Duurzame ontwikkeling: allemaal spaghetti Sociale uitsluiting van mensen en mondiale uitsluiting van landen en volken lijken op elkaar. Ze hebben vergelijkbare oorzaken, en ook de gevolgen zijn vergelijkbaar. Maar er is nóg een relatie tussen de twee, doordat ze met elkaar verbonden zijn in de vorm van grote stromen vluchtelingen en immigranten. Die brengen de mondiale uitsluiting van hun land van origine met zich mee naar de rijke landen, waar ze veelal in de onderste lagen van de bevolking terechtkomen, zodat ze de ene vorm van uitsluiting verruilen voor de andere. Daaruit blijkt dat twee voorname duurzaamheidstaken, de ontwikkeling van de derde wereld en de integratie van mensen in de westerse samenleving, niet los van elkaar gezien kunnen worden. Zolang het één zonder succes blijft zal het ander nooit slagen, omdat het dan dweilen met de kraan open is. Gevreesd moet worden dat de stromen vluchtelingen in de komende decennia niet kleiner maar juist groter zullen worden, als gevolg van de klimaatverandering. In laaggelegen gebieden, zoals Bangladesh, is het waarschijnlijk dat zulke grote gebieden onder water zullen lopen dat honderden miljoenen mensen van huis en haard verdreven zullen worden. En tegelijk zullen flinke delen van Afrika vermoedelijk veel droger worden dan ze nu zijn, waardoor eveneens honderden miljoenen mensen ontheemd zullen worden. Te verwachten is dat een aanzienlijk deel van hen zal trachten Europa te bereiken, met alle gevolgen van dien. Dergelijke stromen immigranten zijn niet of nauwelijks tegen te houden, en dat betekent dat we er verstandig aan doen om manieren te bedenken om te voorkomen dat de integratieproblemen veel sterker worden dan nu. Uit dit alles blijkt dat er directe relaties bestaan tussen drie ogenschijnlijk sterk verschillende duurzaamheidsproblemen: de klimaatverandering, de armoede in de wereld en de integratie in landen zoals Nederland. Maar daar blijft het niet bij. In het begin van dit boek vertelde ik al dat werkelijk alle grote duurzaamheidsonderwerpen met elkaar samenhangen, in een ingewikkeld, uiterst complex geheel. Ik noemde daar onder meer bevolkingsgroei, mensenrechten en democratie, natuurbehoud, schaarste van grondstoffen en schoon water. Je kunt dit soort onderwerpen in kaart brengen zoals in de afbeelding hieronder, die misschien wel meer lijkt op een flinke klont spaghetti dan op een systematisch schema.
Het schema is natuurlijk lang niet compleet: er kunnen moeiteloos nog tal van onderwerpen aan toegevoegd worden. Echt belangrijk is dat niet, want volledigheid is toch niet haalbaar. De complexiteit van de afbeelding illustreert dat het onmogelijk is om één van al die problemen afzonderlijk succesvol aan te pakken. Het is net als met een echte pan vol kleverige spaghetti: als je er één sliert uit probeert te trekken, komt de hele rest mee. Dat is de reden waarom, zoals ik u in hoofdstuk 1 al vertelde, wereldwijd het programma van duurzame ontwikkeling is opgezet: om de hele berg spaghetti ineens te pakken. Het betekent ook dat duurzame ontwikkeling zonder twijfel het belangrijkste is waarmee we ons kunnen bezighouden. Duurzame ontwikkeling gaat over alles, hoor je daarom sommige mensen wel eens verzuchten. En dus feitelijk over niets. Het is een containerbegrip, waar je alles in kunt gooien wat je wilt! Maar dat is nu net niet waar. Inderdaad gaat duurzame ontwikkeling over de aanpak van alle grote problemen in de wereld. Maar het verschil met een container, waar je van alles in kunt werpen op een volstrekt chaotische manier, is dat duurzame ontwikkeling juist de diverse relaties tussen de wereldproblemen helder maakt. De spaghetti-achtige afbeelding is wel complex, maar niet chaotisch. En dus kun je duurzame ontwikkeling, in plaats van als een containerbegrip, beter aanduiden als een brugbegrip, want de duurzame visie stelt ons in staat om logische verbindingen te leggen tussen de verschillende grote duurzaamheidsthema s en zo succesvol te zijn in hun aanpak. De meeste onderwerpen in het schema zijn in het boek al ter sprake gekomen. Enkele ervan komen in de volgende hoofdstukken aan de beurt. Maar eerst zijn er nog enkele die alles te maken hebben met de lijn van dit hoofdstuk: menselijke waardigheid, of