Omschrijving Vergaderdatum en tijd Vergaderplaats Aanwezig Afwezig Kopie aan Ethische reflectie over export van mestkalveren naar Turkije 28 januari 2013, 13.00-17.00 uur Den Haag K. de Vries Dierenarts, NVWA L. Moffat Eyes on Animals W. Ouweltjes Wageningen UR Livestock Research P. Thijsse Nederlandse Bond voor Handelaren in Vee F. van Eerdenburg - Dierenarts, UU F. Tillie Cluster Diergezondheid en Veterinaire Markttoegang (DVM), Ministerie EZ H. van Rij Team Ethiek, Ministerie EZ (gespreksleider) T. van Riet Cluster DVM, Ministerie EZ (observator) M. Schildkamp Cluster DVM, Ministerie EZ (verslag) W. Sleegers - Veetrans Aanleiding en doel van de bijeenkomst Het Veterinair Informatiepunt van de Productschappen Vee, Vlees en Eieren heeft als vertegenwoordiger van het bedrijfsleven het signaal afgegeven dat er in Nederland bedrijven zijn die mestkalveren naar Turkije willen exporteren. Hiervoor is het o.a. nodig dat een veterinair exportcertificaat wordt afgesproken tussen de Nederlandse en Turkse overheid. Dit is een garantieverklaring van de overheid dat bedrijven voldoen aan de gestelde eisen die door het ontvangende land gesteld worden. Het certificaat wordt vervolgens bij iedere partij dieren die naar Turkije zou worden geëxporteerd afgegeven door de NVWA. In de nota Exportstrategie Dieren en dierlijke producten (2011) is opgenomen dat indien bij een verzoek om een exportcertificaat er, vanuit ethisch oogpunt, twijfels zijn bij een door het bedrijfsleven gewenste exportstroom, er moreel beraad/ethische reflectie kan worden georganiseerd. Dit is een methode om op een gestructureerde wijze over een moreel probleem na te denken, te overleggen en tot formulering van de ethische dilemma s te komen. De uitkomst van het beraad is mede bepalend bij het besluit om als overheid al dan niet prioriteit te geven aan het afspreken van een certificaat met de overheid van het derde land, in dit geval met de Turkse overheid. Het doel van de bijeenkomst van vandaag was dus om morele argumenten te verzamelen voor het maken van een zorgvuldige afweging door de overheid. Deze afweging vindt plaats na de bijeenkomst. Deze bijeenkomst is de derde van een serie van drie, die als pilot dienen voor het gebruik van ethische reflectie. De ethische reflectie vond plaats aan de hand van het stappenplan dat staat beschreven in de Handreiking Ethiek in beleid: waarden wegen met verstand en gevoel (uitgereikt aan deelnemers). Een aantal stappen was al voorgestructureerd (stap 1: een feitenrelaas was van te voren aan de deelnemers toegestuurd, stap 4 en stap 5). Fase I Verkenning/explicitering van het probleem Stap 1: De dossierhouder beschrijft in het kort het beleidsprobleem en de context Stap 2: Welke eerste reactie roept deze casus bij de aanwezigen op? Stap 3: Wat is nog onbekend? Welke feiten ontbreken? Stap 1: Beschrijving beleidsprobleem en context Tamara van Riet gaf een korte presentatie over de context van de export van mestkalveren naar Turkije. Turkije heeft bijna 80 miljoen inwoners en een oppervlakte van 783.562 m2. Het land heeft verschillende klimaatzones. Nederland heeft al ruim 400 jaar diplomatieke betrekkingen met Turkije. De bilaterale handel is de afgelopen 10 jaar verdrievoudigd. Turkije treft vaak maatregelen ter bescherming van de eigen markt, zoals hoge invoerheffingen en tijdelijke bans. De afstand tussen Nederland en de Turkse grens is ongeveer 2.500 km. 2013-210-E0013 1
