco enige tijd geleden. Buffle: In de afgelopen vijf jaar is de capaciteit van ontziltingsinstallaties wereldwijd met zo n 57% gestegen. Die trend zal doorzetten, verwacht hij. Daarnaast worden er steeds meer vorderingen gemaakt bij het recyclen van huishoudelijk afvalwater en water dat in de industrie wordt gebruikt. NIEUWE TECHNIEKEN ONTZILTING Het omzetten van zout in zoet water is de afgelopen jaren steeds verder verfijnd. Tot tien jaar geleden werd vooral distillatie gebruikt, waarbij het water door verdamping van het zout wordt ontdaan. Ontzilting door middel van osmose zorgt voor betere resultaten. Hierbij vloeit het water door een membraam dat wel de vloeistof doorlaat, maar niet de vaste stoffen, waaronder de zouten. De kern van osmose is dat het water zich vanzelf in één richting door het membraam verplaatst, bijvoorbeeld door drukverschil of de inzet van hulpstoffen. Een belangrijk voordeel is dat dit ruim acht keer minder energie kost dan distillatie. WATERNETWERKEN Het gaat echter niet alleen om water(gebrek), maar ook om de netwerken waarmee water getransporteerd wordt. Over de hele wereld zijn waterdistributienetwerken verouderd, waardoor er veel water verloren gaat. Overheden zullen gigantische investeringen moeten doen. Zo heeft de Chinese overheid de afgelopen vier jaren een bedrag van ruim $60 miljard geïnvesteerd in waternetwerken. De VS, een ander voorbeeld, heeft een sterk verouderd waternet. Bovendien liggen water- en waterzuiveringssystemen vaak voor een groot deel onder de grond en is nogal eens niet goed in kaart gebracht waar de pijpleidingen precies liggen. En van welk materiaal ze vervaardigd zijn. Overheden hebben dus gespecialiseerde partners nodig om kennis over hun netwerken te vergaren en om deze netwerken te moderniseren. Zoals ondernemingen die werken met intelligente robots die in leidingen kwetsbaarheden kunnen ontdekken. PRIVATE WATERONDERNEMINGEN Nationale en lokale overheden maken daarom steeds meer gebruik van de kennis die private bedrijven hebben als het gaat om watervoorziening, waternetwerkbeheer, waterzuivering en irrigatie. Vandaag de dag voorzien private bedrijven, waarvan sommige beursgenoteerd, in de waterbehoefte van 1 miljard mensen. In 2005 waren dat er 563 miljoen en in 2000 335 miljoen. Over circa tien jaar zijn private waterondernemingen waarschijnlijk goed voor 20% van de mondiale waterdienstenmarkt. Dat is nu 15%. De commercialisering van de mondiale watersector is dus echt een langetermijntrend. Daar liggen kansen voor beleggers. 12.

10. BIOBRANDSTOFFEN Olie raakt op en dat biedt kansen voor alternatieve energiebronnen, zoals biobrandstoffen. Wie tegen lagere kosten dan de kosten voor oliewinning biobrandstoffen kan maken, is helemaal spekkoper. DSM zou op termijn in die positie kunnen komen dankzij een nieuwe fabriek die biobrandstoffen maakt op basis van plantaardig restafval van maïs. In Iowa in de VS opende DSM vorig jaar een state-of-the artfabriek voor biobenzine. Koning Willem-Alexander was bij de opening van dit stukje Hollands glorie en innovatie. Tussen kilometerslange maisvelden staat nu de nieuwe biobenzinefabriek van chemieconcern DSM. De boeren in de omgeving van de fabriek willen wel dat driekwart van hun maïsafval op het land blijft liggen, om te composteren. DSM kan dus maar een kwart meenemen, maar dat is voldoende. Ook combineert DSM de fabriek met een al bestaande ethanolfabriek. Dit betekent dat de infrastructuur, zoals een spoorlijn, en de benodigde kennis al aanwezig zijn. De fabriek levert ethanol die, aangelengd met benzine, wordt verkocht aan de pomp. Voor DSM moet de fabriek, die jaarlijks 100 miljoen liter ethanol zal produceren, een nieuwe winstmachine worden. VERPLICHT GESTELD DOOR AMERIKAANSE OVERHEID De Amerikaanse overheid wil dat