Inhoud Voorwoord 1 7 Over de auteur 1 8 Verantwoording 1 9 deel 1 zwangerfit algemeen 21 1 Historie 2 3 1.1 Zwangerschap en bevallen in vroegere tijden 24 1.2 Ontstaan van zwangerschapsbegeleiding 2 8 Diverse vormen van zwangerschapsbegeleiding 3 1 1.3 Zwangerschapsbegeleiding 3 4 2 Opzet NVFB-ZwangerFit 1 41 2.1 Kenmerken NVFB-ZwangerFit 1 41 2.2 Doelgroep en doelstelling ZwangerFit 4 2 Doelgroep 42 Doelstelling 43 2.3 Kenmerken ZwangerFit 4 4 Scheiding van theorielessen en actieve lessen 44 Opbouw theorielessen (zie deel 2) 44 Opbouw actieve lessen (zie deel 3) 45 Specifieke opbouw actieve lessen in drie blokken (zie deel 3) 4 6 Muziekgebruik (zie deel 3) 4 6 2.4 Variatiemogelijkheden 47 Variatiemogelijkheden actieve lessen 4 7 Variatiemogelijkheden actieve en theorielessen 4 8 2.5 Pr ZwangerFit (public relations) 49 Product 49 Plaats 49 Persoon 50 Proces 50 Promotie 50 Prijs 5 1 3 Voorwaarden ZwangerFit 53 3.1 Benodigde kennis ZwangerFit-docent 53 Competenties ZwangerFit-docent 5 3 3.2 Inrichtingseisen 54 3.3 Hulpmiddelen 55 4 Groepsprocessen 57 4.1 Omgaan met groepen 5 8 Groepsgrootte 58 BSL - WB_A4_1KMM 005
6 zwangerfit Groepssamenstelling 5 8 Rol van de docent 58 Gedrag van de docent 59 Groepsgedrag 60 Eigen gedrag 6 0 4.2 Groepsontwikkeling 60 Groepsfasen 6 1 4.3 Groepsdynamiek 63 Nadrukkelijk aanwezige cursist 63 Praters 63 Negatieve cursist 63 Angstige cursist 6 4 Stille cursist 6 4 Groepspotentieel 64 4.4 Slechtnieuwsgesprek 6 5 Emoties cursist 65 Reactie docent 6 6 Contact houden? 66 5 Intake 67 5.1 Intakeformulier 68 Intake prepartum 6 8 Intake postpartum 7 1 5.2 Scorelijst 7 3 Borg-schaal (Borg Scale) 73 Tampa-schaal 7 4 Quebec-vragenlijst 7 5 Prafab-scorelijst 7 6 deel 2 achtergrond: zwangerfit theorie 79 1 Theorielessen 8 1 2 Tijdens de zwangerschap 83 2.1 Veranderingen 83 Aambeien 84 Ademhaling 85 Baarmoeder (invloed op mictie) 8 5 Bandenpijn 86 Bekkenpijn en lage rugklachten 87 Blaas, nieren en urinewegen 8 7 Bloedsamenstelling 8 8 Bloedsomloop 8 9 Borsten 89 Cardiovasculair 9 0 Carpaletunnelsyndroom 9 1 Drukkend gevoel onderbuik 9 1 Flauwvallen (collaberen) 9 1 Gewichtstoename 9 2 Harde buiken 93 Houding en beweging 93 Hoofdpijn 94 Huidveranderingen 9 4 Hyperventilatie 9 5 BSL - WB_A4_1KMM 006
inhoud 7 Kindsbewegingen 95 Kramp 96 Misselijkheid, brandend maagzuur 9 6 Nek en schouderklachten 9 7 Oedeem 97 Obstipatie 98 Onrustige benen (restless legs) 98 Osteoporose (zwangerschapsgerelateerd) (Pregnancy and Lactation-associated Osteoporosis, PLO) 9 9 Psychische veranderingen 99 Slaapproblemen 1 00 Slijmvliezen 1 00 Spataders (varices) 1 0 0 Spijsvertering 1 0 1 Stofwisseling 1 0 2 Urineverlies, vaker plassen 1 02 Vaginale afscheiding en infecties 1 04 Vena cava syndroom 1 04 Vermoeidheid 1 04 Vocht vasthouden 1 05 2.2 Complicaties 1 06 Afwijkende groei 1 06 HELLP-syndroom 