Slaap en slaapstoornissen Prof. dr. An Mariman Dienst Algemene inwendige ziekten Entiteit voor Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten (SOLK) Centrum voor Neurofysiologische Monitoring (CNM) Universitair Ziekenhuis Gent 17.03.2019 Dag van de Zorg Functie van de slaap Slaap is een primaire behoefte = actief fysiologisch proces passieve afwezigheid van waakzaamheid Slaap is een combinatie van: Aangeleerd gedrag (conditionering) Biologische processen: Genetisch bepaald Bepaald door de ontwikkelingsfase van de mens 1
Totale slaaptijd : TST Totale slaaptijd en chronotype Ochtend- en avondtype Ochtendtype (22u-6u) Avondtype (00u-8u) Nachtmens (03u-11u) Slaapbehoefte bij volwassenen Kortslapers: max. 6u Langslapers: min. 9u Normale slapers: tussen 6u en 9u 2
Functie van de slaap Hypothesen: Restoratief (fysisch/mentaal) Beschermend Energieconserverende en anabole effecten Behoud van de integriteit van zenuwcellen Aanmaak van neurotransmitters Why we sleep remains one of nature s greatest mysteries (MG Frank, The function of sleep, 2006) Evoluties: steeds meer desynchronisering Vroeger: dag = wakker, nacht = slaap Sinds 19 e eeuw: elektriciteit, verlichting Industrialisering: 24u/24u productie Toename sociale activiteit s avonds (facebook, i-pad, smartphone, ) Vergrijzing van de bevolking Toenemende relatieve slaapdeprivatie 3
Gevolgen van slaaptekort Belangrijke impact op levenskwaliteit met risico op gezondheidsalsook professionele en psychosociale problemen Moeheid, concentratiemoeilijkheden, geheugenproblemen prikkelbaarheid, emotionele drempel Verhoogde expressie van onderliggende psychologische problemen met vooral angst- en stemmingsproblematiek Verstoorde immuunfunctie Hormonale veranderingen: stresshormonen, verstoord suikermetabolisme, gewichtstoename Risicofactor voor lichamelijke klachten/aandoeningen: Verhoogd risico op cardiovasculaire pathologie Chronische pijn: hoofdpijn, spierpijn (FM), Gastro-intestinale klachten Gevaar : misbruik alcohol/medicatie Opbouw slaap: 2-processen model voor slaapregulatie Slaapregulatie Homeostatisch proces S : slaapbehoefte Circadiaan proces C : interne klok (Beersma, 2002) 4
Homeostatische regulatie proces S Figure 1. Schematic representation of process S adapted from Achermann & Borbély (2003): time course (X-axis) of process S-regulated sleep propensity (Y-axis). Homeostatische regulatie proces S 5
Opbouw slaap: 2-processen model voor slaapregulatie Slaapregulatie Homeostatisch proces S : slaapbehoefte Circadiaan proces C : interne klok (Beersma, 2002) Slaapregulatie: circadiaans ritme 6
Evaluatie en meten van de slaap Subjectief: Anamnese: slaappatroon, slaapduur, voorgeschiedenis en toestand, farmaca/middelen Zelf-rapporteringsvragenlijsten Epworth Sleepiness Scale (ESS) Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI) Insomnia Severity Index (ISI) Slaap/waak dagboek Interview bedpartner Actigrafie Niet intrusief Slaapkwantiteit meten gedurende langere periode 7
Evaluatie en meten van de slaap: apps Slaaponderzoek of polysomnografie: registratie van meerdere signalen EEG : hersenactiviteit EOG: oogbewegingen EMG: Spieract. (submentaal + tibialis anterior li en re) Abdominale en thoracale ademhalingsbewegingen Transcutane zuurstofsaturatie Oronasale luchtstroom (dmv druksensor) Geluid/fonometrie (snurken) Video Hartslag Lichaamshouding 8
hypnogram Hypnogram: verandering met leeftijd 9
