ARCHEOLOGISCH NIEUWS 1979 Leids Bodemonderzoek door H. Suurmond-van Leeuwen In juni van dit jaar verscheen het eerste jaarverslag van de Archeologische Begeleidingscommissie, getiteld Leids Bodemonderzoek. Deze 55 bladzijden tellende publicatie bevat een overzicht van het archeologisch onderzoek in het afgelopen jaar. In een aantal bijdragen wordt op enkele onderzoekingen dieper ingegaan. Vermeldenswaard is een artikel van de Rijks Geologische Dienst over 4500 jaar Rijn met een daarbij behorend profiel door Leiden.1 Op het terrein van de voormalige Doelenkazerne werd na de afbraak van het gebouw een onderzoek ingesteld naar de resten van de beide en de stadsmuur. De graafwerkzaamheden brachten in eerste instantie fundamenten van een deel van de 1 stadsmuur aan het licht (afb. 1). Het 30 meter lange fragment toonde de aanleg zgn. spaarbogen; of deze destijds inderdaad zijn gerealiseerd kon aan de fundering met worden afgeleid. Aansluitend aan de muurfundamenten werd een deel van de terstoren teruggevonden. Aan de westzijde van deze Schutterstoren werd de stadsmuur niet meer aangetroffen. De overblijfselen van de St. Sebastiaansdoelen waren vrij gering. Onderzoek naar de St. Jorisdoelen is tot nu toe zonder resultaat gebleven. Vermoedelijk hebben de teiten ten behoeve van de kazerne in de eeuw alle funderingen grondig doen verdwijnen. Op het Doelenterrein heeft nog een deel van het St. Catharijnenconvent, ook genaamd Groenendaal, uit het begin van de 15de eeuw gestaan. Ook de funderingen van deze eenvoudige huisjes die aan de Doelengracht stonden, overleefden de bouwwerkzaamheden niet. De aanleg van centrale vloerverwarming in de Pieterskerk maakte het verwijderen van de grafzerken noodzakelijk. De werkzaamheden openden de 181
mogelijkheid tot het doen van een aantal waarnemingen, nl. 1. een onderzoek naar de voorganger(s) van de huidige kerk; 2. een onderzoek van het skeletmateriaal; 3. de juiste plaatsbepaling van verwisselde grafzerken. Ad. 1. Het archeologisch onderzoek had tot doel na te gaan of er sporen aanwezig waren van de grafelijke kapel waarvan wordt vermeld2 dat hij in 1121 is ingewijd. Bij het verwijderen van de zerken werd onder de vloer een waar doolhof van grafkelders aangetroffen. Om bouwtechnische redenen werd het niet wenselijk geacht deze muren af te breken waardoor onderzoek steeds op een zeer beperkt gebied, nl. de bodems van de diverse grafkelders, kon plaatsvinden. De bodems van de grafkelders waren veelal voorzien van al dan niet geglazuurde plavuizen. Op deze vloeren bevonden zich de kisten; bovenop deze kisten was bij de verbouwing van de kerk in 1864 veel terecht gekomen. Het onderzoek naar de funderingen van de grafelijke kapel kon pas plaatsvinden nadat de gehele grafkelders ontgraven en de vloeren verwijderd waren. Ondanks deze beperkingen is het toch gelukt op meerdere plaatsen een natuurstenen fundering bloot te leggen (afb. 2). De natuursteen was gelegd in een grondverbeteringspakket van een aantal zand/klei-lagen en kleine brokjes tufsteen. Aangenomen kan worden dat deze fundering deel uit heeft gemaakt van de eerder genoemde kapel. Een conclusie omtrent de vorm van deze kapel kan uit de vrij geringe vondsten niet worden getrokken. Het meest waarschijnlijk is dat de op vier punten gevonden natuurstenen funderingen gezien moeten worden als hoekondersteuningen of poeren van een al dan niet inpandige toren. Tijdens het bodemonderzoek zijn ook de funderingen van de eeuwse toren de der Zee grotendeels blootgelegd. De hoop dat de fundering iets zou onthullen over de oorzaak van het instorten van de toren in 1512 is niet in vervulling gegaan. In de noordelijke omloop van de kerk werden twee kapellen