VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

2 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

INHOUDSOPGAVE Voorwoord Inleiding Plenair deel Klimaatverandering Waarom aandacht voor waterbewustontwikkelen? Bloemendal Opgave en uitwerking resultaten projectgroepen Maatregelen p. 04 p. 05 p. 06 p. 07 p. 09 p. 13 p. 15 p. 24 3

VOORWOORD Berichten over klimaatveranderingen nemen toe. Keer op keer worden hitterecords verbroken en piekbuien komen steeds vaker voor. De gemeente Barneveld wil zich op een actieve wijze voorbereiden op de te verwachten klimaatverandering. Het gaat daarbij niet alleen om een toenemende intensiteit van de regenval, maar nadrukkelijk ook om andere aspecten van klimaatverandering, zoals hittestress en de relatie met verstening en biodiversiteit. Met de zomer van 2018 die als warmste en droogste zomer tot nu toe de boeken in gaat is er zeker urgentie om hier mee aan de slag te gaan. Een Klimaat Actieve Stad speelt daar goed op in. Om een Klimaat Actieve gemeente te worden zijn er ook in Barneveld inspanningen nodig van alle denkbare disciplines rond de inrichting en het beheer van de openbare ruimte. Dus zeker niet alleen van het team Water en riolering. Teams zoals Verkeer, Groen, Ruimtelijke ontwikkeling, Gezondheid en Communicatie zijn even hard nodig. Daarnaast is bestuurlijke draagkracht van groot belang, willen de de nodige stappen gezet kunnen worden. Het klimaatatelier is een informele werkvorm voor ambtenaren en bestuurders om kennis te maken met de uitdagingen die de klimaatverandering stelt aan de inrichting van de openbare ruimte. Daarnaast dient het om het verkennen van mogelijke slimme combinaties van werkzaamheden en opgaves vanuit de verschillende vakgebieden om zo werk-met-werk te kunnen maken voor een klimaatrobuuste inrichting en aantrekkelijke leefomgeving. 4 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

INLEIDING Op woensdag 12 september 2018 vond in het gemeentehuis van Barneveld een klimaatatelier plaats. Aan deze workshop namen medewerkers van verschillende teams, zoals Water en Riolering, Groen, Projectontwikkeling, Communicatie, Verkeer etc. deel. Na een plenaire inleiding door wethouder Hans van Daalen, Charles Rijsbosch, Platform Water Vallei en Eem, Hiltrud Pötz, atelier GROENBLAUW, Gaatze Rekker, gemeente Barneveld en Edson Brukx, gemeente Barneveld, werd er gewerkt in vier groepen aan de twee casussen: het centrum van Barneveld rondom de Kapteijnstraat en het centrum van Voorthuizen rondom het Bunckmanplein. De casussen in Barneveld en Voorthuizen Tijdens het klimaatatelier werd er gekeken naar het centrumgebied in Barneveld en in Voorthuizen. Dit zijn beide gebieden die momenteel erg versteend zijn met relatief weinig groen. Door het samen werken aan deze twee casussen is gekeken hoe klimaatadaptieve maatregelen en vergroening meegekoppeld kunnen worden bij een eventuele herinrichting. Ook bewoners, horeca en bedrijven kunnen in de toekomst meegenomen worden in het proces. Inhoud van dit verslag In dit verslag is een beknopt deel van de plenaire inleiding opgenomen over het hoe en het waarom van stedelijke klimaatadaptatie. Van de resultaten van de twee casussen is een kort verslag opgenomen. Als sluitstuk zijn er enkele concrete maatregelen voor het klimaatbestendig inrichten toegevoegd om de lezer te inspireren. Het doel van de workshop Informeren over de effecten van klimaatverandering voor de gemeente Barneveld; Met elkaar kennis delen over maatregelen om overlast en schade door wateroverlast, hitte en droogte zoveel mogelijk te voorkomen; Bespreken hoe klimaatadaptatie een logisch onderdeel kan worden in beleid en uitvoering van de gemeente; Brainstormen over hoe wij onze inwoners en bedrijven bij dit onderwerp kunnen betrekken. Streven is dat deze werkwijze inspireert en aanleiding geeft voor meer samenwerking in de toekomst op het gebied van klimaatadaptatie en leefkwaliteit. 5

PLENAIR DEEL In het plenaire deel werd er een korte toelichting gegeven door Charles Rijsbosch over de water- en hitteproblematiek die de klimaatverandering met zich meebrengt in de regio Vallei en Veluwe. Ook werd door Charles de Klimaateffectatlas Vallei en Veluwe, die de uitdaging met betrekking tot wateroverlast, hitte en droogte inzichtelijk maakt, toegelicht. Hierna heeft Hiltrud Pötz een presentatie gegeven over wat de klimaatverandering inhoudt, wat de gevolgen zijn en welke adaptieve maatregelen mogelijk zijn. Het verhaal van Hiltrud gaf een breed palet aan maatregelen, waarbij niet alleen de waterproblematiek kan worden aangepakt, maar ook hittestress, biodiversiteit, etc. Aan de hand van inspirerende voorbeelden werden verschillende oplossingsrichtingen getoond. Gaatze Rekker gaf een toelichting op de integrale en klimaatrobuuste aanpak bij de wijk Bloemendal die momenteel in ontwikkeling is. Na het plenaire deel werd er in vier groepen aan de slag gegaan met de casussen. Meer info op: www.pwve.nl/activiteiten/klimaatverandering/ 6 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