Slaapstoornissen Definitie: International Classification of Sleep Disorders (ICSD-3): meer dan 70 slaapstoornissen gedefinieerd Prevalentie: hoog Insomnie: 10-20% Snurken: 20-40%; 10-20% OSAS (obstructief slaapapnoe syndroom): 4-10% RLS (restless legs syndrome): 5-10% Trend tot toename insomnie: tgv lifestyle, omgevingsfactoren Toename van prevalentie van OSAS (BMI evolutieobesitasepidemie) Definitie insomnie Subjectieve klacht van slechte slaapkwaliteit en/of kwantiteit met negatieve beïnvloeding van het functioneren overdag nacht - klachten: Moeilijk inslapen (> 30 minuten) Moeilijk doorslapen (totaal > 30 minuten) Vroeg wakker worden (< 6 ½ u slaap) Onderbroken of niet-recuperatieve slaap (Slaapefficiëntie < 85%) Samengaand met klinisch significante problemen van functioneren overdag ( dagklachten ): Stemmingsstoornissen en moeheid Alertheids- en concentratieproblemen Slaperigheid overdag 10
Slaapomgeving: Licht: zorg voor een donkere omgeving: Sluiten van gordijnen/blinden/rolluiken Omgevingslicht kan voor verstoring zorgen ( lichtvervuiling ) Lichtgevende wekker, lichtgevende elektronica kan interfereren met een goeie nachtslaap Gebruik eventueel een slaap/oogmasker Temperatuur: 18-22 C Lagere temperatuur geeft een vastere en rustiger slaap Experimenteer met bed-bedekking Beter lagere dan hogere T Cave te laag: meer positiewisselingen Cave te hoog: onrustiger nacht met meer droomactiviteit Slaapomgeving: Lawaai : zorg voor een rustige omgeving: Zorg voor een geluidsarme slaapruimte Indien veel omgevingsgeluiden (station, vliegveld, straatverkeer, buren, snurkende partner ): Gebruik oordopjes 11
Slaap/waakschema: Vast uur van naar bed gaan Vast uur van opstaan (nog belangrijker) Regelmatig slaap/waakschema helpt installeren van Activiteiten/bewegingsschema (meer consistent en regelmatig) Regelmatig en gezond voedingspatroon Research: optimaal schema voor fysieke en psychische recuperatie en waakzaamheid overdag: Bedtijd 22u Opstaan 06u Middelen : Caffeïne: Effecten: Toename van catecholamines (CNS stimulatie), geven bloeddrukverhoging, vasoconstrictie, endurance (uithoudingsvermogen), verhoogde diurese, invloed op maagsecretie Richtlijnen: Verschillende uren voor bedtijd Niet meer dan 3-4 kopjes koffie per dag Geen caffeine of soft-drinks 4-5 uur voor slapen gaan 12
Middelen : Alcohol: vermijd veelvuldig gebruik Maximum 2 E dag Alcohol vrije dagen inbouwen Niet meer dan: 14 E in één week voor een man 9 E in één week voor een vrouw Voeding: Geen lege maag maar ook geen zware maaltijden voor het slapen gaan Geen chocolade in de avonduren Middelen : Nicotine vermijden: Roken reduceert slaap met 30 minuten Craving tijdens de nacht Verhoogt neus en keelcongestie snurken Vermindert de zuurstof-opname 13
Unplug : Afzetten van alle electronica 1 à 1 ½ u voor bedtijd Wegname van stimulatie door: TV, luide muziek, computer, ipad, Vermijden van licht door deze devices geproduceerd Ontspannen: relaxatieoefeningen Progressieve spierrelaxatie Autogene training Mindfullness Bewust de dag afronden: Piekerschrift Agenda (vermijden van planning maken in bed) Dagelijkse lichamelijke activiteit! Actief leven Neem de trap ipv de lift Wandel ipv de wagen te nemen Liefst niet tijdens de avonduren 14
Cognitieve gedragstherapie (slaaptraining): Cognitieve therapie Stimuluscontrole therapie Slaaprestrictie therapie Slaap zacht! 15
Slaapmedicatie Benzodiazepines/hypnotica: Frequent voorgeschreven Niet voor lange termijn gebruik Groter risico op: Verminderde alertheid door hangover Verkeersongevallen Vallen en fracturen Gevaar op misbruik, afhankelijkheid en verslaving Slaaponderzoek bij langdurig gebruik: Minder diepe slaap aantal kortstondige ontwaak-momenten Meer oppervlakkige slaap Questions? 16