Amerikanen milieuvriendelijker gaan autorijden en dat het land minder afhankelijk wordt van buitenlandse olie. Daarom zal het bijmengen van biobenzine uit plantenresten naar verwachting verplicht worden gesteld door de Amerikaanse overheid. Daarmee wordt een nieuwe markt gecreëerd. DSM schat in dat er in de VS dan 400 van dergelijke fabrieken nodig zijn. Tot nu toe zijn er nog maar enkele. Waaronder dus de fabriek van DSM. Het bedrijf heeft een voorsprong in deze tak van sport en is vastbesloten die te behouden. Het sterke punt is dat de fabriek op plantenresten draait, de zogeheten tweedegeneratie biobrandstoffen. En dus niet op gewassen die speciaal voor biobrandstoffen worden verbouwd de eerste-generatie biobrandstoffen en daarmee kostbaar landbouwareaal opslokken. Voor fabrieken die draaien op groen afval geldt dat niet. Vooral als de wereldbevolking verder blijft stijgen, is dit een groot voordeel. Want die groei vergroot de druk om landbouwgrond te gebruiken voor voedselproductie. Ondernemingen die met plantenresten brandstoffen kunnen maken, hebben dan een duidelijke voorsprong op de concurrentie. Milieuorganisatie Oxfam Novib pleitte al voor een volledige afschaffing van de eerste-generatie biobrandstoffen. Deze soort biobrandstoffen zou armoede en honger in de hand werken. Intussen is de markt zich volledig aan het richten op de tweede-generatie biobrandstoffen. En wordt er geld vrijgemaakt voor de derde-generatie biobrandstoffen (uit algen en bacteriën). DOORBRAAK EERDER DAN VERWACHT Roelof Heezen, bij Shell verantwoordelijk voor onderzoek en ontwikkeling voor nieuwe processen en producten op de lange termijn, stelde enige tijd geleden dat de doorbraak van biobrandstoffen op basis van niet-eetbare biomassa tijd nodig heeft. Vermoedelijk breken deze tweede-generatie biobrandstoffen pas na 2020 op grote schaal door. Ze kunnen helpen om de CO2-uitstoot van het verkeer fors te verminderen. Shell ziet in het maken van biobrandstoffen een belangrijke toekomstige rol weggelegd. Het produceren van vloeibare brandstoffen vormt immers de kern van het bedrijf. Daar horen biobrandstoffen bij, stelt Heezen. Maar die doorbraak zou dus wel eens eerder kunnen gaan plaatsvinden. Als de Amerikaanse overheid haar ambitieuze doelstellingen wil behalen, zijn er nog veel meer fabrieken nodig die maïsresten omzetten in ethanol. Regels van de Amerikaanse overheid moeten binnenkort ervoor zorgen dat alle benzine die tankstations verkopen met ten minste 10% ethanol vermengd moet zijn. Van die ethanol moet dan ook nog een aanzienlijk deel uit tweede-generatie biobrandstoffen bestaan. De markt is dus groot. De nu geopende fabriek is tevens een proeffabriek. Als die goed werkt, wil DSM licenties verkopen, zodat andere bedrijven vergelijkbare fabrieken kunnen bouwen. Zo zijn de risico s beperkt en komen er toch inkomsten binnen. OEKRAÏNE EN ANDERE LANDEN Het ethanol dat DSM uit maïsresten maakt, cellulose ethanol, is relatief duurzaam, maar niet goedkoop. Hoewel een marktprijs nog lastig te bepalen is, omdat de brandstof nog niet op grote schaal op de markt is. DSM verwacht zelf dat het tot 2020 zal duren voor hun brandstof net zo goedkoop is als de eerste-generatie brandstof uit bijvoorbeeld koolzaad. Ook in andere landen kunnen biobrandstoffen van de tweede generatie kansrijk worden. In de Oekraïne zijn bijvoorbeeld uitgestrekte maisvelden te vinden. Ook Europa zet steeds meer in op biobrandstoffen. Nu al is E10 (benzine met 10% ethanol) de standaardbrandstof voor benzineauto s in Duitsland en Frankrijk. In de hele EU is al 5% ethanol bijgemengd. In China zijn ook kansen vanwege de stevige economische groei. Dat geldt ook voor Brazilië. Hier rijden auto s al grotendeels op zelfgestookte ethanol, al is dat wel biobrandstof van de eerste generatie. 13.