KLIMAATVERANDERING Het Deltaprogramma voor 2018 is op Prinsjesdag 2017 verschenen en bevat voor het eerst een Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie: een gezamenlijk plan van gemeenten, waterschappen, provincies en het Rijk dat de aanpak van wateroverlast, hittestress, droogte en de gevolgen van overstromingen versnelt en intensiveert. In het najaar van 2017 hebben de gezamenlijke overheden in het gebied Vallei en Veluwe een Regionaal Manifest Ruimtelijke Adaptatie opgesteld. Een van de speerpunten van het Manifest is het opstellen van een regionale stresstest. De stresstest brengt kwetsbaarheden in beeld voor de effecten van wateroverlast, hitte, droogte en overstromingen. Er is afgesproken dat alle overheden uiterlijk in 2019 een eerste stresstest hebben uitgevoerd. Daarom is deze Klimaateffectatlas opgesteld. https://ruimtelijkeadaptatie.nl/deltaplan-ra/ http://www.klimaatvalleienveluwe.nl/ 7

HITTE Op onderstaande link is een film te bekijken hoe de opwarming van de aarde zich heeft ontwikkeld van 1880 tot 2011. Bron: The full 2017 surface temperature data set and the complete methodology used to make the temperature calculation are available at http://data.giss.nasa.gov/gistemp/. Credit: NASA s Scientific Visualization Studio. Data provided by Robert B. Schmunk (NASA/GSFC GISS). https://www.youtube.com/watch?v=9kfhqpzpgdg 8 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

WAAROM AANDACHT VOOR WATERBEWUST ONTWIKKELEN? Verstedelijking Al meer dan de helft van de mensen woont in verstedelijkte gebieden en deze tendens zet door. De verstedelijkte gebieden worden groter en de verharding neemt nog steeds alleen maar toe. Door deze ontwikkeling wordt de waterbalans verstoord. Ook voor Barneveld geldt dat de verstedelijking en verstening toeneemt, onder andere door de verschillende inbreidingen en uitbreidingen. Stedelijke en landelijke bevolking Toenemende verharding Onverhard oppervlak heeft een zekere buffercapaciteit voor regenwater. Doordat wij steeds meer verharden, door bebouwing toe te voegen en groene tuinen te verharden, kan er steeds minder regenwater gebufferd worden in de grond van de gemeente en moeten de riolen steeds meer regenwater afvoeren. Bij sterke regenval wordt het gemengde rioolstelsel in de oude delen van de gemeente overbelast. De zuivering kan de hoeveelheid regenwater dat gemengd is met gemeentelijk afvalwater niet meer aan en dit leidt tot overstorten. Bij een overstort wordt gemeentelijk afvalwater, dus ook fecaliën gemengd met regenwater, op het oppervlaktewater geloosd. Dit is niet wenselijk en heeft vervuiling van het oppervlaktewater tot gevolg. Waterbalans in de stad vergeleken met groene gebieden Bron: United Nations Bron: EPA, UHI Basics 2008 9

Klimaatverandering: meer heftige regenbuien en langere periodes droogte Naast de verstening en verstedelijking wordt de kans op wateroverlast vergroot door de klimaatverandering. De verwachting is dat de heftigheid van regenbuien zal toenemen, maar aan de andere kant zullen er ook perioden zijn dat het een hele tijd niet regent. Het is zaak dat we de gemeentes weer meer zodanig vormgeven dat we regenwater lokaal kunnen bufferen, zodat de heftige regenbuien niet vaker tot overlast en/of overstorten leiden en water kan worden vastgehouden voor de drogere perioden. Het vergroenen en ontharden is een optimaal middel om dit te bereiken. Beplante oppervlakten zorgen voor regenwateropslag in de humuslaag. Daarnaast kunnen gebieden zo ingericht worden dat tijdelijk bufferen van regenwater mogelijk is. Meer aaneengesloten hete dagen Meer groen en wateroppervlak verhogen de leefkwaliteit van de omgeving en houden de stad koel tijdens hete dagen. Groen is een optimale koelmachine. Beplante oppervlakken verdampen water en zorgen zo voor een verkoelend effect. De verwachting is dat door de klimaatverandering in de toekomst meer hete dagen achter elkaar zullen optreden. De stad met al haar versteende oppervlakken slaat de warmte op en geeft deze s nachts weer af aan de omgeving waardoor de temperaturen in de stad op hete dagen tot wel 10 graden hoger kunnen zijn dan in het groene omland. Uitdaging: Maatregel: Uitdaging: Maatregel: Klimaatverandering Sponswerking vergroten Hittestress Koelen Vaker heftige neerslag Meer dagen met tropische temperaturen Langere periodes van droogte Regenwater gebruiken Regenwater bufferen Regenwater vertraagd afvoeren Verhoogd risico voor ouderen en zieken Lagere arbeidsproductiviteit Slechte nachtrust Toename van vectorgebonden ziektes, bijvoorbeeld tekenbeten en voedselvergiftiging. Groene pleinen Groene daken Vergroenen Minimaliseren verharding Bron:atelier GROENBLAUW Bron: EPA, UHI Basics 2008 Bron:atelier GROENBLAUW 10 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

