dr. M.F. Cox, huisarts C.M. van der Feltz-Cornelis, psychiater-epidemioloog dr. B. Terluin, huisarts Somatisatie
Practicum huisartsgeneeskunde een serie voor opleiding en nascholing redactie dr. B.J.A.M. Bottema dr. H.E. van der Horst drs. J. Talsma dr. J.O.M. Zaat
dr. M.F. Cox, huisarts C.M. van der Feltz-Cornelis, psychiater-epidemioloog dr. B. Terluin, huisarts Somatisatie Houten, 2017
Eerste druk, Elsevier/Bunge, Maarssen 1999 Tweede (ongewijzigde) druk, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2017 ISBN 978-90-368-1889-6 DOI 10.1007/978-90-368-1890-2 ISBN 978-90-368-1890-2 (ebook) 2017 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 741 Omslagontwerp en typografie: Marianne Elbers, Amsterdam Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
Voorwoord Somatisatie komt veel voor in de huisartspraktijk. Het kan leiden tot een verhoogde medische consumptie, iatrogene schade, ernstig disfunctioneren, werkverzuim en zelfs arbeidsongeschiktheid. Het is niet alleen een persoonlijk probleem van de patiënten, maar ook een medisch en maatschappelijk probleem. Door hun positie in de eerste lijn spelen huisartsen een cruciale rol in het beloop van somatisatie. Ook kunnen zij een belangrijke rol in de behandeling vervullen. Daarbij komt het aan op algemene zaken, zoals attitude, de arts-patiëntrelatie en gespreksvaardigheden. Daarnaast zijn specifieke vaardigheden van belang, zoals het kunnen herkennen van somatisatie, het opsporen van specifieke uitlokkende factoren, het toepassen van eenvoudige interventies of het motiveren voor verwijzing. In de beroepsopleiding tot huisarts en in nascholing wordt relatief weinig aandacht besteed aan de behandeling van somatiserende patiënten in de praktijk. Met dit boek willen we hiertoe een handreiking bieden. Daarbij gaan we in op de herkenning in de praktijk, het opzetten van een tweesporenbeleid en het leren vermijden van valkuilen. Wil men het kostenaspect voor de gezondheidszorg en de belasting voor de huisarts onder controle kunnen houden, dan is immers een goed case-management van somatiserende patiënten nodig. Dit boekje is een praktische gids voor de aanpak van somatisatie in de huisartspraktijk. Wij hopen dat het velen tot steun zal zijn bij de omgang met deze soms moeilijk te behandelen patiëntengroep. Zomer 1999
Inhoud Voorwoord 5 1 Kunnen het spanningen zijn? 9 Somatisatie bij een vrouw met stress 2 Wat nu weer? 19 Somatisatie bij een man met een oorlogsverleden 3 De klos 27 Facultatieve somatisatie bij een vrouw met een lastige moeder 4 Je hoeft mij niks te vertellen 35 Somatisatie bij een glazenwasser met een paniekstoornis 5 Mag ik toch een keer naar de cardioloog? 43 Somatisatie bij een hypochondere man 6 Het gaat niet goed met die arm 51 Somatisatie bij een depressieve vrouw 7 Mag ik even een teiltje? 59 Somatisatiestoornis 8 Buik ziek, hoofd niet ziek 67 Chronische somatisatie bij een allochtone vrouw
1 Kunnen het spanningen zijn? Somatisatie bij een vrouw met stress Casus Hebt u al enig idee waarvoor José komt? Vervolg casus Hoe zou u verdergaan? Op maandagmorgen zit zij in de wachtkamer geduldig te wachten tot ze aan de beurt is. Ik roep haar binnen en nodig haar uit om te gaan zitten. José is een tamelijk forse vrouw met een vriendelijk gezicht. Zij is 40 jaar, getrouwd en moeder van twee tieners. Zij is sinds ongeveer acht jaar in de praktijk en komt iets vaker dan de gemiddelde vrouw van haar leeftijd: ongeveer vijf tot zes keer per jaar, meestal voor betrekkelijk onschuldige kwalen. Het afgelopen jaar heb ik een chronische aspecifieke rhinitis (twee consulten), een hielspoor, een otitis externa (twee consulten) en een cystitis geregistreerd. José heeft last van buikpijn linksonder en haar ontlasting is vaak schuimig, tot diarree toe. Ik vraag hoe lang ze deze klachten heeft (twee weken) en hoe vaak per dag zij diarree heeft (nul tot drie keer per dag). Buikpijn en diarree, dat kan natuurlijk van alles zijn. Meestal is het onschuldig. Een tweesporenbeleid vereist een exploratie van mogelijke somatische oorzaken en eventuele psychosociale oorzaken. Voortgaan over twee sporen betekent idealiter dat beide sporen tegelijk worden gevolgd of op zijn minst afwisselend: niet eerst het somatische spoor en als dit doodloopt pas het psychosociale spoor. Wanneer de klacht niet indrukwekkend is, is het des te belangrijker de hulpvraag te achterhalen. Waar ligt de prioriteit voor de patiënt? De in de jaren zeventig populaire vraag Wat denkt u er zelf van? is tegenwoordig in onbruik geraakt vanwege de soms kribbige respons van patiënten. Ik zou het niet weten. Daarvoor kom ik nu juist bij u. U bent toch de dokter? Alternatieve vragen zijn: Bent u ongerust?, Kunt u mij vertellen wat u van mij verwacht?, Wat wilt u van mij weten? In veel gevallen is het niet moeilijk de hulpvraag op tafel te krijgen. Heb je ook nog andere klachten? Ben je moe? Gespannen? Hoe gaat het slapen? vraag ik. José heeft geen andere klachten, alleen buikpijn en soms diarree. Wat wil je van me weten of wat wil je dat ik voor je doe? Ik wil weten of het iets ernstigs is of dat het van spanningen kan komen, antwoordt José. De hulpvraag lijkt duidelijk. In de probleemlijst zie ik dat ik vijf jaar geleden de diagnose spastisch colon heb gesteld. Uit de hulpvraag blijkt dat José er al rekening mee houdt dat haar klachten door spanningen worden veroorzaakt. Komt zij nu speciaal naar de