BEDREIGINGEN VOOR BIOBRANDSTOFFEN Biobrandstoffen van de tweede generatie hebben nu nog een enorme steun in de rug van de Amerikaanse regering, die wil dat in 2022 van elke liter verkochte benzine 15% uit biobrandstoffen bestaat. Maar dit is politiek beleid dat altijd kan veranderen. Daarnaast zijn er natuurlijk concurrenten. Het Amerikaanse DuPont en het Italiaanse Beta Renewables hebben al vergelijkbare fabrieken in gebruik genomen. Concurrenten zouden nieuwe technieken kunnen ontwikkelen. En het is een mogelijkheid dat voertuigen meer gaan rijden op samengeperst aardgas, of op waterstofgas, of dat het elektrisch vervoer doorzet. Biobrandstoffen, met name van de tweede generatie, zijn dus heel kansrijk, maar een gelopen race is het uiteraard nog niet. 11. RECYCLING Waar mensen zijn, is afval. Dat klinkt wat voor de hand liggend, maar het is wel een waarheid met verstrekkende gevolgen. Want dat afval moet opgeruimd worden. In onze westerse consumptiemaatschappij verbruiken we veel voedsel, goederen en verpakkingen die afval genereren. En omdat het milieu een steeds belangrijker zorg wordt, wordt dat afval in toenemende mate gescheiden, hergebruikt enzovoorts. De bedrijven die zich met afvalverwerking bezig houden, groeien mee met de afvalbergen, om het zo zeggen. Sommige van die bedrijven zijn zelfs beursgenoteerd. GEFRAGMENTEERD Afvalverwerking is een gefragmenteerde industrie, waarbij de duizenden betrokken bedrijven vaak een sterk verschillend model hebben. Sommige ondernemingen verzamelen en sorteren afval nog op een behoorlijk ouderwetse manier, andere lopen voorop met allerlei recycleprocessen of zijn actief in hightechafvalverwerking, zoals nucleair afval. Regeringen geven nogal eens subsidies of belastingvoordelen aan innovatieve afvalverwerkingsbedrijven. Het gaat overigens om een enorme industrie. In Europa komt jaarlijks 3 miljard ton afval vrij. Hiervan wordt 38% nuttig hergebruikt en 40% gaat naar een stortplaats. De gevolgen voor het milieu zijn nadelig: lucht-, water- en bodemvervuiling en de uitstoot van broeikasgassen. Vandaar dat de Europese Unie beleid heeft ingesteld om afvalpreventie, hergebruik en recycling van afval en andere nuttige toepassingen te stimuleren en de milieuschade terug te dringen. NEDERLAND VOOROP Binnen de EU loopt Nederland trouwens voorop met het terugwinnen van grondstoffen uit afval. Jaarlijks komt in ons land ongeveer 60 miljoen ton afval vrij, waaruit meer dan 80% materiaal wordt hergebruikt en 16% energie wordt teruggewonnen in afvalenergiecentrales. Het overige onbrandbare afval gaat naar een stortplaats. Maar het kan nog beter. Onderzoeksbureau McKinsey heeft een rapport, Towards a circular economy, opgesteld in opdracht van de Ellen McArthur Foundation. Volgens dit rapport levert overschakelen op een zogeheten circulaire economie de wereld per jaar 521 miljard op, en dat kan nog verder oplopen naar 1.800 miljard. Elk jaar wordt er bijvoorbeeld voor 2.400 miljard aan afval geproduceerd in de kleding-, voedsel- en drankindustrie. Slechts een vijfde daarvan wordt opnieuw gebruikt. Zonde, vooral omdat 521 miljard makkelijk kan worden bespaard door meer te hergebruiken en te recyclen. De overige 1.379 miljard kan ook worden benut, maar vergt meer moeite. GROOTSTE IN DE VS De afvalverwerking is daarnaast ook om andere redenen een interessante sector. Er is vaak sprake van een stabiele, continue kasstroom. Er zijn veel activa, waardoor financieringen niet moeilijk te verkrijgen zijn. Bovendien kunnen met nieuwe technieken nog flinke kostenbesparingen en dus betere winstmarges worden geboekt. Ten slotte is het een industrie waar een nieuwkomer niet even snel marktaandeel kan wegkapen. Het grootste Amerikaanse beursgenoteerde afvalverwerkingsbedrijf is Waste Management. Deze onderneming heeft een jaaromzet van rond de $13,2 miljard. Er zijn trouwens nog meer beursgenoteerde afvalverwerkingsbedrijven in de VS. Maar die hebben niet de omvang van Waste Management, hoewel een onderneming als Republic Services ook geen kleintje is met een jaaromzet van $9,1 miljard. In Europa zijn er ook verschillende beursgenoteerde bedrijven die zich met afvalverwerking of op zijn Amerikaans waste management bezighouden. Zo is het Franse Veolia Environnement in 64 landen actief in afvalverwerking. Afvalverwerking is na watermanagement de op een na belangrijkste activiteit van dit enorme bedrijf met een jaaromzet van rond de 25 miljard. Het Franse Suez Environnement is eveneens actief in waterbeheer en afvalverwerking. Suez legt zich steeds meer toe op de verwerking van nucleair afval. 14.