Hogere WOZ-Waarde in een groene omgeving Een groene woonomgeving heeft een hogere leefkwaliteit en een positief effect op gezondheid. De woningen langs water en groen zijn bovendien 10-15% hoger in waarde. Onderzoeken tonen aan dat mensen die in een groene omgeving wonen minder ziek en depressief zijn en kinderen meer buitenspelen en minder dik zijn. Meer stedelijke biodiversiteit Een groene omgeving levert ook een bijdrage aan de stedelijke biodiversiteit. Vergeleken met de monoculturen van het agrarisch gebruikte gebied blijkt de stad toch meer leven in de vorm van flora en fauna te huisvesten. Overal waar beplanting is, is ook het bodemleven eronder diverser dan onder verhard gebied. Uitdaging: Maatregel: Uitdaging: Maatregel: Leefkwaliteit en gezondheid Vergroening van de stad Teruglopende biodiversiteit Vergroten biodiversiteit Aantrekkelijk vestigingsklimaat Leefklimaat Gezondheid Hogere WOZ-waarde Reductie verhard oppervlak Maximaal vergroenen Bron:atelier GROENBLAUW 11

Van verspilling naar kringloop Een ander aandachtspunt is de waterketen. In de waterketen is veel aan efficiency te winnen door de introductie van lokale kringlopen. Zo kan regenwater gebruikt worden voor bijvoorbeeld de toiletspoeling om zo op drinkwater te besparen. Warmte kan teruggewonnen worden uit bijvoorbeeld douchewater en rioolwater. Afvalwater en gft-afval kunnen vergist worden om biogas te produceren dat weer in de woningen gebruikt kan worden. De afgelopen jaren zijn er veel gemeenschappelijke moestuinen gerealiseerd door stadsbewoners. Naast voedselproductie bieden deze tuinen ook mogelijkheden om het groenafval te composteren. Samenwerken aan de groene stad Om ook in de toekomst aangenaam te kunnen wonen in de stad moet een ieder zijn of haar verantwoordelijkheden nemen. Gemeenten, waterschappen, ministeries, provincie, maar ook woningbouwcorporaties, ondernemers en bewoners. Klimaatbestendig inrichten en vergroenen van de stad biedt de mogelijkheid het gezamenlijk aan te pakken. Uitdaging: Opraken fossiele brandstoffen en CO2-uitstoot. Maatregel: Voorzien in duurzame energie Energie uit biomassa Warmte uit afvalwater en drinkwater Zonnewarmte Omgevingswarmte / restwarmte Stadslandbouw Bron:Waterschap Aa en Maas 12 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

BLOEMENDAL; DUURZAAM WONEN IN BARNEVELD GROEN LANDSCHAPPELIJK RAAMWERK Gaatze Rekker, projectleider van de gemeente Barneveld heeft een toelichting gegeven op het project Bloemendal. Voor deze nieuwe wijk wordt voldoende ruimte voor groen en water gerealiseerd en aangesloten op oude landschapsstructuren. Dit levert niet allen een aantrekkelijk beeld op maar zorgt ook voor voldoende groenblauwe ruimte om Barneveld-Noord klimaat-adaptief te maken. Met het groene raamwerk, waarin groene ruimten met elkaar worden verbonden wordt hittestress zoveel mogelijk tegengegaan doordat deze een verkoelende werking op zijn gebouwde omgeving heeft. Een andere belangrijke functie van het groene raamwerk is het opvangen van extreme buien, als gevolg van klimaatverandering. 13

OPGAVE EN UITWERKING RESULTATEN WERKGROEPEN CASUSOMSCHRIJVING BARNEVELD In het coalitieakkoord kwamen voor het centrum drie punten naar voren die als uitgangspunt dienden voor de casus: Onderzoek naar opnieuw inrichten Kapteijnstraat en zichtbaar maken Kleine Barneveldse Beek; Vergroenen centrum; Scheiden van schoon- en vuilwater. Bij het klimaatadaptief inrichten van het gebied wordt er rekening gehouden met het verwerken van hoosbuien en het verzachten van hittestress. Tijdens het klimaatatelier is er gebrainstormt over mogelijkheden voor herinrichting van het gebied rondom de Kapteijnstraat; een overwegend verhard gebied met een grote parkeerplaats en weinig groen. Doel workshop Het doel van de workshop was om te kijken welke maatregelen en andere (creatieve) oplossingen te bedenken zijn om tot een klimaatbestendige inrichting van het centrum van Barneveld te komen. Er werd in twee groepen gewerkt aan de opgave voor Barneveld. In het vervolg zijn de resultaten van deze twee groepen samengevat. 15

