INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 10-12 JAAR STICHTING STERRENKRACHT

INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 10-12 JAAR STICHTING STERRENKRACHT

Voorwoord Beste ouders/verzorgers, Deze informatie is bedoeld om antwoord te geven op vragen als: Hoe ga ik om met het verdriet, angst of boosheid van mijn kind? Hoe weet ik eigenlijk of mijn kind het verlies op een goede manier verwerkt? Hoe verwerken kinderen het verlies van een dierbare? Wat kan ik beter wel of niet doen? Hoe lang duurt het om zo'n ingrijpende gebeurtenis te verwerken? Hoe ga ik met mijn eigen emoties om en laat ik dit merken aan mijn kind? Mocht u na het lezen van deze informatie nog vragen hebben kunt u altijd contact opnemen met ons via info@stichtingsterrenkracht.nl Namens het bestuur, hulpverleners en vrijwilligers, Esther Munneke, Voorzitter Informatie kinderen in rouw 10-12 jaar 1

Rouwverwerking bij kinderen Algemeen Kinderen die een dierbare verliezen, rouwen op een manier die bij hun leeftijd past. Ook hele jonge kinderen maken een rouwproces door. Per situatie en per kind kan de manier van rouwen verschillen. Tegelijkertijd zijn kinderen in ontwikkeling. Het rouwproces kan hun ontwikkeling beïnvloeden, verstoren of (meestal tijdelijk) vertragen. Rouwen hoort bij het leven, ook bij dat van kinderen. In het dagelijks leven van kinderen begint dit al in het "klein" bijvoorbeeld bij het verlies van een lievelingsknuffelbeer, een huisdier of de verhuizing van een vriendje. Maar ook bij het overlijden van opa, oma of andere vertrouwde mensen uit hun omgeving. Bij al deze momenten, groot of klein, is het belangrijk om kinderen vertrouwd te maken met afscheid nemen. En uitleg te geven over de dood en wat dat betekent. Daardoor leren kinderen op een natuurlijke manier met dood en verlies om te gaan. Kinderen rouwen anders dan volwassenen. Dat komt onder andere doordat hun denkproces nog niet volledig is ontwikkeld, waardoor ze (nog) niet alles begrijpen zoals volwassenen dat doen. Ook kunnen ze zich schuldig voelen over het overlijden van een ouder, omdat ze denken dat ze iets stouts gezegd of gedaan hebben. Kinderen uiten zich anders dan volwassenen. "Lastig" gedrag is soms een uiting van verdriet, omdat ze dit verdriet (nog) niet kunnen uiten in woorden. Kinderen kunnen vrij extreem reageren of juist in hun schulp kruipen. Ze hebben hun gevoelens minder onder controle en hebben nog niet geleerd hoe ze hiermee om kunnen gaan. Kinderen zijn afhankelijk van hun ouders. Bij het verlies van (een van) de ouders verandert er vaak veel in hun dagelijks ritme. Daardoor kunnen ze zich onzeker of onveilig voelen. Het houvast en de bescherming die ze via hun ouder(s) kregen, is weggevallen. Begeleiding en ondersteuning van mensen uit de directe omgeving helpt kinderen een nieuw evenwicht te vinden. Soms komt het rouwproces in de knel en ervaren kinderen problemen. Uit onderzoek blijkt dat begrip en ondersteuning van mensen uit de directe omgeving van deze kinderen bijdraagt aan een gezonde rouwverwerking van kinderen. Stichting Sterrenkracht doet dit door middel van lotgenotencontact, waarbij de kinderen intensief begeleid worden door professionele hulpverleners. Informatie kinderen in rouw 10-12 jaar 2