12. NANOTECH Nanotechnologie gaat gouden tijden tegemoet. Volgens het belangrijke populair-wetenschappelijke tijdschrift Scientific American zal het zelfs een nieuwe industriële revolutie in gang zetten. Producten als zelfreinigende zonnebrilglazen, bumpers van auto s die krasvrij en van sterker materiaal zijn, tennisballen die twee keer zolang meegaan als nu, tennisrackets van lichtere en sterkere materialen, kleding waar koffie en water zo van afdruppelt en bionische ogen zijn slechts enkele toepassingen van nanotechnologie. Nog een voorbeeld: men is bezig militaire kleding te ontwikkelen die de kleur van de omgeving aanneemt, zodat er sprake is van een nog betere camouflage. INNOVATIE Het woord nano is afgeleid van het oud-griekse woord nanos, dat dwerg betekent. Het is een techniek die het mogelijk maakt te werken met héél kleine deeltjes: ter grootte van een nanometer, één miljardste meter. Dat is de gemiddelde schaal van atomen en moleculen. In 1959 zei Nobelprijswinnaar Feynman, die als grondlegger van de nanotechnologie wordt beschouwd: De wetten van de natuur zijn niet strijdig met het manipuleren van individuele atomen. Nanowetenschap dringt door tot in praktisch alle sectoren van de technologie. Dat komt doordat gebruik wordt gemaakt van een interdisciplinaire benadering, wat kan leiden tot innovaties en de oplossing voor talrijke problemen van de hedendaagse samenleving. De ontwikkelingen in de nanotechnologiesector zullen daarom van invloed zijn op heel veel andere sectoren, zoals de biotechnologiesector, de energiesector en de materialensector. Er wordt ook een heleboel geld geïnvesteerd in de nanotechnologiesector. Volgens schattingen hebben overheden meer dan $67 miljard geïnvesteerd in nanotechnologieonderzoek in de jaren 2000-2015. NANOELECTRONICS Een essentieel deelgebied is nanoelektronics, de basistechnologie van de chipindustrie. Andere belangrijke deelsegmenten zijn de gezondheidszorg, life sciences (een verzameling van technieken waarbij levende organismen of delen daarvan worden gebruikt voor het maken van betere producten of nieuwe processen) en materialen. Volgens marktkenners zijn nanomaterialen daarmee eigenlijk de nieuwe plastics. NANOTECHNOLOGIE VOOR SCHOON DRINKWATER Volgens een onderzoek van de Verenigde Naties overlijden wereldwijd iedere week 42.000 mensen aan ziekten veroorzaakt door het drinken van vervuild water. Nanotechnologie wordt gezien als een van de belangrijkste technologieën om het drinkwatertekort op te lossen. Met behulp van nanodeeltjes kunnen membranen worden gemaakt met gaatjes kleiner dan 15 vierkante nanometer. Die membranen houden alle vervuiling tegen, zodat 100% zuiver drinkwater mogelijk is. Nederland bevindt zich mondiaal in de voorhoede als het gaat om nanotechnologie. Een van de concrete Nederlandse bijdragen aan de oplossing van het waterprobleem biedt oliemaatschappij Shell met de Shell Waterbox, een mobiele zuiveringsinstallatie op basis van nanotechnologie. In een zes meter lange zeecontainer staat een zuiveringsunit die per dag 20 m3 zuiver drinkwater (ofwel 14 liter per minuut) produceert, ongeacht de aard en de mate van vervuiling van het water. Bij het zuiveringsproces worden geen chemicaliën gebruikt, maar lagedrukmembranen van holle nanobuisjes. MARKTEXPLOSIE De commercialisering van deze nieuwe technologieën begint wereldwijd op stoom te komen. In 2004 was de wereldwijde verkoop van producten uit de nanotechnologie ongeveer 25 miljard. In 2014 zal dat richting de 2.000 miljard gaan. Een interessant bedrijf in deze sector, dat veel belangen neemt in nietbeursgenoteerde nanotechnologiebedrijven, is het Amerikaanse Harris & Harris Group. De grote winsten van dit bedrijf worden behaald indien er een bedrijf naar de beurs gaat. De waarde van de investeringen neemt dan enorm toe. Harris & Harris heeft belangen in onder meer HZO, dat een speciale nanocoating ontwikkelt die ervoor zorgt dat water niet door kan dringen tot de elektronica van producten. Maar er zijn nog veel andere interessante, beursgenoteerde nanotechbedrijven, ook in Europa. 15.