16 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018 Huidige situatie centrum Barneveld

RESULTATEN CASUS BARNEVELD Uitdaging Het klimaatbestendig en groen inrichten binnen de gemeente Barneveld vraagt een mentaliteitsverandering bij bewoners, gemeente medewerkers en bestuurders. Vanuit de veronderstelling dat verharding het meest onderhoudsarm is wordt te makkelijk voor verharding gekozen in plaats van groen in de inrichting van de openbare ruimte en privé tuinen. Veel communicatie, voorlichting en goede voorbeelden zullen nodig zijn om dit te doorbreken. Kansen De herinrichten van het gebied rondom de Kapteijnstraat biedt verschillende kansen. Algemeen kwam naar voren dat het goed zou zijn om de platte daken te voorzien van groene daken en/ of zonnecollectoren. De groene daken bufferen regenwater, warmen minder op en zijn goed voor de biodiversiteit. Onderzocht moeten worden of er mogelijkheden voor subsidies zijn voor een extra prikkel vanuit de gemeente of het waterschap. Eén groep heeft met name nagedacht over het meekoppelen van klimaatadaptatie bij nieuwbouw en de compacte integratie van parkeren in relatie tot de bebouwing. De tweede groep heeft zich bezig gehouden met mogelijkheden om de kleine Barneveldse beek meer zichtbaar en vooral beleefbaar te maken als een groenblauwe ader door het centrum. De beide uitwerkingen hebben tot de volgende resultaten geleid: Integraal nieuwbouwplan/groenplan ontwikkelen met ondernemers en bewoners. Doelstelling is het afkoppelen van het regenwater van het riool; Vergroenen door aanplant van bomen; Zonnepanelen en/of groene daken op nieuwe en bestaande gebouwen; Op de locatie van de Veluwehal een gecombineerd nieuwbouwproject realiseren met wonen, werken en parkeren; Op huidige parkeerterrein bouwen van een wooncomplex met parkeergarage, gebouw voorzien van groene gevels en een groen dak met zonnepanelen; Restant van het plein vergroenen met bomen en aanleggen van een ondergrondse waterberging; Punt Gasthuisstraat en Nieuwe Markt is potentieel een nieuw te ontwikkelen gebied, parkeerplaats kan achterwege bij voldoende parkeerplaatsen op de locatie Veluwehal; Realisatie van een brede groenstrook langs Burgemeester Kuntzelaan en huidig parkeerterrein. Zichtbaar en beleefbaar maken van de Barneveldse beek Momenteel loopt de beek bij de van Hogendorplaan in een parkachtige groenstrook. De beek is als een stedelijke beek al naar boven gehaald bij de van Limburg Stirumlaan en gaat vervolgens ondergronds. Bij herontwikkeling zou de beek zichtbaar gemaakt kunnen worden bij het plein aan de Kapteijnstraat. De groen-blauwe verbinding van de beek versterken door ter hoogte van de Veluwehal de beek te verbeelden door een bomenrij; Huidige parkeerplein bij Kapteijnstraat een groen-blauw speel- en beleefplein van maken; De horeca die zich aan het plein bevindt uitbreiden met terrassen die gedeeltelijk over de nieuwe beek hangen; De oever tegenover de terrassen voorzien van een brede groenstrook met bomen; Speelmogelijkheid realiseren in de groenstrook; Bomen planten tussen de parkeerplaatsen; Aan de buitenrand van de parkeerplaats aan de zijde Burgemeester Kuntzelaan een wadi aanleggen; Platte daken rondom het plein vergroenen; Het dak van de Veluwehal vergroenen en voorzien van zonnepanelen; Het groen-blauwe plein verbinden met plein Jan v. Schaffelaarstraat/ Nieuwstraat en goede oversteek Burgemeester Kuntzelaan maken. 17

CASUSOMSCHRIJVING VOORTHUIZEN In het coalitieakkoord kwamen voor het centrum twee punten naar voren die als uitgangspunt dienden voor de casus: Vergroenen centrum; Scheiden van schoon- en vuilwater. Bij het klimaatadaptief inrichten van een gebied wordt er rekening gehouden met het verwerken van hoosbuien maar ook het verzachten van hittestress. Tijdens het klimaatatelier is er gebrainstormt over mogelijkheden voor herinrichting van het gebied rondom het Bunckmanplein; een overwegend verhard gebied met een grote parkeerplaats een brede verharde winkelstraat en weinig groen. 19

20 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018 Huidige situatie centrum Voorthuizen