1 06 Hoge bloeddruk 1 07 Resusfactor (resussensibilisatie) 1 07 Vroegtijdige weeën 108 Voorliggende placenta 1 09 Zwangerschapsdiabetes 1 09 Zwangerschapsvergiftiging (pre-eclampsie) 1 1 0 3 Na de bevalling 1 1 1 3.1 Veranderingen 1 1 1 Baarmoeder 1 1 1 Babyblues 1 1 2 Bekken 1 1 2 Bekkenbodem 1 1 3 Borsten 1 1 4 Buik 1 1 5 Conditie en herstel 1 1 5 Depressie 1 1 6 Genieten 1 1 7 Hechtingen 1 1 8 Moe 1 1 8 Moedergevoel 1 1 9 Naweeën 120 Ontlasten 1 2 1 Osteoporose (borstvoedinggerelateerd) 1 2 1 Plassen 1 22 Seksualiteit 1 23 Veranderde gezinssituatie 1 2 3 Vloeien, kraamzuivering, kraamvloed (lochia) 1 2 4 3.2 Kraamweken 1 25 Kraamtijd 1 25 Kraamverzorgende 1 25 Kraamperiode 1 26 BSL - WB_A4_1KMM 007
8 zwangerfit Postpartumperiode ( ontzwangering ) 1 26 3.3 Oefeningenenadviezenindekraamtijd 126 Buikademhaling 1 2 7 Het bekken 1 28 Darmfunctie postpartum 1 29 Hoesten en niezen 1 29 Zitten 1 29 Liggen 1 29 4 Emoties en seksualiteit 1 3 1 4.1 Emotionele veranderingen 1 3 1 Postnatale depressie 1 3 1 Baby 1 32 4.2 Seksualiteit in de zwangerschap 1 33 Seksuele respons man 1 3 3 Seksuele respons vrouw 1 3 3 4.3 Seksualiteit na de bevalling 1 3 6 Borsten 1 36 Littekens, striae 1 37 Vagina 1 37 Zin maken (stimuleren libido) 1 3 7 4.4 Belasting-belastbaarheid 1 38 5 Toilethouding 141 5.1 Toilethouding en toiletgedrag 1 4 1 6 Bekken 1 47 6.1 Structuur van het bekken 1 47 SI-gewricht 1 47 Schaambeen 1 48 Ligamenten 1 49 Spieren 1 49 6.2 Afname stabiliteit 1 5 0 Veranderde passieve stabiliteit 1 5 1 Veranderde actieve stabiliteit 1 5 1 Bekkentrauma 1 5 1 Hormonen 1 52 Coördinatiestoornis 1 5 2 6.3 Bekkenpijn 1 53 Napijn 1 56 Bevalling 1 56 Bekkenfysiotherapie 1 5 6 6.4 Belasting-belastbaarheid 1 59 Belasting 1 59 Belastbaarheid 1 5 9 Adviezen 1 60 7 Bekkenbodem 1 63 7.1 Aanleren bewuste aanspanning bekkenbodemspieren 1 6 3 Holistische benadering 1 6 4 7.2 Bekkenbodemspieren 1 64 Spiereneninnervatie 165 Orgaan 1 66 Bodem = basis 1 66 7.3 Functie bekkenbodem 1 67 BSL - WB_A4_1KMM 008
inhoud 9 Functies bekkenbodemspieren 1 67 Nevenfuncties bekkenbodemspieren 1 6 7 Belang goede functie bekkenbodem peripartum 1 6 7 7.4 Disfunctie bekkenbodem 1 6 8 Functiestoornis bekkenbodem 1 68 Stoornissen en klachten bij bekkenbodemdisfunctie 1 6 8 Risicofactoren 1 6 9 ZwangerFit-docent bekkenfysiotherapeut 1 69 7.5 Relatie bekkenbodem met ademhaling en buikdruk 1 70 Relatie bekkenbodem en ademhaling 1 7 0 Relatie bekkenbodem en buikdruk 1 7 1 7.6 Perineummassage 1 7 2 8 Ontspanning 1 77 8.1 Methoden om te ontspannen 1 77 8.2 Bewuste ontspanning 1 7 7 Nut angst-spanning-pijnsyndroom 1 78 Nut psychoprofylaxe 1 7 8 Methode Jacobson (progressieve relaxatie) 1 7 9 Methode Laura Mitchell (reciproke inhibitie, Simple Relaxation) 1 79 Methode volgens Schultz (autogene training) 1 8 0 Elementen uit de yoga 1 82 