Het duurt per vrachtwagen minimaal 65 uur om de Turkse grens te bereiken, het is onbekend hoe lang de reistijd na het passeren van deze grens nog is. Dit is afhankelijk van de eindbestemming. De mestkalveren komen terecht op afmestbedrijven door heel Turkije, waar ze in grote groepen in zogenaamde feedlots voor ongeveer een jaar worden gehouden. In Turkije wordt ritueel (onbedwelmd) geslacht. Hiervoor bestaat geen specifieke (overheids-) regelgeving. De economische waarde per mestkalf van rond de 100 kg bedraagt ongeveer 330,- ( 3,30/kg levend gewicht). Het Turkse Parlement heeft het afgelopen decennium verschillende wet- en regelgeving aangenomen op het gebied van dierenwelzijn, namelijk: a- Animal Protection Law 01/07/2004 b- Regulation regarding the Inspection of the traders who deal with live animals 18/12/2012 c- Regulation regarding the Animal Welfare of the farm animals 23/12/2011 d- Regulation regarding the Animal Welfare during the transport of animals 24-12- 2011 e- Regulation regarding the Veterinary Controls for the animals which enter the country 17/12/2011 Deze nieuwe Turkse wet- en regelgeving moet gedeeltelijk nog geïmplementeerd worden. Met betrekking tot het slachten wordt aangevuld dat bij het halal slachten slechts één halssnede is toegestaan. Een deelnemer is van mening dat het aangeleverde feitenrelaas subjectief is en onvergelijkbaar is met bv het feitenrelaas van fokrunderen naar Pakistan omdat daar minder aandacht was voor transport en slachten. Stap 2: Eerste reacties Deze stap is bedoeld om te verkennen welke eerste reactie de casus oproept. Veelal is dit een gevoelsmatige inschatting (een intuïtief oordeel of een emotie). De eerste reacties van aanwezigen zijn tijdens de voorstelronde gevraagd en kunnen als volgt worden samengevat: - Wat een enorm gesleep met dieren. Moet dat allemaal? - Ondanks dat sommige langeafstandstransporten wel goed geregeld zijn, geeft het over het algemeen erg veel problemen. - Onbegrijpelijk dat Nederlandse kalveren helemaal naar Turkije geëxporteerd worden. - Waarom niet? Handel is goed voor Nederland en Turkije. - Er is blijkbaar een markt voor. Alleen toestaan onder optimale omstandigheden en met duidelijke uitleg daarbij. - Transport heeft veel nadelen, hoe complexer het transport hoe meer kans op fouten. Dit transport is erg complex en langdurig, met daarbij een onzeker verloop in Turkije. Niet fijn. - Enige terughoudendheid, goed om met elkaar dit stappenplan te doorlopen. Stap 3: Ontbrekende feiten Deze stap is bedoeld om te verkennen welke feitelijke vragen de deelnemers nog hebben over de casus. Indien er informatie ontbreekt waardoor het zoeken naar een antwoord/oplossing wordt bemoeilijkt, zal eerst de informatie moeten worden achterhaald. Daar waar dat niet kan, zal moeten worden geaccepteerd dat een beslissing moet worden genomen op grond van onvolledige informatie. 1. Vraag: Hoe zit het met de verzamelcentra? Dat levert ook veel stress op voor de dieren. Antwoord: Klopt, het samenbrengen van kalveren afkomstig van verschillende bedrijven kan leiden tot stress. De dieren hoeven echter niet per se vanaf een verzamelcentrum getransporteerd te worden, transport is ook mogelijk vanaf een startersbedrijf. Overigens worden de kalveren die niet geëxporteerd worden ook verzameld om elders te worden afgemest. 2. Vraag: Hoeveel interesse is er in Nederland voor de export naar Turkije? Antwoord: Momenteel zijn ongeveer 5 tot 10 Nederlandse bedrijven geïnteresseerd. Een aantal daarvan exporteert al mestkalveren naar Turkije vanuit andere landen. Als het mogelijk is om vanuit Nederland te exporteren dan zal de interesse mogelijk groter worden. 2013-210-E0013 2
3. Vraag: Wordt er ook gekeken naar andere transportmogelijkheden? Frankrijk bijvoorbeeld transporteert per boot en ook transport per vliegtuig zou een optie kunnen zijn. Antwoord: Alle mogelijkheden zijn bekeken. In Nederland is geen uitvoerhaven aangewezen voor de export van levend vee. Vervoer per schip vanuit Nederland is volgens de NVWA mogelijk, maar is voor het laatst gebeurd in de jaren 80/90 van de vorige eeuw. Per vliegtuig is een mogelijkheid, maar de kosten (rond 850,- per dier) zijn erg hoog in vergelijking met de opbrengst per dier (ongeveer 330,-). Wegtransport lijkt het meest rendabel, vandaar dat daarop geconcentreerd is in het eerder verstuurde feitenrelaas. Daarnaast kan gedacht worden aan een combinatie van wegtransport en transport over water. 