VOORWOORD Juridisch Memo is bedoeld als hulpmiddel voor de fiscale en financiële professional (controller, accountant, administrateur, belastingadviseur, assurantietussenpersoon, makelaar o/g, pensioenadviseur, financiële planner) die zich snel, effectief en in hoofdzaak wil oriënteren op een aantal in zijn adviespraktijk veelvuldig voorkomende onderwerpen op civiel- en bestuursrechtelijk terrein. Juridisch Memo behandelt het geldend recht. Juridisch Memo is bestemd voor hen die de behandelde wet- en regelgeving in voldoende mate beheersen om de gegeven feitelijkheden in het juiste verband te kunnen beoordelen en toe te kunnen passen. Toelichtende beschrijvingen zijn tot een minimum beperkt. Via de puntsgewijze beknopte opsomming is getracht een zo volledig mogelijke beschrijving te geven van alle relevante bepalingen. De opzet van Juridisch Memo leidt ertoe dat het noodzakelijk blijft de wettelijke en andere bronnen te raadplegen. Om dit bronnenonderzoek te vergemakkelijken, wordt regelmatig verwezen naar wetteksten en uitvoeringsvoorschriften. Juridisch Memo maakt deel uit van de serie Kluwer Memo. Tot deze serie behoren ook het Fiscaal Memo en het Sociaal Memo. Deze memo s bieden net als Juridisch Memo op een groot aantal onderwerpen de belangrijkste feiten en cijfers op hoofdlijnen. Daarnaast omvat de serie, memo s die dieper ingaan op de materie. In deze memo s is meer ruimte gereserveerd voor wet- en regelgeving, jurisprudentie en voorbeelden. Het volledige productaanbod kunt u vinden op www.wolterskluwer.nl/memo. 5
Voorwoord Juridisch Memo heeft als doel u op een prettige en efficiënte wijze van de belangrijkste feiten en cijfers op uw vakgebied te voorzien. Uw reacties op onze producten en suggesties die kunnen leiden tot verbetering daarvan ontvangen wij graag op het hierna vermelde redactieadres. april 2017 de redactie uitgever & redactie-adres Wolters Kluwer Postbus 23 7400 GA Deventer kluwermemo-nl@wolterskluwer.com www.wolterskluwer.nl/memo 6
INHOUD Lijst van afkortingen /17 1. Verbintenissenrecht /21 1.1 Algemeen / 21 1.2 Overeenkomst / 22 1.2.1 Tot stand komen van overeenkomst / 22 1.2.2 Algemene voorwaarden / 23 1.2.3 Nietig/vernietigbaar / 24 1.3 Niet nakomen van verbintenis / 25 1.3.1 Algemeen / 25 1.3.2 Niet-toerekenbare tekortkoming / 27 1.4 Aansprakelijkheidsrecht / 27 1.4.1 Algemeen / 27 1.4.2 Aansprakelijkheid voor mensen, zaken en dieren / 28 2. Goederenrecht /32 2.1 Algemeen / 32 2.1.1 Begrippen / 32 2.1.2 Goederenrechtelijke verhoudingen / 33 2.2 Overdracht van goederen / 34 2.2.1 Algemeen / 34 2.2.2 Leveringsvormen / 35 2.3 Derdenbescherming bij verkrijging van goederen / 36 2.4 Eigendom / 37 2.5 Beperkte gebruiksrechten / 39 2.6 Beperkte zekerheidsrechten / 40 3. Personen- en familierecht (beperkt) /42 3.1 Huwelijk / 42 3.1.1 Vereisten tot aangaan van huwelijk / 42 3.1.2 Nietigverklaring van huwelijk / 43 3.1.3 Voorkomen schijnhuwelijken/partnerregistratie / 43 3.2 Geregistreerd partnerschap / 44 3.3 Huwelijksvermogensrecht / 45 3.3.1 Rechten en verplichtingen van echtgenoten / 45 3.3.2 Gemeenschap van goederen / 46 3.3.3 Huwelijkse voorwaarden / 48 3.4 Minderjarigheid / 49 3.4.1 Algemeen / 49 3.5 Curatele en bewind / 50 3.5.1 Algemeen / 50 7