Rouwverwerking bij kinderen van 10-12 jaar Wat kinderen van 10-12 jaar ervaren Kinderen van 10-12 jaar kunnen verschillende emoties ervaren: Angst en zorgen: kinderen meisjes vaker dan jongens kunnen allerlei angsten ontwikkelen zoals verlatingsangst, angst voor het donker of bang om alleen thuis te zijn. Maar ook angst om ziek te worden of dood te gaan. Soms leidt deze angst tot paniek. Daarnaast kunnen kinderen van deze leeftijd zich zorgen maken over de overgebleven gezinsleden. Verdriet: kinderen van deze leeftijd kunnen zich verdrietig voelen. Ze hebben vaak de neiging dat verdriet te onderdrukken, omdat ze zich niet kwetsbaar willen opstellen. Ogenschijnlijk kleine gebeurtenissen zijn soms aanleiding voor (hevig) verdriet. Het verdriet over de overleden ouder wordt eigenlijk verplaatst. Boosheid: boosheid hoort bij het rouwproces. Soms voelen kinderen zich verdrietig maar uit zich dat in (heel plotseling) boos worden. Schuldgevoel: kinderen hebben de neiging de schuld van gebeurtenissen bij zichzelf te leggen. Ze denken bijvoorbeeld dat ze het overlijden hadden kunnen voorkomen. Of dat hun gedrag het overlijden heeft veroorzaakt. Lichamelijke (emotionele) klachten: veel voorkomende klachten zijn bijvoorbeeld buikpijn, moeheid en hoofdpijn. Zich anders voelen: een kind op deze leeftijd wil graag bij de groep horen. Door het overlijden van de ouder, is zijn of haar situatie anders dan bij de meeste andere kinderen. Ze voelen zich soms buitengesloten. Schaamte: een kind durft op school niet altijd over het overlijden te praten. Hij of zij is bang om zielig of raar gevonden te worden. Gemis en verlangen naar hoe het was: kinderen kunnen de overledene hevig missen. Of ze missen het leven zoals het was voor het overlijden van hun ouder. Specifieke momenten zoals vakanties, feestdagen of verjaardagen kunnen aanleiding zijn om hevig te verlangen naar het leven zoals het was. Hoe kinderen van 10-12 jaar zich gedragen Aan het gedrag van kinderen is vaak af te leiden wat er in ze omgaat: Denken aan de dood: kinderen kunnen denken dat ze zelf doodgaan of bang zijn dat een van de andere gezinsleden ziek wordt of doodgaat. Ze kunnen ook denken dat doodgaan een straf is. Regressief gedrag: kinderen kunnen gedrag vertonen dat niet meer bij hun leeftijd past. Een zindelijk kind kan plotseling weer in bed plassen. Terugtrekken: sommige kinderen trekken zich terug en spelen minder met leeftijdgenootjes. Ze zijn stiller en minder betrokken bij de groep. Druk, agressief of rusteloos: kinderen (vaker jongens) worden soms drukker, prikkelbaarder of rusteloos. Ze kunnen zich agressiever gaan gedragen op school of dingen stukmaken. Opstandig gedrag: voor kinderen van deze leeftijd (pre-pubers) is het normaal dat ze zich meer gaan afzetten tegen de leerkracht of hun ouders. Na het overlijden van een ouder, kan dit gedrag heviger worden. Verdriet verbergen of uitstellen: kinderen kunnen "besluiten" hun eigen verdriet te verbergen, bijvoorbeeld als ze merken dat hun vader of moeder verdrietig is. Het kind wacht tot het zich veilig genoeg voelt om te rouwen. Weinig emoties tonen: sommige kinderen laten weinig gevoelens zien. Ogenschijnlijk lijkt het overlijden hun weinig te doen. Meestal is dit een soort overlevingsstrategie, omdat ze zich juist geen raad weten met hun emoties. Informatie kinderen in rouw 10-12 jaar 3