misschien wel meer algemeen: menselijkheid. Ontmenselijking Toen ik nog een kleine jongen was, kwam ik zo nu en dan in de tram in Amsterdam. Ik herinner me nog hoe daarin niet alleen een bestuurder aanwezig was maar ook een conducteur. Die verkocht de kaartjes en hield toezicht. Een aantal jaren later, ik weet niet precies wanneer, werden de tramconducteurs afgeschaft. Uit bezuiniging. Het zal niet lang daarna geweest zijn dat de onrust in de trams begon toe te nemen, in de vorm van zwartrijden, grafitti en zelfs geweld tegen medepassagiers en het interieur. Een paar decennia later had dat zulke grote vormen aangenomen dat de maatschappelijke kosten vermoedelijk de eerdere uitgaven aan conducteurssalarissen ruim overschreden. Thans is er opnieuw toezicht in de trams. Niet in de vorm van een conducteur maar met behulp van bewakingscamera s. Een aantal jaren na mijn jeugdige tramritten ging ik op kamers wonen om te studeren. Mijn eerste kamer was pal naast een bankfiliaal. Eens in de week ging ik daar naar toe, sprak met een van de bankmedewerkers na een poosje kenden ze me allemaal, en ik hoefde me niet meer te legitimeren en verzocht ik om een bedrag van vijftig gulden: mijn huishoudgeld voor de komende week. Maar nu vraag ik niet meer om geld aan een bankmedewerker. Ik steek mijn pinpas in een gleuf, toets een code in en pak mijn geld: meestal tweehonderd euro per keer. De geldgleuf is beveiligd met een bewakingscamera. Ik spreek met niemand, zeg geen mens goedendag, geef en ontvang geen glimlach. Reuze handig. Heel efficiënt, ongetwijfeld kostenverlagend voor de bank. (Dit is een gedeelte uit hoofdstuk 5, Menselijke waardigheid van Niko Roorda, Ons huis, Planeet Aarde.)
Gegevens: Titel: Ons Huis, Planeet Aarde. Duurzame ontwikkeling: een avontuur van iedereen Auteur: Niko Roorda, www.linkedin/in/nikoroorda Uitgave: Tirion Natuur ISBN: 9789052107424 Omvang: 224 pagina s full color, hardcover Prijs: 24,95 Verschijningsdatum: ca. 30 september 2008
Inhoudsopgave van het gehele boek: Woord vooraf Door Johan van de Gronden, Directeur Nederland van het Wereld Natuur Fonds 1. Aftrap: duurzame ontwikkeling, een spannend avontuur Duurzame ontwikkeling Dilemma s en onmogelijke afwegingen Angst, machteloosheid, schuld, passie 2. Ons huis, planeet Aarde De Aarde: ons huis, een (misschien) unieke plaats in het heelal De ozonlaag Het broeikaseffect Omgaan met klimaatverandering Ruimte voor de rivier: een verschuiving in het denken Transities Verschuivingen in het milieubeheer Fijn stof: terug naar af 3. De natuur in dienst van de mens De mythe van het natuurlijk evenwicht De mythen van de edele wilde en van de slechte mens De toekomstscenario s van de Club van Rome De ecologische voetafdruk De geboorte van duurzame ontwikkeling Transities in de landbouw en het natuurbeheer In wat voor wereld willen we leven? 4. De millenniumdoelen: einde aan de armoede Het beste land om te leven De armoedeval, en hoe daaruit te ontsnappen Het standaardscenario: van groei naar evenwicht Doorgeschoten groei: De drama s van Rwanda en Paaseiland. En wij? Waarom ontwikkelingshulp zo vaak niet lukt Afwenteling Successen: megalanden en microkredieten 5. Menselijke waardigheid Het lidmaatschap van de samenleving Dromen en passie: de brandstof van duurzame ontwikkeling Participatie of uitsluiting Landen, volken, talen en culturen Duurzame ontwikkeling: allemaal spaghetti Ontmenselijking Mensenrechten, democratie en vrede De macht van U 6. De technologie: oorzaak of oplossing? Vooruit of achteruit De twaalf niet-onderhandelbare doelen Schaarse grondstoffen In de rugzak Schoon water
Schaarse oppervlakte 7. Weeffouten in de economische structuur Geld trekt geld aan Economische groei Wat is geld eigenlijk? Dematerialisatie en een duurzame economie De relatie tussen bedrijfsleven, overheid en civil society Transitie van de economie 8. Conclusie: de mens en zijn wereld Uit voorzorg De kosten van duurzame ontwikkeling in geld en gedrag Realistische ideeën of luchtkastelen Wat voor wereld wil je nou eigenlijk! En dan: de duurzame samenleving bereikt? Tot slot: van wie is nu de Aarde? Inspiratie voor verder lezen en kijken DVD s Boeken, tijdschriften, websites Verantwoording Bronnen Foto s Woordenlijst Alfabetisch register