Inhoud 3.5.2 Curatele / 50 3.5.3 Bewind / 52 3.6 Mentorschap / 54 4. Echtscheidingsrecht /57 4.1 Algemeen / 57 4.2 Procedure / 58 4.3 Scheiding van tafel en bed / 61 4.4 Geregistreerd partnerschap / 62 4.5 Alimentatie partner / 62 4.5.1 Algemeen / 62 4.5.2 Indexering / 64 4.5.3 Alimentatienormen / 65 4.5.3.1 Algemeen / 65 4.5.3.2 Berekening behoefte alimentatiegerechtigde / 65 4.5.3.3 Draagkracht alimentatieplichtige / 65 4.6 Kinderen / 67 4.6.1 Gezag / 67 4.6.2 Ouderschapsplan / 67 4.6.3 Kosten / 68 4.7 Verdeling huwelijksgemeenschap / 68 4.8 Afrekening huwelijkse voorwaarden / 69 4.9 Gereserveerd / 71 4.10 Pensioen en scheiding / 71 4.10.1 Algemeen / 71 4.10.2 Wet VP / 71 4.10.3 Pensioen- en spaarfondsenwet (PSW) / 73 5. Erfrecht /74 5.1 Algemeen / 74 5.2 Erfrecht bij versterf / 75 5.3 Erfrecht bij versterf van niet van tafel en bed gescheiden echtgenoot en kinderen / 76 5.4 Andere wettelijke rechten / 78 5.5 Uiterste willen / 80 5.5.1 Algemeen / 80 5.5.2 Maken van uiterste wilsbeschikking / 81 5.5.3 Legitieme portie / 81 5.5.4 Vorm van uiterste willen / 84 5.5.5 Herroeping van uiterste wilsbeschikkingen / 85 5.6 Soorten uiterste wilsbeschikkingen / 85 5.6.1 Erfstelling / 85 5.6.2 Legaat / 85 5.6.3 Testamentaire lasten / 86 5.6.4 Stichtingen / 86 5.6.5 Makingen onder tijdsbepalingen en onder voorwaarden / 86 5.6.6 Executeurs / 87 5.6.7 Testamentair bewind / 88 5.7 Gevolgen van erfopvolging / 91 8
Inhoud 5.7.1 Algemeen / 91 5.7.2 Aanvaarding en verwerpen van nalatenschappen en legaten / 92 5.7.3 Vereffening van nalatenschap / 93 5.7.4 Verdeling van nalatenschap / 95 5.8 Boedelverdeling / 96 6. Arbeidsrecht /98 6.1 Arbeidsovereenkomst / 98 6.1.1 Algemeen / 98 6.1.2 Aangaan arbeidsovereenkomst / 98 6.1.3 Bedingen / 99 6.1.3.1 Wijzigingsbeding / 99 6.1.3.2 Boetebeding / 99 6.1.3.3 Proeftijdbeding / 100 6.1.3.4 Concurrentiebeding / 100 6.1.4 Arbeidsovereenkomsten voor bepaalde en onbepaalde tijd / 101 6.1.5 Bijzondere arbeidsovereenkomsten / 102 6.1.5.1 Oproepcontract / 102 6.1.5.2 Thuiswerkovereenkomst / 103 6.1.5.3 Uitzendovereenkomst / 103 6.1.5.4 Freelance-overeenkomst / 104 6.1.6 Cao s /104 6.2 Loon / 105 6.2.1 Algemeen / 105 6.2.2 Loondoorbetalingverplichting bij ziekte / 106 6.2.3 Minimumloon en vakantiebijslag / 108 6.2.3.1 Minimumloon / 108 6.2.3.2 Minimumvakantiebijslag / 109 6.3 Vakantie en verlof / 110 6.3.1 Vakantieregeling / 110 6.3.2 Ouderschapsverlof / 110 6.3.3 Zwangerschaps- en bevallingsverlof / 111 6.3.4 Adoptie en pleegzorgverlof / 112 6.3.5 Calamiteiten- en kortverzuimverlof / 113 6.3.6 Kraamverlof / 114 6.3.7 Kortdurend zorgverlof / 115 6.3.8 Langdurend zorgverlof / 116 6.4 Gelijke behandeling / 117 6.5 Arbeidsomstandigheden / 119 6.5.1 Arbeidsomstandighedenbeleid / 119 6.5.2 Verzuimbeleid / 120 6.5.3 Arbodiensten / 120 6.5.4 Bedrijfshulpverlening / 121 6.5.5 Beleidsvoering en risico-inventarisatie/-evaluatie / 121 6.5.6 Aansprakelijkheid werkgever voor bedrijfsongevallen en beroepsziekten / 122 9