Projecteren van eigen gevoelens op jongere broertjes of zusjes: kinderen van deze leeftijd houden soms hun eigen gevoelens verborgen, maar praten liever over de gevoelens van hun jongere broertjes of zusjes. Vaak vertellen ze op deze manier iets over hun eigen gevoelens. Aangepast gedrag: soms gaan kinderen (vaker meisjes) zich meer dan anders aanpassen aan hun omgeving en gedragen zich bijvoorbeeld extreem gehoorzaam. Concentratie- en leerproblemen: kinderen kunnen vaker even wegdromen of zijn er met hun gedachten niet bij. Ze kunnen zich soms slecht concentreren bijvoorbeeld op school of zijn minder gemotiveerd. Hun schoolprestaties kunnen (tijdelijk) achteruit gaan. Veel vragen stellen: kinderen van deze leeftijd kunnen veel vragen stellen. De vragen zijn soms nuchter en praktisch van aard, bijvoorbeeld "Hoe lang duurt het voordat mama as is geworden?" Of "Wat gebeurt er als iemand schijndood is en levend begraven is?" Met al deze vragen proberen ze de betekenis van dood zijn te begrijpen. Verantwoordelijkheid overnemen: kinderen kunnen zich verantwoordelijk voelen voor de andere gezinsleden of de overgebleven ouder. Ze werpen zich op als steunpilaar. De rol van de overledene overnemen: kinderen nemen soms de rol van de overledene over. Zo ging een meisje van 11 iedere ochtend fruit klaarmaken voor het gezin. Net zoals haar overleden moeder dat deed. Idealiseren van de overledene: kinderen die zich niet of weinig uiten, idealiseren soms de overleden ouder en zetten zich af tegen de overgebleven ouder. "Niemand deed het beter dan papa." Of "Jij kan dat toch niet." Omgaan met rouwende kinderen van 10-12 jaar Voor kinderen die hun ouder(s) verliezen, is de overgebleven ouder of de nieuwe verzorger de belangrijkste persoon in hun leven en hun rouwproces. Ook ondervinden kinderen steun van broers of zussen uit het gezin. Enkele tips om het rouwproces van kinderen te ondersteunen: Rust, regels en regelmaat: rust en regelmaat zijn belangrijk voor kinderen, juist in de eerste fase na het overlijden van de ouder. Voor de overgebleven ouder is het aan te raden een andere vaste verzorger in te schakelen, zodat het kind omgeven wordt door vertrouwde gezichten. Probeer zo veel mogelijk de gewone regels en structuur te handhaven. Dat geeft kinderen rust en veiligheid. Het slechte nieuws vertellen: als u kinderen vertelt over het overlijden van de ouder, is het belangrijk duidelijk en kort van stof te zijn. Zorg dat het kind aandacht voor u heeft. Ga er echt even voor zitten. Vertel dat u iets heel verdrietigs wil vertellen: is dood. Vertel ook de oorzaak van het overlijden op een voor het kind begrijpelijke manier. Maak vooral echt contact en probeer in te voelen of het kind uw verhaal begrijpt. U kunt gerust vertellen of laten merken dat u er verdrietig over bent. Geef uw kind de ruimte om vragen te stellen. U kunt ook een boekje gebruiken bij het vertellen. Zie hiervoor de boekentips. Vraag om hulp of ondersteuning: ook uw leven staat op zijn kop en de eerste dagen na het overlijden bent u minder beschikbaar omdat u bezig bent met het regelen van alles rondom de uitvaart. Het is voor kinderen belangrijk dat een voor hen vertrouwd persoon de verzorging op zich neemt. Mensen uit uw directe omgeving vinden het meestal fijn iets te kunnen doen. Het is dan ook aan te raden om hulp of ondersteuning te vragen. Informatie kinderen in rouw 10-12 jaar 4

Kinderen laten meehelpen: het is voor kinderen fijn om betrokken te worden bij de voorbereidingen voor de uitvaart. Vertel ze hoe het zal gaan. Het kind kan helpen met het dragen van bloemen of het beschilderen van de kist. Het kind kan iets maken om mee te geven in de kist of iets van zichzelf meegeven. Misschien wil uw kind iets zeggen, zingen, spelen of voorlezen tijdens de dienst. Vastleggen van de uitvaart: kinderen kunnen zich vaak later weinig meer herinneren van de uitvaart. Foto's of een film van de uitvaart kunnen voor kinderen waardevol zijn. Vraag iemand om opnamen of foto s te maken van de uitvaart. Tijd maken voor andere dingen: kinderen zijn over het algemeen niet lange tijd achter elkaar verdrietig. Vaak willen ze ook weer dingen doen die ze leuk vinden zoals sporten en spelen. Probeer hier tijd voor te maken. Herinneringen voor later: kinderen van deze leeftijd kunnen zich later weinig herinneren van de overleden ouder. Op latere leeftijd kunnen ze echter wel de behoefte krijgen om meer te willen weten over de overleden ouder. U kunt samen met uw kind herinneringen vastleggen in een "herinneringenboek". Kinderen kunnen hier ook de rouwbrief, foto's en tekeningen inplakken. U kunt ook uw eigen herinneringen aan de overleden ouder vastleggen en anderen vragen dit ook te doen. Spullen bewaren: u kunt in overleg met uw kind kijken of bepaalde spullen opgeborgen of weggegeven kunnen worden. Vragen beantwoorden: kinderen kunnen met allerlei vragen komen zoals "Gaat mijn verjaardagsfeest nu nog wel door?" Of hele praktische vragen zoals "Wie rijdt ons nu naar Frankrijk in de vakantie?" Geef kinderen eerlijke en duidelijke antwoorden in begrijpelijke woorden. Of vraag bijvoorbeeld naar wat het kind zelf wil of in gedachte had. Geef uw eigen emoties de ruimte: u kunt uw kind beter ondersteunen als u uw eigen verdriet toelaat. Breng het onder woorden: ik ben ook verdrietig omdat er niet meer is. Daardoor bent u tevens een voorbeeld voor uw kind. Uw kind voelt uw verdriet meestal toch wel. Breng signalen van uw kind onder woorden: het kan zijn dat uw kind wel signalen afgeeft zonder het onder woorden te brengen. U helpt uw kind als u de signalen vertaalt naar woorden of vragen zoals "Ben je boos omdat je niet meer met papa naar het voetballen kunt gaan?". Wees alert op verlate rouw: kinderen gaan meestal pas rouwen als ze zich veilig voelen en de situatie thuis weer rustig en stabiel is. Dat kan soms wel een jaar of langer duren. Zo kan het gebeuren dat een kind de eerste twee jaar door lijkt te leven alsof er niets gebeurd is. En dan ineens slaapproblemen ontwikkelen of agressief gedrag vertonen. Dan pas komt het verdriet eruit. Rouw ontwikkelt mee: kinderen ontwikkelen zich en komen steeds tot nieuwe inzichten. Informatie kinderen in rouw 10-12 jaar 5