Elementen uit de haptonomie 1 8 3 8.3 Ademhaling 1 83 Inademen (inspiratie) 1 8 3 Uitademen (expiratie) 1 8 3 Lage en hoge ademhaling 1 84 Kortademigheid 1 8 4 Hyperventilatie 1 8 5 8.4 Ademhalingstechnieken om weeën optevangen 185 Technieken 1 85 Beginfase van de ontsluiting 1 86 Middenfase van de ontsluiting 1 8 6 Eindfase van de ontsluiting 1 8 6 Persfase 1 86 9 Het begin van de bevalling 1 89 9.1 Thuis of ziekenhuis 1 89 Ongecompliceerde bevalling: keuze thuis of poliklinisch 1 89 9.2 Het aankondigen van de bevalling 1 92 Lichamelijk onrust 1 9 2 Verliezen van de slijmprop ( tekenen ) 1 9 2 Breken van de vliezen 1 92 Weeën (ontsluitingsweeën) 1 93 9.3 Stimuleren van de bevalling 1 94 Breken van de vliezen ( doorprikken ) 1 94 Strippen 1 94 Inleiden 1 95 9.4 Eerste fase van de bevalling: ontsluiting 1 95 Eerste fase: ontsluiting 1 9 5 10 De geboorte 20 1 10.1 Tweede fase van de bevalling: uitdrijvingsfase 2 0 1 Persweeën 201 BSL - WB_A4_1KMM 009
10 zwangerfit Hoe moet je persen? 203 Spildraai baby 2 0 3 10.2 Derde fase van de bevalling: nageboorte 2 0 4 Nageboorte: vliezen, navelstreng en moederkoek (placenta) 204 Naweeën 205 10.3 Ingrepen en handelingen bij de baring 2 0 5 Knip of epi (episiotomie) 205 Inscheuren (ruptuur) 206 Meeduwen op de buik (expressie) 208 Pijnbestrijding 2 0 8 Weeën-ondersteunend infuus 209 Vacuümpomp (vacuümextractie) 209 Verlostang (forceps) 2 1 0 Keizersnede (sectio caesarea) 2 1 1 Manuele verwijdering van de placenta (curettage) 2 1 2 10.4 Controle pasgeborene, apgar-score, reflexen 2 1 2 Apgar-test 2 1 3 Reflexen en testen 2 1 3 11 Partner 2 1 5 11.1 Rol van de partner 2 1 5 Rollen partner in de verschillende fasen 2 1 6 11.2 Samen weeën opvangen, massage 2 1 9 Houdingen voor samen 220 Samen weeën wegzuchten 220 Massage 220 12 Voeding van de baby 223 12.1 Borstvoeding 223 Voordelen borstvoeding 224 Nadelen borstvoeding 2 2 4 12.2 Aandachtspunten bij borstvoeding 2 2 4 Aanleggen 225 Afkolven 225 Colostrum 226 Darmkrampjes 226 Ingetrokken tepels 2 2 7 Pijn bij voeden 227 Toeschietreflex 228 Kwaliteit van de moedermelk 2 2 8 Voedingsbeha, zoogkompressen 229 Voedingshoudingen borstvoeding 2 2 9 12.3 Flesvoeding 2 3 1 Voordelen flesvoeding 23 1 Nadelen flesvoeding 2 3 1 12.4 Aandachtspunten bij flesvoeding 2 3 1 Eropuit trekken 232 Flessen 232 Hygiëne 233 Koemelkallergie 233 Voeding s nachts 233 Voedingshouding flesvoeding 2 3 4 13 Baby 235 13.1 Ongeborene 235 BSL - WB_A4_1KMM 010