Inhoud 6.5.7 Re-integratieverplichting van werkgever bij ziekte werknemer / 122 6.6 Verplichtingen van werknemer / 122 6.7 Werk- en rusttijden / 123 6.8 Beëindiging van arbeidsovereenkomst / 123 6.8.1 Algemeen / 123 6.8.2 Opzegverboden / 124 6.8.3 Opzegtermijnen / 125 6.8.4 Ontslagvergunning / 126 6.8.4.1 Algemeen / 126 6.8.4.2 Procedure / 126 6.8.5 Vernietiging opzegging of billijke vergoeding / 128 6.8.6 Ontbinding kantonrechter / 128 6.8.7 Dringende redenen (ontslag op staande voet) / 130 6.8.7.1 Dringende redenen voor werkgever / 130 6.8.7.2 Dringende redenen voor werknemer / 130 6.9 Getuigschrift / 131 6.10 Arbeid vreemdelingen / 131 6.11 Aanpassing arbeidsduur / 133 6.12 Identificatieplicht / 135 6.13 Medische keuringen / 136 6.13.1 Begrippen / 136 7. Kamer van Koophandel /138 7.1 Kamer van Koophandel / 138 7.1.1 Algemeen / 138 7.1.2 Taken KvK op grond van de Wet op de Kamer van Koophandel / 138 7.1.3 Taken KvK op grond van diverse wetten / 138 7.2 Handelsregister / 139 7.2.1 Algemeen / 139 7.2.2 Inschrijving krachtens Handelsregisterwet 2007 / 140 7.2.2.1 Onderwerp van inschrijving / 140 7.2.2.2 In te schrijven gegevens / 141 7.2.2.3 Opgaveplicht / 144 7.2.3 Opgaven en deponeringen op grond van Boek 2 BW / 145 7.3 Handelsnaam / 147 7.4 Financiering van Kamer van Koophandel / 147 8-10. Gereserveerd /147 11. Huur en verhuur /148 11.1 Algemeen / 148 11.2 Huur / 148 11.2.1 Begrip huur / 148 11.2.2 Rechten en verplichtingen verhuurder / 149 11.2.3 Rechten en verplichtingen huurder / 149 11.2.4 Overgang van de huur bij overdracht en einde van huurovereenkomst (algemeen) / 150 10
Inhoud 11.3 Huur van woonruimte / 150 11.3.1 Algemeen / 150 11.3.2 Onderhuur / 151 11.3.3 Beëindiging van huurovereenkomst / 151 11.4 Huur en verhuur van 290-bedrijfsruimte / 154 11.4.1 Algemeen / 154 11.4.2 Duur van overeenkomst/termijnbescherming / 155 11.4.3 Beëindiging van huurovereenkomst / 155 11.4.4 Onderverhuur / 157 11.4.5 Indeplaatsstelling / 157 11.5 Huur en verhuur van 230a-bedrijfsruimte / 158 11.5.1 Algemeen / 158 11.5.2 Ontruimingsbescherming / 158 11.5.3 Verzoek tot verlenging ontruimingsbescherming / 158 12. Rechtsvormen /160 12.1 Algemeen / 160 12.1.1 Begrippen / 160 12.1.1.1 Rechtsvormen / 160 12.1.1.2 Onderneming/beroep/bedrijf / 161 12.1.2 Boekhoudplicht / 162 12.1.3 Omzetting van rechtsvorm / 162 12.1.4 Ontbinding lege rechtspersoon / 163 12.2 Eenmanszaak / 164 12.2.1 Rechtskarakter / 164 12.2.2 Oprichting / 164 12.2.3 Aansprakelijkheid/huwelijk / 164 12.2.4 Verkoop eenmanszaak / 165 12.2.5 Sociale verzekeringen / 165 12.2.6 Overlijden / 165 12.3 Maatschap / 166 12.3.1 Rechtskarakter / 166 12.3.2 Oprichting / 166 12.3.3 Vertegenwoordiging/aansprakelijkheid / 166 12.3.4 Maatschap en huwelijk / 167 12.3.5 Fiscale aspecten / 168 12.3.6 Beëindiging en ontbinding / 168 12.3.7 Voortzettings- en vermogensbedingen / 168 12.4 Vennootschap onder firma (VOF) / 169 12.4.1 Algemeen / 169 12.4.2 Rechtskarakter / 169 12.4.3 Oprichting / 169 12.4.4 Vertegenwoordiging/aansprakelijkheid / 170 12.4.5 VOF en huwelijk / 171 12.4.6 Fiscale aspecten / 171 12.4.7 Beëindiging en ontbinding / 171 12.4.8 Voortzettings- en vermogensbedingen / 171 12.5 Commanditaire vennootschap (CV) / 171 12.5.1 Rechtskarakter / 171 11