Boekentips Akkie uit groep 8 wordt ernstig ziek en moet naar het ziekenhuis. De hele klas leeft met haar mee, vooral als het erg slecht met haar gaat. Over vriendschap, ziekte, dood en afscheid nemen. ISBN 978 90 269 1737 0 Sara had het niet verwacht. Dat mamma opnieuw kanker heeft, begint na vier maanden te wennen. Iedereen in huis doet weer de alledaagse dingen. Even lijkt het goed te gaan maar mama moet toch weer naar het ziekenhuis en komt dan thuis om dood te gaan. Sara kan zich moeilijk concentreren op school, haar oudere zus Jessie vlucht haar kamer in en Raoul denkt dat mama doodgaat omdat hij nooit met afdrogen wou helpen ISBN 978 90 856 0546 1 Een boek voor rouwende jongeren over hoe je je kunt voelen en hoe je daar op verschillende manieren mee om kunt gaan. ISBN 90 804773 5 3 Informatie kinderen in rouw 10-12 jaar 6

Ook moeders krijgen borstkanker. Dit boek gaat over Mara, een vrolijk, bijdehand meisje van tien jaar. Op een dag vertelt haar moeder dat ze ziek is, erg ziek. Al snel wordt alles anders thuis. Daar moet Mara erg aan wennen. Een boek over een alledaags gezin, geconfronteerd met een ernstige ziekte. Maar Mara zorgt ervoor dat het leven doorgaat! ISBN 9789072219190 Dit (voor)lees- en werkboek is voor kinderen van wie het leven is veranderd door de scheiding van hun ouders of door het overlijden van iemand van wie ze houden. Dit boek kan een brug vormen in de communicatie tussen ouder(s) en kind en hen dichter bij elkaar brengen in hun verdriet. ISBN 9789077179062 Als iemand doodgaat om wie je veel geeft, heb je heel veel vragen. Wat is dood eigenlijk en wat gebeurt er met het lichaam? Wat doen ze precies als ze iemand gaan cremeren? Antwoorden op deze en andere vragen vind je in dit boekje. ISBN 9789025955748 In dit boek wordt ingegaan op de verschillende betekenissen die de dood voor kinderen kan hebben. Vervolgens behandelt de schrijfster hoe je een kind kan vertellen over de dood. Met veel praktische tips, zoals aandacht voor het afscheid nemen en het serieus nemen van kinderen. De emoties van kinderen lijken veel op die van volwassenen, maar er zijn ook verschillen. Dit boek laat zien welke dat zijn. ISBN 978 90 259 5448 2 Informatie kinderen in rouw 10-12 jaar 7

Kinderen ervaren vaak verlies. In een vertrouwde en veilige omgeving zoals thuis of op school kan een volwassene het kind uitnodigen om stil te staan bij het gemis. Ruimte voor verdriet geeft een leidraad welke woorden te gebruiken, hoe om te gaan met gevoelens en gedachten, hoe het kind door de verwerking heen te begeleiden. ISBN 9789033458248 In dit boek heeft het sprokkelvrouwtje verhalen gesprokkeld die over de dood gaan. Ze zijn als inspiratie te gebruiken, om voor te lezen, thuis en op school of om zelf te lezen. Voor het samenstellen van een afscheidsdienst is dit ook een zeer handzaam boek. ISBN 9080477346 Informatie kinderen in rouw 10-12 jaar 8