ontdekt die beschouwd kunnen worden als behorend tot een tweede se) bouwfase. Ad.2. Behalve de Archeologische Commissie waren nog andere onderzoekers in de Pieterskerk aan het werk, nl. medewerkers van het misch-embryologisch Laboratorium van de Rijksuniversiteit en voorts de mathematicus Drs. Het fysisch-anthropologisch onderzoek o.l.v. Dr. G.J.R. Maat heeft onder andere als doelstelling het vergelijkend lengte-onderzoek van personen in de middeleeuwen. Een dergelijk onderzoek heeft ook reeds in de Hooglandse Kerk plaatsgevonden. De skeletten werden hiertoe zorgvuldig opgegraven, gefotografeerd en opgemeten. Het gelukte de anatomen tevens enige beroemde Leidenaars bloot te leggen, o.a. het volledige skelet van de professoren Albinus en Brugmans. 182
1. Stadsmuur op het rein. Foto Gemeentewerken Leiden. 2. Natuurstenen fundering terskerk. Foto Gemeentewerken Leiden. De grafkelder van Boerhaave telde de stoffelijke resten van meerdere personen (familiegraf), doch de inhoud van deze kelder bleek reeds in een kleine schudkist tezamen gebracht te zijn. Ad.3. Dat het mogelijk was de juiste plaats van zowel de graven van Albinus, Brugmans, Boerhaave en gelukkig nog vele anderen te bepalen is de bekroning geweest op het tijdrovende puzzlewerk van Drs. R. Wat was namelijk het geval? Bij de verbouwing van 1864 is men nogal onzorgvuldig met de zerken omgesprongen. Deze werden tijdelijk verwijderd doch daarna niet meer op de juiste plaatsen terug gelegd. Aangezien vele zerken niet genummerd waren en geen inscriptie hadden, was het alleen mogelijk aan de hand van de grafboeken en de aantekeningen van de oorspronkelijke grafdelvers, een aantal vaste punten te reconstrueren waardoor de juiste ligging van vele zerken kon worden bepaald. De Stichting Vrienden van de Pieterskerk zal in het voorjaar van 1980 een brochure uitgeven waarin alle voordrachten over het onderzoek in de Pieterskerk, gehouden tijdens een symposium op de afdeling Anatomie van de Rijksuniversiteit, zullen worden opgenomen. Wanneer komend jaar de zerken uit het koor van de kerk worden verwijderd zullen de onderzoekingen worden voortgezet. Hoge Mors (Cruquiuslaan) Ook in 1979 werd het onderzoek naar de inheems-romeinse nederzetting in de Hoge Mors voortgezet. 183
Een terrein van 20 x 40 meter, aansluitend aan de opgraving van 1978, werd blootgelegd. Ook hier werd weer een veelheid van grondsporen aangetroffen. Bij het doorspitten van de grondverkleuringen bleek dat er in de Romeinse tijd een vrij intensieve bewoning geweest moet zijn, gevolgd door een vermoedelijk vrij geringe bewoning in de 1 Ide-13de eeuw. Op het terrein werd voorts een waterput aangetroffen, welke volgestort bleek te zijn met inheems aardewerk. Van de vele scherven kon geen enkel heel voorwerp worden samengesteld, wel was van enkele kookpotten zoveel materiaal aanwezig dat ze gerestaureerd konden worden. Enige opgegraven weefgewichten en een spinsteentje duiden mogelijk op een agrarische nederzetting Alle sporen van deze nederzetting zijn thans voorgoed uitgewist door de aanleg van de nieuwbouwwijk Koppelstein. Het ligt in de bedoeling dat de resultaten van dit onderzoek t.z.t. worden bewerkt en gepubliceerd tezamen met vondstmateriaal uit dezelfde periode afkomstig van een opgraving in de Achthovenerpolder te Leiderdorp in 1974. Onze Lieve Vrouwekerk In oktober werd een begin gemaakt met de afbraak van de school aan de Vrouwenkerkkoorstraat en het ontgraven van mogelijke funderingen van de O.L.Vrouwe- of Mariakerk. Van de Mariakerk is bekend dat zij in 1365 tot parochiekerk is verheven. Reeds een twintigtal jaren eerder was hier een kapel van de parochie van Oegstgeest gesticht; of dit hetzelfde gebouw was is