Inhoud 12.5.2 Oprichting / 171 12.5.3 Vertegenwoordiging/aansprakelijkheid / 172 12.5.4 CV en huwelijk / 172 12.5.5 Fiscale aspecten / 172 12.5.6 Beëindiging en ontbinding / 172 12.5.7 Voortzettings- en vermogensbedingen / 173 12.6 Rederij / 173 12.6.1 Rechtskarakter / 173 12.6.2 Oprichting / 173 12.6.3 Vertegenwoordiging/aansprakelijkheid / 173 12.6.4 Gereserveerd / 173 12.6.5 Gereserveerd / 173 12.6.6 Beëindiging en ontbinding / 173 12.7 Vereniging / 174 12.7.1 Rechtskarakter / 174 12.7.2 Oprichting / 174 12.7.3 Aansprakelijkheid / 175 12.7.4 Organisatorische opbouw / 175 12.7.5 Jaarverslaggeving / 176 12.7.6 Fiscale aspecten / 177 12.7.7 Beëindiging en ontbinding / 177 12.8 Coöperatie / 177 12.8.1 Rechtskarakter / 177 12.8.2 Oprichting / 178 12.8.3 Aansprakelijkheid / 178 12.8.4 Organisatorische opbouw / 178 12.8.5 Fiscale aspecten / 179 12.8.6 Beëindiging en ontbinding / 179 12.9 Onderlinge waarborgmaatschappij (OWM) / 179 12.9.1 Rechtskarakter / 179 12.9.2 Oprichting / 179 12.10 Stichting / 180 12.10.1 Rechtskarakter / 180 12.10.2 Oprichting / 180 12.10.3 Aansprakelijkheid / 181 12.10.4 Organisatorische opbouw / 181 12.10.5 Jaarverslaggeving / 181 12.10.6 Fiscale aspecten / 181 12.10.7 Beëindiging en ontbinding / 182 12.11 Europese rechtsvormen / 182 12.11.1 Europees Economisch Samenwerkingsverband (EESV) / 182 12.11.1.1 Rechtskarakter / 182 12.11.1.2 Oprichting / 182 12.11.1.3 Aansprakelijkheid / 183 12.11.1.4 Organisatorische opbouw / 183 12.11.1.5 Fiscale aspecten / 183 12.11.1.6 Ontbinding / 183 12.11.2 Europese vennootschap (SE) / 183 12.11.2.1 Rechtskarakter / 183 12.11.2.2 Oprichting / 184 12
Inhoud 12.11.2.3 Zetelverplaatsing / 184 12.11.2.4 Organisatorische opbouw / 186 12.11.2.5 Medezeggenschap / 186 12.11.3 Europese coöperatieve vennootschap (SCE) / 186 12.11.3.1 Rechtskarakter / 186 12.11.3.2 Oprichting / 187 12.11.3.3 Zetelverplaatsing / 187 12.11.3.4 Aansprakelijkheid / 188 12.11.3.5 Organisatorische opbouw / 189 12.11.3.6 Lidmaatschap / 189 12.11.3.7 Medezeggenschap / 190 12.11.4 Gereserveerd (Societas Unius Personae (SUP)) / 191 12.12 Besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid (BV) / 191 12.12.1 Rechtskarakter / 191 12.12.2 Oprichting / 191 12.12.3 Aansprakelijkheid / 192 12.12.3.1 Oprichter / 192 12.12.3.2 Aandeelhouder / 192 12.12.3.3 Bestuurder / 193 12.12.3.4 Commissaris / 195 12.12.3.5 One-tier board / 195 12.12.3.6 Decharge / 196 12.12.4 Organisatie / 196 12.12.4.1 Bestuur / 196 12.12.4.2 Raad van commissarissen (RvC) bij gewone BV / 197 12.12.4.3 Algemene Vergadering (AV) / 198 12.12.4.4 Individuele aandeelhouder / 198 12.12.5 Fiscale aspecten en socialeverzekeringsaspecten / 199 12.12.6 Vermogen van BV / 200 12.12.6.1 Aandelen / 200 12.12.6.2 Balanstest / 201 12.12.6.3 Uitkeringstest / 201 12.12.6.4 Uitkoopregeling / 202 12.12.7 Beëindiging en ontbinding BV / 202 12.12.8 Structuurregeling / 203 12.12.8.1 Doel / 203 12.12.8.2 Voorwaarden / 203 12.12.8.3 RvC bij structuurvennootschap / 204 12.12.8.4 One-tier board bij structuurvennootschap / 205 12.13 Naamloze vennootschap (NV) / 205 12.13.1 Rechtskarakter / 205 12.13.2 Melding zeggenschap in beursgenoteerde vennootschappen / 206 12.14 Eenpersoonsvennootschap / 207 12.15 Wet op de formeel buitenlandse vennootschappen (WFBV) / 208 13