13. CO 2 -REDUCTIE CO 2 -reductie is letterlijk van levensbelang. Voor ons allen op deze wereld, of je nu arm of rijk, wit of bruin, gelovig of niet-gelovig bent. Wat dit betreft zitten we echt allemaal in hetzelfde schuitje. En dat schuitje is onze aarde, die door de uitstoot van CO 2, koolstofdioxide, kan opwarmen tot gevaarlijke temperatuurniveaus, het zogeheten broeikaseffect. Als door dit effect het klimaat verandert, zal dit verstrekkende en rampzalige gevolgen hebben voor het klimaat. Waardoor bijvoorbeeld de zeespiegel zal stijgen. RAPPORT OVER G20 Recent werd bekend dat als de G20, de twintig rijkste landen ter wereld, geen verstrekkende maatregelen nemen, de mondiale doelstellingen voor de vermindering van de uitstoot van koolstofdioxide pas tegen het jaar 2050 worden bereikt. Die doelstelling is de beperking van de opwarming van de aarde tot twee graden Celsius. Dit blijkt uit een recente studie van accountantskantoor PricewaterhouseCoopers. PwC stelt dat de kloof tussen wat noodzakelijk is en wat concreet gerealiseerd wordt, alleen maar toeneemt. Om de mondiale doelstelling te bereiken, moeten de G20-landen hun energiegerelateerde uitstoot van CO 2 jaarlijks met 6,2% verminderen. In 2013 kwamen die landen, volgens de studie van PwC, tot een reductie van nog niet eens 1,2%. Als dit zo doorgaat, koerst de aarde richting een temperatuurstijging van 4 graden. Met rampzalige gevolgen. AUSTRALIË DOET HET GOED De beste leerlingen van de G20-klas zijn: Australië (min 7,2% in 2013), het Verenigd Koninkrijk, Italië en China. De slechtste leerlingen zijn, eveneens op volgorde, de VS, Frankrijk, India, Duitsland en Brazilië. In die landen nam vorig jaar de CO 2 -uitstoot nog toe. PwC ziet wel wat lichtpunten, onder andere door de opkomende landen van de E7 (China, India, Brazilië, Mexico, Rusland, Indonesië en Turkije). Die doen het voor het eerst in de zes jaar dat PwC de studie uitvoert beter (gezamenlijk min 1,7%) dan de landen van de G7 (min 0,2%). PwC vindt het ook gunstig dat het gebruik van hernieuwbare, duurzame energiebronnen steeds meer toeneemt. SCALA AAN ONDERNEMINGEN Verschillende soorten ondernemingen kunnen bijdragen aan de vermindering van de CO 2 -uitstoot. Zoals ondernemingen die actief zijn in zonne-energie of windenergie. Maar ook ondernemingen die actief zijn in reclycing van afval, in kunstmest of energiebedrijven die slimmer werken dan anderen kunnen een bijdrage leveren aan de vermindering van de CO 2 -uitstoot. En zo helpen de opwarming van de aarde tegen te gaan. 16.