RESULTATEN CASUS VOORTHUIZEN Uitdaging Net als bij de casus centrum Barneveld vraagt het klimaatbestendig en groen inrichten binnen Voorthuizen een mentaliteitsverandering bij bewoners, gemeente medewerkers en bestuurders. Vanuit de veronderstelling dat verharding het meest onderhoudsarm is wordt kiest men ook hier te makkelijk voor verharding in plaats van groen in de inrichting van de openbare ruimte en privé tuinen. Veel communicatie, voorlichting en goede voorbeelden zullen nodig zijn om dit te doorbreken. Kansen Voorthuizen heeft veel potentie voor meer groen en blauw in het centrum. Zo kan de Van Den Berglaan autoluw ingericht worden met eenrichtingsverkeer. Dat biedt ruimte aan het terugbrengen van de Ganzenbeek en het meer groen inrichten van de straat; Het stadsplein kan door middel van een meer groene inrichting weer het karakter van één plein krijgen, waarbij de weerskanten van het plein meer samen horen. Strategisch geplaatste bomen zorgen voor samenhang en eenheid op het plein. Bomen kunnen zo geplaatst worden dat ze in de zomer op hete dagen voor schaduw zorgen maar er ook ruimte is om in de zon te zitten op minder hete dagen. Bij de herinrichting van het plein moet rekening gehouden worden met de markt of deze moet verplaatst worden; Het plan voor de herontwikkeling van het stadsplein zal in nauwe samenspraak met de ondernemers rond het plein tot stand moeten komen; De dorpsvereniging van Voorthuizen wil graag een bron terug op het stadsplein; Er is ook meer behoefte aan fietsparkeerplekken op het dorpsplein. Dit gaat goed samen met het meer autoluw inrichten van de dorpskern; Bij het vergroenen en klimaatbestendig inrichten van Voorthuizen is samenwerken met scholen een goed uitgangspunt. De schoolpleinen zijn voornamelijk versteend en kunnen groenblauw heringericht worden. Hierbij kunnen zowel de leerlingen als ook de ouders betrokken worden, en kan er een gemeentelijke campagne voor vergroenen aan gekoppeld worden. Zo kan het een en ander een sneeuwbal effect veroorzaken; Het parkeerplein bij het Smidsplein kan meer groen ingericht worden met waterpasserende verharding en meer bomen tussen de parkeerstroken. Veel platte daken, zoals van de HEMA, de supermarkt enzovoorts kunnen voorzien worden van groene daken plus zonnecollectoren, deze bufferen regenwater, warmen minder op en zijn goed voor de biodiversiteit. Onderzocht moet worden of er mogelijkheden voor subsidies zijn voor een extra prikkel vanuit de gemeente of het waterschap; Voor en in de supermarkt was tijdens een heftige bui wateroverlast. Door het aanleggen van een groen dak komt er iets minder water van het dak af. Het iets verlagen van de parkeerplaats en het realiseren van afschot richting parkeerplaats kan deze wateroverlast in de toekomst voorkomen; Het laten begroeien van gevels helpt tegen opwarmen en is goed voor de biodiversiteit; Het water van de Koninginnelaan kan afgevoerd worden naar het plantsoen Molenveen en aldaar geborgen worden; Bewoners kunnen gestimuleerd worden om hun eigen tuin groen te houden of te vergroenen. Een afkoppelcoach, zoals in andere gemeenten van het platform Vallei en Eem kan hierbij helpen. Op het Smitsplein kan een park aangelegd worden met waterspeelelementen. De mogelijke combi van water en energie in het kader van circulaire inrichteing kan onderzocht worden. Bijvoorbeeld riothermie of lokale vergisting van biomassa uit afvalwater of van groenafval. 21