niet bekend. De kerk die in de loop der eeuwen enige malen is verbouwd c.q. vergroot, ging na de reformatie over op de Waalse Gemeente. Tenslotte werd in 1825 een begin gemaakt met de afbraak van de kerk. Bij de bouw van de school in de tweede helft van de eeuw werden nog enkele resterende bouwfragmenten in het gebouw opgenomen, een gedeelte van de en een deel van het koor. Bij het onderzoek bleek dat bij de bouw van de school zoveel mogelijk gebruik is gemaakt van de bestaande kerkfundering. Na zorgvuldig deren van de bouwfragmenten bleek de fundering van de kerk nog volledig intact te zijn (afb. 3). Doordat de nog aanwezige restanten van de kerk veel groter bleken te zijn dan was verwacht en de interpretatie hiervan veel ingewikkelder, werd de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek verzocht het onderzoek van de Archeologische dingscommissie over te nemen c.q. uit te breiden. Dit onderzoek is in januari 1980 van start gegaan en zal in het jaarverslag over 1980 van de Archeologische Begeleidingscommissie uitvoerig worden gepubliceerd. 184
3 Fundering van de O.L. Vrouwekerk. Begravingen in de O.L. Vrouwekerk In de eeuw is een aantal Leidse professoren en andere aan de Universiteit verbonden geleerden in de (Waalse) kerk bijgezet. In verband met de ophanden zijnde afbraak van de kerk werd in 18 19 besloten de epitafen van J.J. Scaliger en C. Clusius over te brengen naar de De stoffelijke resten van deze geleerden werden echter niet overgebracht en bleven rusten in de kerk aan de Vrouwenkerkkoorstraat. Het is aan het onderzoek van Drs. H.J. de Jonge4 te danken dat we nauwkeurig geïnformeerd waren over de plaats waar Scaliger begraven was. In overleg met de heren de Jonge en Maat van het gisch Laboratorium, werd een plan opgesteld om de stoffelijke resten van Scaliger te bergen. Op vrijdag 26 oktober is de grafkelder vrijgegraven. Een karwei dat met grote omzichtigheid door de Fa. van Eyk uit Delft werd verricht. Het is de onderzoekers o.l.v. Dr. G. Maat tenslotte na vele uren handwerk gelukt het gebeente van Josephus Justus Scaliger bloot te leggen (afb. 4). Het gebeente van Clusius kon niet meer worden geborgen, daar zijn graf geschud was en de grafkelder herhaaldelijk voor latere gen was gebruikt. Het is te hopen dat Scaliger na de restauratie van de terskerk in deze kerk zal kunnen worden bijgezet. 185
Plannen om ook in de O.L.Vrouwekerk een fysisch-anthropologisch onderzoek te doen, werden opgegeven toen reeds bij de eerste heden bleek dat de graven geroerd waren. Op een dieper niveau in de klei werden nog enige ongestoorde begravingen aangetroffen. Marktenroute De rioleringswerkzaamheden langs de Marktenroute legden achter het gebouw van Vroom en Dreesmann een aantal zware, vierkante eiken palen bloot. Waarschijnlijk waren dit de brugpalen van de Grote Brugge waarvan vermeld wordt dat deze in 1204 onder het gewicht van de soldaten, tijdens de Loonse oorlog, is ingestort, dan wel zijn opvolger die ook nog van hout moet zijn gebouwd. De middeleeuwse ophogingslaag werd ook dit jaar weer zoveel mogelijk doorzocht, hetgeen behalve veel scherven ook gebruiksvoorwerpen zoals messen, kammen, haken, sloten en scharen opleverde 5). Ook kwam een tinnen pelgrimsampul te voorschijn (afb. 6). Het aantal schoenfragmenten loopt in de vele honderden, waaraan door de leerwerkgroep van de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland (A.W.N.) ve 1e avonden werden besteed met het wassen, tekenen en determineren van dit leer. Ook werd een aantal lederen zwaard- en messcheden aangetroffen. Over deze scheden is een publicatie van mevrouw Drs. C. van Driel-Murray verschenen in het Leids Bodemonderzoek 1979. Alphen aan den Rijn