4. Vraag: Worden in Nederland wettelijke eisen gesteld aan het houden van mestvee? Antwoord: Ja, in de gezondheids- en welzijnswet voor dieren (GWWD) staan eisen opgenomen. Daarnaast staan in het zgn. kalverbesluit specifiek welzijnsvoorschriften opgenomen met betrekking tot huisvesting. Daarnaast wordt opgemerkt dat de sector en overheid hebben samen de welzijnsmonitor kalveren opgezet. Dit betreft geen wettelijke eisen maar is een onderzoek naar indicatoren voor het welzijn van kalveren. In de sessie kwamen ook een aantal alternatieven naar voren: - Door het exporteren van fokrunderen/embryo s en daardoor meer uitgangsmateriaal kan de vleessector in Turkije uitgebouwd worden. - Het exporteren van dierlijke producten, zoals vlees, behoort ook tot de mogelijkheden, maar hiermee wordt voorbij gegaan aan het belang van de Turkse afmesterijen. - Transport per schip of vliegtuig in plaats van transport met een veewagen over de weg. In Nederland is er geen uitvoerhaven aangewezen voor de export van levend vee. Vliegen is mogelijk. Hier speelt echter een kostenaspect. De manier van transport staat niet vermeld op het exportcertificaat, dit betekent dat de transporteur in principe vrij is in de keuze van transportmiddel. - Geen export: binnen de EU wordt op dit moment vanuit Nederland nauwelijks geëxporteerd omdat er in de EU nauwelijks vraag is, in Turkije is die vraag er wel. In Nederland is genoeg capaciteit voor opfok en slacht. Er worden Nuka s (nuchtere kalveren) geïmporteerd vanuit veel EU-lidstaten waaronder ook een groot deel uit het voormalig Oostblok. Fase II Analyse van de morele dimensie van het probleem Stap 4: Wat is de morele vraag? Stap 5: Wie zijn bij de morele vraag betrokken en wat zijn hun argumenten bij de beantwoording van de morele vraag? Stap 6: Benoem het ethisch dilemma: welke waarden conflicteren met elkaar? Stap 4: De morele vraag Behoort de overheid de export van mestkalveren door Nederlandse bedrijven naar Turkije te faciliteren? Stap 5: Betrokken actoren en hun argumenten In deze stap worden de actoren benoemd die met deze casus te maken (zouden kunnen) hebben en hun principes en morele waarden in beeld gebracht. Het is belangrijk om naar alle moreel relevante betrokken actoren te kijken, omdat iedere actor een eigen perspectief op het probleem heeft. Deze informatie is nodig om als overheid recht te kunnen doen aan de diversiteit van meningen die leven rond deze casus. Betrokken actoren: Bedrijfsleven NL - NBHV, veehandelaren - Productschappen - Transporteurs (inclusief chauffeurs) - Melkveehouderijsector Bedrijfsleven Turkije - Individuele opfokbedrijven - Slachterijen - Consumenten Dieren - Mestkalveren in Nederland - Mestkalveren internationaal - EU mestkalveren in- en export 2013-210-E0013 3
Maatschappelijke organisaties (dier) - Eyes on Animals - Dierenbescherming - WSPA - en vele anderen Maatschappelijke organisaties (mens) - Turkse boerenbond Wetenschap Dierenartsen - KNMvD Overheid - Ministerie van Economische Zaken - Ministerie van Buitenlandse Zaken - NVWA - E.U. - OIE Burgers Politieke partijen Daarna werden argumenten voor en argumenten tegen het exporteren van mestkalveren naar Turkije verzameld. Deze werden plenair gedeeld. Bij ieder argument werd gekeken of het argument ook iets zegt over wat we behoren te doen of waarom iets moreel wenselijk is. Hiermee kregen we zicht op de morele waarden die achter de diverse argumenten schuilgaan. De argumenten en waarden werden geordend in people (argumenten met betrekking tot de mens), planet (argumenten met betrekking tot het dier en de natuur) en profit (argumenten met betrekking tot financieel-economische zaken). PEOPLE Argument voor Waarde Argument tegen Waarde Inkomen voor Nederlandse bedrijven (persoonlijke) welvaart