ALGEMENE CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN KLIMAATATELIER Hoofdvraag De vragen die in het klimaatatelier centraal stonden waren: Welke maatregelen kan de gemeente Barneveld nemen om de centra van Barneveld en Voorthuizen te vergroenen, hoe kan het vuil- en schoonwater gescheiden worden en wat zijn de mogelijkheden om de Kapteijnstraat klimaatadaptief in te richten en welke aanpak past hierbij. Klimaatverandering Wat de klimaatverandering betekent en hoe deze zich deze eeuw waarschijnlijk zal voortzetten, is door het KNMI in een klimaatbrochure helder in beeld gebracht http://klimaatverandering.vormgeving.com. De klimaateffectatlas Vallei en Veluwe geeft voor de regio inzicht in de klimaatverandering. Belang van vergroenen en zichtbaar water Hiltrud Pötz bepleitte in haar presentatie het belang van het vergroenen van de openbare ruimte en particuliere tuinen. Meer groen blauwe oplossingen dragen bij aan een synergie van doelen: Infiltratie en lokaal bergen van regenwater (tegen wateroverlast en droogte) Verkoeling en schaduw van de openbare ruimte en huizen (tegen hitte) Kansen voor biodiversiteit Aantrekkelijk van en meerwaarde voor het woon- en werkmilieu Groen draagt bij aan gezondheid Begrip en draagvlak De belangstelling om mee te denken in dit klimaatatelier bleek groot: de opkomst was ruim 45 personen. Mede door deze workshop is er meer begrip voor klimaatadaptatie ontstaan en hoe afdelingen en disciplines hierin kunnen samenwerken. Ook de aanwezigheid van het Waterschap onderstreept dat een gezamenlijk aanpak gewaardeerd en gewenst wordt. Uit de reacties van verschillende deelnemers is gebleken dat men het als prettig heeft ervaren out of the box te denken en te kijken naar de mogelijkheden als het gaat om klimaatadaptatie. Belangrijkste conclusies uit de casus Bij de casus bleek men niet te denken in problemen, maar in oplossingen. Er werden dan ook creatieve oplossingen bedacht en aangedragen die meegenomen kunnen worden voor toekomstige projecten. Uit de werksessie kwamen onderstaande punten naar voren: Opgave en belangen vooraf scherp hebben vanuit alle disciplines. Wat stel je centraal? Belang van bestuurlijk draagvlak en ambitie, zowel bij raad als college: goede en volledige advisering speelt hier een belangrijke rol bij. Het gemeentebestuur moet klimaatadaptatie als een van de doelstellingen in het beleid onderschrijven en uitdragen. Dit is een belangrijke voorwaarde om alle betrokken partijen binnen en buiten de gemeente aan te kunnen sporen aandacht te hebben voor het klimaat. Samenwerking binnen de gemeente is essentieel en biedt kansen voor synergie. Om effectief en efficiënt in bepaalde buurten en wijken aan de gang te gaan, is een gecoördineerde aanpak vanuit verschillende beleidsafdelingen noodzakelijk (water- & rioolbeheer, beheer openbare ruimte, groen en wegen, verkeer, vastgoed, economische zaken, buurtwerk, RO, communicatie, etc.). Samenwerking met vastgoedeigenaren en bewoners vergroot de effectiviteit. Groenblauwe oplossingen beperken zich niet tot de openbare ruimte. Ook particulier terrein kan ruimte bieden voor oplossingen om wateroverlast, hitte en verdroging te voorkomen. 22 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

Groenblauwe oplossingen vraagt slim en dubbel ruimtegebruik. Dit geldt zowel voor het openbaar als het privé terrein. In toekomstige projecten moet ruimte gecreëerd worden om te vergroenen en om water meer zichtbaar te maken. Dit vraagt slimme combinaties van maatregelen en dubbel ruimtegebruik (groene daken, half verhardingen, waterpasserende verharding, herschikking en combinaties van functies, etc). Kosten zijn meer dan alleen aanlegkosten een investering is terug te verdienen bij slim ontwerpen. Neem in het ontwerp en in de communicatie zowel klimaatadaptatie, als klimaatmitigatie en biodiversiteit mee. In het klimaatbewust ontwerpen en daarover communiceren, is winst te behalen door zowel aandacht te vragen voor maatregelen die klimaatverandering tegen gaan (mitigerende maatregelen als energieneutraal bouwen, duurzame ontwikkeling en circulaire economie), als voor de groenblauwe maatregelen om de effecten van de reeds ingezette klimaatverandering op te vangen (adaptatie). Start aan het begin van een nieuw project met de aandacht voor klimaatadaptatie. Het liefst bij ieder project. Dit vasthouden Het is nu van belang het ervarene en geleerde vast te houden. Een meer integrale aanpak en bewonersparticipatie past goed binnen de nieuwe omgevingswet. Daarnaast wordt er aanbevolen een vervolg te geven aan deze workshop door: De resultaten van de workshop en het klimaatactief denken vast te leggen in beleidsplannen; Resultaten terugkoppelen naar MO; Optie om een vereenvoudigde versie van de workshop voor de gemeenteraad te houden; Met een interdiscipilaire werkgroep aan de slag te gaan. De bewustwording van een gezamenlijke aanpak van de klimaatproblematiek is een belangrijk resultaat van de workshop. Door brede aandacht voor het onderwerp klimaat in het atelier is de stemming van Ja, maar, naar Ja, en.. gegaan. 23

MAATREGELEN VOOR BEWONERS VASTHOUDEN EN INFILTREREN IN DE BUITENRUIMTE - Groene, minder verharde tuin Bodemverbetering Afkoppelen hemelwaterafvoer Waterdoorlatende bestrating Kijk voor inspiratie op de HuisjeBoompjeBeter website en App: www.huisjeboompjebeter.nl 24 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

AFKOPPELEN HEMELWATERAFVOER Door bij gebouwen de regenpijp af te koppelen van het riool worden het rioolstelsel en de zuiveringsinstallatie ontlast; ook worden overstorten van vuil water op het oppervlaktewater voorkomen en wordt het grondwater aangevuld. Eén van de bepalende factoren is de mate van infiltratiecapaciteit van de ondergrond. In bijvoorbeeld zandgronden kan water makkelijk infiltreren. Hiervoor zijn verschillende mogelijkheden: vijver, greppel, infiltratiekratten of een aansluiting op een sloot. Het regenwater kan via een open goot naar een vijver, greppel of als die er is naar een sloot afgevoerd worden. Als er weinig ruimte is, kan de regenpijp gekoppeld worden aan ondergrondse voorzieningen zoals infiltratiekratten, IT-riool of zakputten. bron: Nederlandse Tuinbranche 25