De afbraak van de Atlas Betonfabrieken aan de Raadhuisstraat nr. 10 te Alphen aan den Rijn was aanleiding voor enige leden van de A.W.N. afd. Rijnstreek o.l.v. E. van der Most een onderzoek in te stellen naar het voormalige adellijke Huis Dit huis kan gezien worden als de opvolger van de 1 ridderhofstede van die naam te Leiderdorp. In een resolutie van de Ridderschap van Holland en Friesland van 1646 wordt de toenmalige eigenaar van het Leiderdorpse dat in die tijd waarschijnlijk reeds verdwenen was, ontslagen van de leenplicht aan de Abdij van Rijnsburg tegen leenmaking van het Huis Beerendrecht in de Kortstekerpolder te Aarlanderveen (thans gemeente Alphen aan den Rijn). Het Huis en de landerijen werden in 1753 verkocht voor de som van f In 1767 ging het via een publieke veiling wederom in andere handen over om tenslotte tussen en 1780 te worden gesloopt. 186
4. Skelet van blootgelegd Foto Peter Duyvestein. Cylinderslot met pen en sleutel. 6. Vondst Vondst van de Marktenroute. Foto D. van de Marktenroute. Foto D. mond. 187
De amateurarcheologen slaagden er in samenwerking met de Alphense Historische Vereniging in de buitenste muren, die het huis omsloten, te ontgraven. Van het eigenlijke huis dat binnen dit vierkant heeft gestaan werden slechts de funderingspalen teruggevonden. Van een poortje in de zijmuur werd de aanzet blootgelegd. Graafwerkzaamheden in de gracht leverden het gebruikelijke aardewerk op zoals kookpotten, borden en kommetjes alsmede een munt uit 1710. Verder werden veel restanten van glas-in-loodramen gevonden. Een tweetal uit de gracht afkomstige schoenen zal worden geconserveerd. De vondsten zullen voorlopig in beheer blijven bij de Alphense Historische Vereniging en mogelijk over enige jaren in het toekomstige Alphense museum te zien zijn. Leiderdorp Ten behoeve van het uitbreidingsplan Buitenhof langs het Engelendaal te Leiderdorp werden graafwerkzaamheden verricht. Veldverkenning door Ewout Kurpershoek, lid van de Nederlandse Jeugdbond ter Bestudering van de Geschiedenis, leverde op een diepte van ca. 25 cm. scherven uit de Romeinse tijd op, nl. van inheems-romeins aardewerk alsmede versierde en onversierde terra sigillata-scherven. Mededelingen van de geoloog van de Rij ks Geologische Dienst, leerden dat het terrein in vroeger tijden is afgekleid ten behoeve van de steenfabricage of wel vergraven is voor cultuurgrond waardoor waarschijnlijk ook de meeste ren zijn verdwenen. De gevonden scherven moeten gezien worden als restanten van deze bewoningsresten, liggend op het onderste gespaard gebleven laagje klei. Op één plaats werd enig botmateriaal verzameld, dat bij determinatie uit menselijke pijpbeenderen en een deel van een schedel bleek te bestaan. Koudekerk aan den Rijn De opgraving van de Romeins-inheemse en vroeg-middeleeuwse tingssporen te Koudekerk aan den Rijn door de ROB is gedurende 1979 voortgezet tot begin oktober. Veel aanvullende grondsporen langs de reeds in 1978 aangetroffen verlande kreek werden vastgelegd. Aan de zuidzijde werd bovendien de verbinding gelegd van de vroegmiddeleeuwse bewoning met het grafveld. Uit dit werd een tweetal begravingen geborgen. De opgraving heeft zich beperkt tot die gedeelten van het terrein die door het acuut bedreigd werden; de overige gedeelten blijven behouden voor toekomstig onderzoek. 188
AANTEKENINGEN 1. Exemplaren van dit profiel uitvouwblad in kleur zijn nogverkrijgbaar bij de Rijks Geologische Dienst te Haarlem, afd. Verkoop, tel. 2. Gemeentelijke Archiefdienst Leiden, Archieven van de Kerken, 7, fol. 1. 3. Leids Jaarboekje 70 p. 91. 4. Leids Jaarboekje 71 p. 71. 5. W.A. Bijdrage voor de geschiedenis van het huis onder veen en bezitters, 10 ll. 189