inhoud 11 Eerste trimester zwangerschap (week 1-12) 2 3 5 Tweede trimester zwangerschap (week 12-25) 2 3 5 Derde trimester zwangerschap (week 25-37) 236 Klaar om geboren te worden (week 37-40) 236 13.2 Reflexen 237 Houdingsreflex 237 Primitieve reflexen 237 13.3 Sensomotorische ontwikkeling 2 3 8 Sensomotorische waarneming 238 Motorische ontwikkeling 239 13.4 Het belang van romprotatie 2 4 1 13.5 Het belang van de kruipfase 24 1 Mogelijke oorzaken van niet-kruipen en advies 2 4 1 13.6 Voorkeurshouding 242 Mogelijke oorzaak voorkeurshouding 243 Andere mogelijk oorzaken voor voorkeurshouding 243 Diverse kenmerken van voorkeurshouding 244 Adviezen ter voorkoming van een voorkeurshouding 244 13.7 Huilen 245 Verwennen 246 Prikkelbaarheid van de baby 246 Negatieve spiraal 2 4 8 13.8 Draagtechniek baby 248 Hanteren van baby s 248 Roterend hanteren 250 Draagvoorzieningen 25 1 Zit-, speel- en vervoersvoorzieningen 25 1 14 Babymassage 253 14.1 Algemene babymassage 2 5 3 Ter voorbereiding 254 Tijdensdeles 254 Afloop van de les 255 Wanneer en hoe 256 Spelen 256 14.2 Shantala-babymassage 257 Hoe 257 14.3 Afscheid 259 Laatste adviezen van de ZwangerFit-docent 260 deel 3 achtergrond: zwangerfit actief 263 1 Trainen in de pre- en postpartumperiode 265 1.1 Pre- en postpartumbegeleiding 2 6 5 Prepartum 265 Postpartum 266 Te trainen spieren 266 1.2 Criteria 267 Inspanningsfysiologie tijdens de zwangerschap 2 6 7 Criteria voor de cursist 267 Criteria voor de docent 268 1.3 Contra-indicaties 2 6 8 Prepartum 269 Postpartum 269 1.4 Waarschuwingssignalen 2 7 0 BSL - WB_A4_1KMM 011
12 zwangerfit 1.5 Opbouw actieve lessen ZwangerFit 27 1 Vaste oefenblokken bij actieve lessen ZwangerFit 27 1 Vaste opbouw ZwangerFit ongeacht de samenstelling van de groep 27 1 Variatie per les 27 1 Variatie per docent 272 2 Eerste blok: warming-up 275 2.1 Eerste blok 275 2.2 Start warming-up 2 7 6 Opstarten warming-up 2 7 6 2.3 Middendeel warming-up: trainen fitheid/conditie 2 7 8 2.4 Middendeel warming up: korte coolingdown 279 3 Tweede blok: kracht en coördinatie, bekkenbodem 2 8 1 3.1 Tweede blok 28 1 3.2 Kracht en coördinatie 28 1 Onderdeel tweede actieve oefenblok: krachttraining 2 8 2 Onderdeel tweede actieve oefenblok: coördinatie- en stabilisatieoefeningen 284 Onderdeel tweede actieve oefenblok: bekkenbodemoefeningen 286 Onderdeel tweede actieve oefenblok: veneuze pompoefeningen 2 9 0 4 Derde blok: coolingdown, ademhaling en ontspanning 2 9 5 4.1 Derde blok 295 4.2 Coolingdown 296 Derde actieve oefenblok: ontspannings- en ademhalingsoefeningen 296 Ademhalings- en ontspanningsoefeningen 298 5 Muziekgebruik 305 5.1 Muziek bij het oefenen 305 Oefenen met muziek 305 Oefenen op muziek 305 Oefenen ín muziek 306 5.2 Muziekelementen 306 Ritme 307 Toonhoogte 307 Melodie 307 Harmonie 307 5.3 Gebruik van muziek 307 Maat 307 Maateenheid 308 Thema s 308 BPM 308 Opgave muziekgebruik 3 0 9 Adressen muziekgebruik 309 6 Aerobics 311 6.1 Wat is aerobics? 3 1 1 6.2 Aerobicstermen en -oefeningen 3 1 1 Aerobic: passen met een lage intensiteit (low impact) 3 1 2 Oefenen zonder hulpmiddelen 3 1 4 Oefenen met hulpmiddelen 3 1 7 Bekkenbodembenamingen 326 BSL - WB_A4_1KMM 012