GROENE DAKEN Groene daken bufferen een deel van het regenwater. Bij extensieve sedumdaken die op bijna alle daken kunnen worden toegepast, is dit circa 25 mm neerslag. Bij intensieve groene daken met een dikkere opbouw of speciale regenwater retentiedaken is de buffercapaciteit tot 40 mm neerslag. Intensieve groene daken en retentiedaken vereisen wel een hoog draagvermogen van de dakconstructie. bron: De dakdokters 1 vegetatie 2 licht substraat 3 drainagelaag 4 beschermings- en opslagmat bron: Optigroen 26 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

GEBOUWEN KOEL HOUDEN DOOR BUITENZONWERING EN GEVELBEPLANTING In de toekomst zullen er vaker warme en hete zomerse dagen voorkomen. Grote ramen laten de zon binnen schijnen. In het gebouw wordt deze getransformeerd in warmte. Door het aanbrengen van goed isolerend dubbel glas kan deze warmte straks nog slechter ontwijken uit de ruimten. Daarom zijn buitenzonwering om de zonnewarmte buiten te houden en goede ventilatiemogelijkheden erg belangrijk. Ook groene gevels zorgen ervoor dat gebouwen minder opwarmen. Bron: atelier GROENBLAUW bron: atelier GROENBLAUW 27

MAATREGELEN IN DE OPENBARE RUIMTE KOELEN DOOR VERGROENEN EN PLANTEN VAN KLIMAATBOMEN Een stevigere groenstuctuur van grote bomen en opgaand groen levert een wezenlijke bijdrage aan het koel houden van de wijk. Om de verschillende weersomstandigheden goed op te kunnen vangen zoals langdurige droogte en hoosbuien waarbij er korte water blijft staan is het goed om te kiezen voor boomsoorten die hier tegen bestand zijn. Daar waar voldoende ruimte is kies dan voor een boom die ook daadwerkelijk groot kan worden op die plek. Plant daarom de juiste boom op de juiste plaats. 28 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

AFKOPPELEN HEMELWATERAFVOER EN AFVOER VIA HOLLE WEG NAAR INFILTRATIEVOORZIENINGEN IN DE OPENBARE RUIMTE Wegen en een deel van de daken kunnen afgekoppeld worden. Een mogelijkheid is om het wegdek met hol profiel aan te leggen en eventueel in het midden een goot die uitkomt bij een waterloop of op een infiltratiegebied. De goot kan een dubbele functie hebben en dient als transportleiding en regenwaterbuffer. Als er veel ruimte beschikbaar is en de bodem hiervoor geschikt is, kan regenwater van dakvlakken en verharde oppervlakken direct op grasvelden of andere groengebieden geïnfiltreerd worden. Een vlakvormig infiltratieveld op goed doorlatende bodem vereist veel ruimte maar is gemakkelijk in onderhoud. Ondergrondse infiltratievoorzieningen zijn efficiënter met betrekking tot ruimtegebruik maar vereisen regelmatig onderhoud. Bij infiltratiesystemen kan het water voor een groot deel bovengronds en zichtbaar naar de infiltratievoorziening afgevoerd worden. Bron: atelier GROENBLAUW Bron: atelier GROENBLAUW bron: Gemeente kerkrade 29

STEDELIJKE INFILTRATIE VOORZIENINGEN Ook in meer versteend stedelijk gebied op en langs stoepen en straten is infiltratie en buffering van regenwater mogelijk. Dit vraagt een robuustere vormgeving. Deze groene voorzieningen dragen ook bij aan een aantrekkelijkere, groenere en koelere woonomgeving. bron: Sebatien Ludwig Bron: atelier GROENBLAUW bron: Sebatien Ludwig 30 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

Langs wegen kunnen beplante grindstroken voor infiltratie aangelegd worden. Bron: Hamburg, Dezentrale Behandlung von Strassenabflüssen Bron: Hamburg, Dezentrale Behandlung von Strassenabflüssen Bron: Hamburg, Dezentrale Behandlung von Strassenabflüssen 31

Wadi Het water van daken en andere verharde gebieden kan via goten naar wadi s geleid worden. Wadi s kunnen deel uitmaken van de groene infrastructuur en een bijdrage leveren aan de vergroting van de biodiversiteit. Een wadi is een beplante greppel met een doorlatende bodem. De bovenlaag bestaat uit beplante verbeterde grond. Eronder bevindt zich een in geotextiel ingepakte koffer die gevuld kan zijn met grind, lavasteen of gebakken kleikorrels. Deze materialen hebben veel tussenruimte waardoor het regenwater kan afstromen. bron: Limburg Handreiking afkoppelen Bron: atelier GROENBLAUW Augustenborg, Malmö, Sweden André Vaxelaire 32 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