Verplaatsing van werkgelegenheid van Nederland naar Turkije Welvaart (NL) Vrijheid van ondernemerschap Level playingfield voor de gehele E.U./sector Bijdrage voedselvoorziening Turkije Iedereen heeft recht op vlees De NL overheid behoort alle NL ondernemers te faciliteren In NL wordt ook ritueel geslacht Onze waarden hoeven niet aan Turkije opgelegd te worden Vrijheid van ondernemerschap Rechtvaardigheid, gelijkheid Voedselzekerheid Rechtvaardigheid, gelijkheid Betrouwbare overheid oprechtheid Autonomie Turkije Chauffeurs moeten lang rijden en hebben veel wachttijden Antibioticagebruik in Turkije minder aan banden gelegd, daardoor meer kans op ontwikkeling multiresistente kiemen 1 Welzijn van mensen Volksgezondheid (gerelateerd aan multiresistente kiemen) 1 Dit argument is na de sessie nog ingebracht. 2013-210-E0013 4
PLANET Argument voor Waarde Argument tegen Waarde Met export vanuit Nederland hebben we zelf invloed op het proces In NL minder welzijnsaantasting dan in Turkije door goede wetgeving en management Feedlots hebben geen roostervloer Bijdrage aan oplossing mestprobleem NL Goed transport is wel mogelijk Duurzaamheid Lange afstandstransport over de weg kan stress en ongerief veroorzaken bij dieren Risico op dierziektes door lang transport (vatbaarheid door verzwakking en reis door verschillende landen met andere dierziekten dan in NL), en wachttijden bij de grens Turks klimaat is meestal te warm of te koud of te vochtig voor dieren gehouden in een feedlot Langeafstandstransport is dieronwaardig en alleen in ons belang Ritueel slachtproces in Turkije verloopt niet op NL gerechtvaardigde wijze Turkije voldoet niet aan OIE standaarden (Terrestrial Animal Health Code )mbt slachten Dieren die ongeschikt raken voor transport worden niet afgemaakt, maar gaan verder tot de eindbestemming Er zijn geen faciliteiten of voldoende infrastructuur bij de grens, diergezondheid, volksgezondheid (=people) Integriteit dier, respect voor dieren, rechtvaardigheid Welzijn van mensen (chauffeurs) (=people) PROFIT Argument voor Waarde Argument tegen Waarde Handel levert in NL geld op Economie, welvaart Minder werkgelegenheid NL Economie, werkgelegenheid Positieve Economie, welvaart, 2013-210-E0013 5
neveneffecten op andere sectoren Vrije handel niet belemmeren Iets niet faciliteren in NL betekent niet dat het niet gebeurt, NL boeren kunnen benadeeld worden Bijdrage economische ontwikkeling Turkije (land, bedrijf, individu) milieu Ruimte voor ondernemers / vrije markt Economie, welvaart Rechtvaardigheid (=people) Economie NB. In het gesprek zijn een aantal argumenten gedeeld die niet tijdens de bijeenkomst konden worden geverifieerd op houdbaarheid. Samengevat zijn de belangrijkste morele waarden waar de overheid in deze casus rekening mee moet houden: People Planet Profit Welzijn van mensen Economie Volksgezondheid Diergezondheid Welvaart Welvaart Respect voor het dier Werkgelegenheid Rechtvaardigheid Integriteit dier Vrije markt Voedselzekerheid Milieu Vrijheid van ondernemerschap Duurzaamheid Rechtvaardigheid Stap 6: Welke waarden conflicteren met elkaar? Uit de inventarisatie van morele waarden in stap 5 valt af te leiden welke morele waarden met elkaar conflicteren. Daar waar waarden conflicteren spreken we van een ethisch dilemma. Het benoemen van het ethisch dilemma concretiseert en expliciteert het morele probleem en brengt het naar de kern van de zaak. Bij een casus kunnen meerdere ethische dilemma s tegelijk spelen. Economie Toelichting: De export van mestkalveren levert geld op, in Nederland en Turkije. Dit kan positief bijdragen aan de economie. Aan de andere kant wordt het welzijn van de dieren op meerdere onderdelen geschaad. Naast het economische aspect is er eigenlijk geen duidelijke reden om te exporteren, omdat er steeds minder kalveren geboren worden in Nederland (mogelijk wordt de situatie anders