inhoud 13 6.3 Cueing 327 Verbale cues 327 Non-verbale cues 327 Let op het gebruik van de cue 327 Letopdetoonvandecue 328 Timing van de cue 328 Instructie bij de cue 328 7 Fitness 331 7.1 Fitnessapparatuur 332 7.2 Oefeningen met fitnessapparatuur 333 7.3 Krachtoefeningen 336 7.4 Mobiliserende oefeningen 34 1 7.5 Lenigheidsoefeningen 347 7.6 Oefeningen op de Bobath-bal 354 deel 4 draaiboek: zwangerfit theorie en actief 359 1 Theorielessen: draaiboek 3 6 1 1.1 Veranderingen tijdens de zwangerschap, bekken en stabiliteit 3 6 2 1.2 Bekkenbodem 363 1.3 Ontspanning en ademhaling, opvangen weeën 364 1.4 De bevalling: thuis of ziekenhuis/ontsluiting persen nageboorte, complicaties 365 1.5 Seksualiteit,emotionaliteit, perineummassage 3 6 6 1.6 Kraamtijd, borstvoeding, flesvoeding 3 6 7 1.7 Rol van de partner 368 1.8 Herstel en conditie na de bevalling 3 6 9 1.9 Ontwikkeling van de baby en verzorging 370 1.10 Babymassage, Shantala-babymassage 37 1 2 Actieve lessen: draaiboek 3 7 3 2.1 Bekkenbodem en opvangen buikdruk 374 Blok 1 Fitheidstraining warming-up: aerobics 3 7 4 Blok 2 Kracht coördinatie: fitness 375 Blok 3 Ontspanning / ademhaling coolingdown: rekken 3 7 6 2.2 Conditie en kracht I 377 Blok 1 Fitheidstraining warming-up: duurtraining 377 Blok 2 Kracht coördinatie: aerobe training 3 7 8 Blok 3 Ontspanning / ademhaling cooling down: ontspanning door aandacht en ademhaling 379 2.3 Circulatie 38 1 Blok 1 Fitheidstraining warming-up: aerobics 3 8 1 Blok 2 Veneuze pompoefeningen 38 1 Blok 3 Ontspanning / ademhaling coolingdown: ademhaling 385 2.4 Stabiliseren en houding 386 Blok 1 Fitheidstraining warming-up: aerobics 3 8 6 Blok 2 Kracht coördinatie: kracht lesdeel bekkenbodem en stabiliseren 386 Blok 3 Ontspanning / ademhaling coolingdown: rekken, ademhaling en puffen 3 8 8 2.5 Ontspanning 390 Blok 1 Fitheidstraining warming-up: aerobics 3 9 0 Blok 2 Kracht coördinatie: krachttraining 3 9 0 BSL - WB_A4_1KMM 013
14 zwangerfit Blok 3 Ontspanning / ademhaling coolingdown: ontspanning 392 2.6 Trainen schuine buikspieren 393 Blok 1 Fitheidstraining warming-up: aerobics 3 9 3 Blok 2 Kracht coördinatie: krachttraining 3 9 4 Blok 3 Ontspanning / ademhaling coolingdown: ontspanning en weeën opvangen 396 2.7 Conditie en kracht II 398 Blok 1 Fitheidstraining warming-up: fitness 3 9 8 Blok 2 Kracht coördinatie: krachttraining 3 9 8 Blok 3 Ontspanning / ademhaling coolingdown: rekken en perstechnieken 4 0 0 2.8 Stabiliseren 40 1 Blok 1 Fitheidstraining warming-up: aerobics 4 0 1 Blok 2 Kracht coördinatie: stabiliseren met Dyna Bands in paren 402 Blok 3 Ontspanning / ademhaling coolingdown: autogene training 404 2.9 Stabiliseren en houding 406 Blok 1 Fitheidstraining warming-up: aerobics 4 0 6 Blok 2 Kracht coördinatie: krachttraining 4 0 7 Uitvoering in stand 407 Blok 3 Ontspanning / ademhaling coolingdown: ontspanning met behulp van ademhaling 