OPEN VERHARDING PARKEERPLAATSEN Waterdoorlatende halfverharding heeft diverse voordelen: het regenwater kan in de bodem wegzakken, het grondwater aanvullen en het riool wordt ontlast. Er zijn verschillende vormen van waterdoorlatende halfverharding: zachte materialen zoals houtspaanders, grind en schelpen en berijdbare grasbetonstenen en klinkers met een brede voeg. Ook parkeerplaatsen kunnen met halfverharding aangelegd worden. Bron: atelier GROENBLAUW bron: Amar Sjauw En Wa 33

WATERDOORLATENDE BESTRATING Poreuze klinkers hebben een korrelstructuur met een groot percentage poriën waardoor ze water- en luchtdoorlatend zijn. Bij toepassing van een waterdoorlatende voegvulling of zonder voeg en een waterdoorlatende ondergrond is er bij oppervlakten met poreuze klinkers een infiltratiepercentage van honderd procent mogelijk. Poreuze klinkers zijn voor terrassen-, voet- en fietspaden en rijwegen toepasbaar. Nadeel is dat de klinkers in de loop van de tijd dichtslibben en het infiltratie-effect verloren gaat. 34 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

INFILTRATIERIOOL, -PUTTEN EN -KRATTEN Een infiltratietransportriool is bedoeld om regenwater in de bodem te infiltreren ter aanvulling van het grondwater. Dergelijke voorzieningen worden toegepast naast verharde oppervlakken of naast onverharde oppervlakken waar geen ruimte is voor een infiltratiegreppel of waar de doorlatendheid van de bodem te gering is. Infiltratieputten (zakputten) en infiltratiekratten hebben geen ruimtebeslag bovengronds en een grotere opslagcapaciteit dan bovengrondse infiltratievoorzieningen. Er kan dus meer regenwater tijdelijk gebufferd worden en vertraagd afgestaan worden aan het grondwater. infiltratietransport riool infiltratiekratten 35

MEER AANLEIDINGEN VOOR SPELEN EN BEWEGEN Mogelijkheden voor spelen en bewegen kunnen goed gecombineerd worden met meer groen en waterberging. Een waterspeeltuin is uitdagend en verfrissend voor jong en oud. Een heuvel en een kuil is leuk om te rennen maar kan ook dienen als tijdelijke waterberging na een heftige regenbui. MEER AANLEIDINGEN VOOR ONTMOETEN Nu bieden het groen en de publieke ruimte weinig ruimte om elkaar te ontmoeten of met elkaar actief te worden. Misschien zou een kleine moestuin met zitje en wat meer zitgelegenheden zowel in de zon als ook onder een verkoelende boom wat meer uitnodigen om buiten te verblijven. Emma s Hof Den Haag Nelleke Mineur Emma s Hof Den Haag Nelleke Mineur 36 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

EXTRA INFORMATIE Al deze en nog meer maatregelen staan omschreven op de website en in het boek Groenblauwe Netwerken. Kijk voor meer informatie en inspiratie op: www.groenblauwenetwerken.com https://ruimtelijkeadaptatie.nl 37

DEELNEMERS Workshopbegeleiding: Charles Rijsbosch Hiltrud Pötz Chantel van Beurden Edson Brukx Deelnemers: Douwe Terpstra Stefan van de Werken Alex wevers Frits van Drie Erik Komdeur Ronald van den Berg Jerphaas Donner Wilma Kuik Anita Bommele- van de Vendel Monique Kokx Johan Ossendrijver Rosa Marijn Janssen Ineke Albers Sjors Traast Edwin Elgersma Auke Roorda Erwin Koedam Henck van den Top Anouk Dankaart- Stenblik Karien van Houwelingen Jef van Wijk Hilde Goedegebuure Theo Heimensen Paul Bronckhorst Erik van Steden Juul Scheffers Platform Water Vallei en Eem atelier GROENBLAUW atelier GROENBLAUW gemeente Barneveld Merel van den Berg Jan Veenhuizen Rob Jongman Dick van Mourik Gaatze Rekker Wim Nijboer Heidy Smit Ivonnen Pater Jasper Buist Wilko de Boer Jan Willem Wehrmeijer Ruud Schouwaert Sander de Graaf Jan Werkhoven Wim Steenge Chris van Geerestein Jessica Brink Ed van de Perre Mimi Stevens Marjolein Stomp Hans Jansen Bas de Jong Marc Heijn Johan Huiskamp 38 VERSLAG KLIMAATATELIER BARNEVELD 12 SEPTEMBER 2018

COLOFON Opdrachtgever Edson Brukx, gemeente Barneveld In samenwerking met Charles Rijsbosch van Platform Water Vallei en Eem Organisatie & Rapportage Hiltrud Pötz m.m.v. Chantel van Beurden, Delft, oktober 2018 39