14. INTERNET OF THINGS Met onze computers, laptops, tablets en smartphones zijn wij tegenwoordig zo n beetje constant online. Maar ook veel objecten (dingen) zijn tegenwoordig via een chip of een volgsysteem verbonden met het internet. Lantaarnpalen, frisdrankautomaten, onze auto en huishoudelijke apparatuur. Allemaal behangen met sensoren. De data die de sensoren van deze dingen meten, zenden ze continu het web op. Andere voorbeelden. Kledingproducenten volgen de retailroute van hun spijkerbroek dankzij een piepklein chipje dat ze in de jeans verstopt hebben. Boeren gebruiken smart sensors om hun oogst via internet te monitoren. Meteorologen voorspellen orkanen op basis van meetstations over de hele wereld. En autoproducenten werken aan auto s die met behulp van sensoren zelfstandig rijden. Ook de slimme LED-lampen van Philips, LG en Samsung zijn een voorbeeld van deze ontwikkeling. Met een app op je smartphone kun je tot tientallen LED-lampen tegelijk bedienen. Maar die kan ze ook koppelen aan je muziek. De lampen kunnen zich automatisch aanpassen aan de sfeer die bij de muziek past. SLIMME KOELKAST Ze vormen samen een groot Internet of Things, ook wel Internet of Everything genoemd. Een heel concreet voorbeeld van het Internet of Things (met een vakterm: IoT): een slimme koelkast. Die geeft een waarschuwing als je producten in je koelkast hebt staan waarvan de houdbaarheidsdatum is verstreken. Is je melk bijna op? Je koelkast bestelt zelf een nieuw pak. OVERNAME DOOR GOOGLE Niet voor niets kocht Google in 2014 Nest Labs voor een bedrag van $3,2 miljard. Nest heeft in 2011 een zelflerende slimme thermostaat op de markt gebracht. Hiermee kan apparatuur, verwarming en verlichting op afstand worden aangestuurd. Daarnaast maakt het rookmelders. De rookmelders en thermostaten van Nest weten op elk moment of je thuis bent of niet, en in welk vertrek je je bevindt. De deal leidt ook tot vragen: wat gebeurt er met de verzamelde informatie van de gebruikers? DE DERDE FASE De eerste fase van het internet was die van de desktop-pc s met internet in de jaren 90 van de vorige eeuw. In het vorige decennium volgde de tweede fase met mobiel internet via smartphones en tablets. IoT is de derde fase in de ontwikkeling van het internet. En zoals dat met technologische vooruitgang gaat, zo stellen deskundigen, zal deze fase groter en sneller zijn dan alles wat we al hebben gezien. IoT zal onze maatschappij ingrijpend veranderen. Veel producten die verbonden zijn met internet zijn nu nog duur, maar dat is waarschijnlijk een kwestie van tijd. Computers, platte tv s en digitale fotocamera s waren voor de meeste mensen vroeger immers ook te duur. 28 MILJARD APPARATEN Juist omdat het aantal apparaten dat met internet verbonden is snel groeit en daarmee het aantal toepassingen is de trend IoT volgens deskundigen hot. Zij verwachten een gigantische groei voor de IoT-markt. Het bekende onderzoeksbureau Gartner voorspelt dat er in 2020 zo n 25 miljard slimme, verbonden objecten in gebruik zijn, smartphones en tablets niet meegerekend. Een groei van meer dan 400% vanaf het huidige aantal. De markt zal een omvang van $263 miljard hebben in 2020, tegen dit jaar circa $69,5 miljard. GOLDMAN SACHS Ook de Amerikaanse zakenbank Goldman Sachs verwacht een forse groei voor IoT. Goldman Sachs ziet kansen voor verschillende sectoren dankzij IoT. De eerste is de technologie om te communiceren met het internet. Hierbij kan worden gedacht aan WiFi, maar ook aan een beter bereik van smartphones. Daarnaast verwacht de bank groei voor de hardwaresector. Hierbij kan worden gedacht aan sensoren, ontvangers en microchips. Een ander gebied waar Goldman Sachs nog veel mogelijkheden ziet: internetbeveiliging. Een goede veiligheid op het web is namelijk onontbeerlijk bij IoT. Ook andere experts denken dat cyberbeveiliging sterk zal groeien door IoT. Om even de markt voor sensoren eruit te lichten: deze groeit door IoT de laatste jaren al sneller dan de markt voor halfgeleiders. En deze trend zal aanhouden, denken deskundigen. 17.

Trend Invest Herengracht 491 1017 BT Amsterdam T 020-522 20 70 I www.trendinvest.nl Trend Invest, juni 2015