409 2.10 Houding en lenigheid 4 1 1 Blok 1 en 2 Fitheidstraining / warming-up en kracht coördinatie: yoga 4 1 1 Blok 3 Ontspanning / ademhaling: ademhaling en ontspanning 4 1 4 deel 5 zwangerfit naslagwerk 417 Bijlage 1 Folder NVFB-ZwangerFit 1 419 Bijlage 2a Intakeformulier ZwangerFit in de zwangerschap (cursist) 42 1 Bijlage 2b Intakeformulier ZwangerFit in de zwangerschap (docent) 425 Bijlage 3a Intakeformulier ZwangerFit na de bevalling (cursist) 429 Bijlage 3b Intakeformulier ZwangerFit na de bevalling (docent) 433 Bijlage 4 Evaluatieformulier ZwangerFit 4 3 9 Bijlage 5 Adviezen toiletgedrag 4 4 1 Toiletgedrag bij plassen 44 1 Toiletgedrag bij ontlasten 4 4 1 Bijlage 6 Adviezen bij bekkenpijn 443 Leer je bekken te stabiliseren! 443 Zorg voor afwisseling 443 BSL - WB_A4_1KMM 014
inhoud 15 Zorg voor rustmomenten 4 4 3 Zorg voor je bekken 443 Zorg voor ontspanning 444 Let op hoe je beweegt 444 Zorg voor de baby 444 Zorg voor jezelf! 444 Bijlage 7 Adviezen voor de bevalling 445 Aankondigingen naderen bevalling 4 4 5 Bevalling 445 Eerste fase: ontsluiting 4 4 5 Tweede fase: persen 446 Derde fase: nageboorte 446 Na de bevalling 446 Bijlage 8 Adviezen voor de partner 449 Samen weeën wegzuchten 449 Massage 449 Massagetechniek 450 Bevallen zonder hulp 450 Bijlage 9 Adviezen en oefeningen in het kraambed 45 1 Gefeliciteerd met de geboorte van uw baby! 45 1 Veranderd gevoel na de bevalling 4 5 1 Buikademhaling 4 5 2 Buikspieren 452 Bekkenbodemspieren 453 Het bekken 454 Hoesten en niezen 455 Zitten 455 Liggen 455 Bekkenfysiotherapie 4 5 5 Verdere informatie 4 5 6 Bijlage 10 Adviezen hanteren baby 4 5 7 Optillen zuigeling vanuit lig 457 Verschonen 457 Voeden 457 Dragen 457 Bijlage 11 Veneuze pompoefeningen 4 5 9 Bijlage 12 Perineummassage 4 6 3 Voorbereiding 463 Techniek 464 Bijlage 13 Folder bekkenfysiotherapie 465 Geregistreerd bekkenfysiotherapeut 465 Bekken en bekkenbodem 465 Bekken- en/of bekkenbodemklachten 465 Mogelijkheden bekkenfysiotherapie 4 6 6 Bekkenfysiotherapie tijdens en na de zwangerschap 466 Voor informatie 4 6 6 Bijlage 14 KNGF-inrichtingseisen voor fitness 4 6 7 BSL - WB_A4_1KMM 015
16 zwangerfit Eisen met betrekking tot de inrichting 4 6 7 Eisen met betrekking tot de begeleidend fysiotherapeut 468 Eisen met betrekking tot de uitvoering 4 6 8 Overige eisen 468 Bijlage 15 Aanbevolen boeken voor docent en cursist 4 6 9 Bijlage 16 Aanbevolen internetadressen voor docent of cursist 4 7 1 Over zwangerschap 47 1 Over bevallen 47 1 Over borstvoeding 4 7 1 Over peripartum begeleiding 4 7 1 Voor jonge gezinnen 47 1 Voor muziekgebruik 472 Voor fysiotherapie, bekkenfysiotherapie en opleiding ZwangerFit 472 Bijlage 17 Borg-schaal 473 Bijlage 18 Tampa-schaal 475 Bijlage 19 Quebec-vragenlijst 477 Bijlage 20 Prafab-scorelijst 4 7 9 Dankwoord 48 1 Register 482 BSL - WB_A4_1KMM 016