na de afschaffing van het melkquotum in 2015). Daarnaast worden al kalveren geïmporteerd uit andere lidstaten. Het resultaat van export naar Turkije is dat twee keer zoveel transport van mestkalveren plaatsvindt. Bovendien leeft de opvatting dat Nederland geen zaken zou moeten exporteren (geld moeten verdienen aan zaken) die het land zelf onder druk van de maatschappij aan het uitfaseren is, bijvoorbeeld ritueel onverdoofd slachten of niet-duurzame houdsystemen (legbatterij). Economie Nederland Economie Turkije Toelichting: Het exporteren van mestkalveren naar Turkije kan minder werkgelegenheid betekenen voor Nederlandse kalvermesters. Het levert wel meer werkgelegenheid op voor exporteurs en transporteurs (niet perse Nederlands). Al kan het exporteren van mestkalveren naar Turkije ook een bijdrage leveren aan de Turkse economie. NL mestkalveren niet-nl mestkalveren Toelichting: Met het exporteren van Nederlandse kalveren heeft Nederland nog enigszins invloed op het hele proces. Als Nederland niet exporteert gaat Turkije misschien uit Zuid Amerika importeren waarbij het dierenwelzijn helemaal niet geborgd is. (nb Turkije importeert volgens zeggen al mestkalveren uit Zuid Amerika). 2013-210-E0013 6
Respect voor autonomie Turkije Toelichting: In Nederland worden dieren net als in Turkije ritueel geslacht. In Nederland is dit gebonden aan strenge wet- en regelgeving op het gebied van dierenwelzijn. Turkije heeft andere opvattingen met betrekking tot slachten, waardoor de wijze van slachten niet aan de Nederlandse welzijnseisen voldoet. Het respecteren van andere culturen hoeft niet per definitie te betekenen dat de gebruiken van die cultuur getolereerd dienen te worden. In Nederland is er het besef dat het zeer moeilijk is om waarden van een ander land te wijzigen. Handelsvrijheid Morele overwegingen van de overheid om op basis daarvan export niet toe te staan Toelichting: Door de export van mestkalveren niet toe te staan beperkt de Nederlandse overheid de handelsvrijheid van Nederlandse ondernemers. Fase III weging van de argumenten/waarden Stap 7: Wat is het gewicht van de in stap 5 naar voren gebrachte argumenten? Stap 8: Welke handelingsmogelijkheid verdient op grond van deze afweging de voorkeur? Fase IV aanpak van het probleem Stap 9: Welke concrete stappen vloeien hieruit voort? Deze fasen worden niet in deze sessie maar op een later moment door het Ministerie van Economische Zaken uitgevoerd. Naast deze ethische reflectie heeft ook een ethische reflectie plaatsgevonden over de export van fokrunderen naar Pakistan (22 november 2012) en een ethische reflectie over de export van fokrunderen naar Ghana (19 december 2012). Tot slot werd de bijeenkomst kort geëvalueerd door een rondje langs de deelnemers te maken. Enkele reacties: - Heel goed dat er in Nederland gepraat wordt over ethische kwesties. Het gebeurde op een serieuze en intelligente manier. - Nuttige discussie. Bijzonder om mee te maken hoe op beleidsniveau met dit soort discussies wordt omgegaan. - Goede opbouwende dialoog, blijft een moeilijk proces, ethiek kan niet alle vragen beantwoorden. - Ruimte voor ethische discussie is een teken van beschaafdheid. Goed dat dat mogelijk is in Nederland. - Aanvankelijk tegen de ethische discussie, waarom moet er in Nederland gediscussieerd worden terwijl het in de rest van de E.U. gewoon mogelijk is? De gedachtewisseling was wel goed, er werd op een respectvolle manier gediscussieerd. Interessante en prettige bijeenkomst. - Interessante gedachtewisseling. Erg nuttige discussie met goede argumenten voor en tegen. - Waardevolle middag, het is goed om met elkaar op een open en eerlijke manier van gedachten te wisselen en normen en waarden te delen. Dit zijn momenten waarop een visie wordt bepaald. Een uitdaging om hier iets uit te halen. - Er werd op een goede manier naar alle perspectieven gekeken. 2013-210-E0013 7