Inhoud 13. Samenwerkingsvormen en fusies /209 13.1 Samenwerkingsvormen / 209 13.1.1 Concern (groep) / 209 13.1.2 Joint venture / 210 13.1.3 Overige samenwerkingsvormen / 210 13.2 Fusies / 211 13.2.1 Algemeen / 211 13.2.2 Soorten fusies / 211 13.2.2.1 Bedrijfsfusie / 211 13.2.2.2 Aandelenfusie / 212 13.2.2.3 Juridische fusie / 213 13.2.3 Grensoverschrijdende juridische fusie / 216 13.2.3.1 Grensoverschrijdende fusie tot SE / 216 13.2.3.2 Grensoverschrijdende fusie tot SCE / 217 13.2.3.3 Bijzondere bepalingen voor grensoverschrijdende fusies / 217 13.3 SER-besluit Fusiegedragsregels 2015 (SER-Fusiegedragsregels 2015) / 217 13.3.1 Algemeen / 217 13.3.2 Werkingssfeer / 218 13.4 Openbare biedingen / 219 13.5 Splitsing rechtspersonen / 221 14. Gereserveerd / 222 15. Surseance van betaling / 223 15.1 Algemeen / 223 15.2 Aanvraag / 223 15.3 Verloop / 224 15.4 Akkoord / 227 15.5 Einde / 228 16. Faillissement / 229 16.1 Algemeen / 229 16.2 Gefailleerden / 229 16.2.1 VOF / 229 16.2.2 Commanditaire vennootschap / 230 16.2.3 Maatschap en nalatenschap / 230 16.2.4 Privaatrechtelijke rechtspersoon / 230 16.3 Aanvraag / 231 16.4 Gevolgen van faillietverklaring / 232 16.4.1 Algemeen / 232 16.4.2 Wederkerige overeenkomsten / 233 16.5 Bestuur van failliete boedel / 237 16.5.1 Rechter-commissaris / 237 16.5.2 Curator / 237 16.5.3 Commissie uit schuldeisers / 238 16.5.4 Vergadering van schuldeisers / 239 16.6 Faillissement en huwelijk / 239 14
Inhoud 16.7 Positie van diverse schuldeisers / 240 16.7.1 Algemeen / 240 16.7.2 Boedelschuldeisers / 240 16.7.3 Separatisten / 241 16.7.4 Bevoorrechte schuldeisers / 241 16.7.5 Feitelijke preferente schuldeisers / 241 16.7.6 Concurrente schuldeisers / 242 16.7.7 Afkoelingsperiode / 243 16.8 Verificatie van vorderingsrechten / 243 16.9 Aanbieding van akkoord / 245 16.10 Vereffening / 247 16.10.1 Algemeen / 247 16.10.2 Overneming onderneming / 248 16.11 Wetgevingsprogramma herijking Faillissementsrecht / 248 17. Gereserveerd / 249 18. Verzekeringsrecht / 250 18.1 Algemene bepalingen en begrippen / 250 18.2 Verzekeringsovereenkomst / 250 18.2.1 Aanvang verzekering / 250 18.2.2 Duur verzekering / 251 18.2.3 Einde van verzekering / 251 18.3 Polis / 252 18.4 Mededelingsplicht / 252 18.4.1 Voorwaarden / 252 18.4.2 Gevolgen schending mededelingsplicht / 253 18.5 Mededelingen van de verzekeraar / 254 18.6 Premie en schade / 254 18.6.1 Algemeen / 254 18.6.2 Gevolgen van niet betalen van premie / 255 18.6.3 Betaling premie / 255 18.6.4 Voorrecht van tussenpersoon / 255 18.6.5 Levensverzekering / 256 18.6.6 Verplichting na ontstaan van de schade / 256 18.7 Verjaring / 257 18.8 Schadeverzekering / 257 18.8.1 Begrip / 257 18.8.2 Indemniteitsbeginsel / 257 18.8.3 Belang / 258 18.8.4 Directe actie / 258 18.8.5 Schade / 258 18.8.6 Samenloop van verzekeringen / 259 18.8.7 Subrogatie / 259 18.8.8 Beredding / 259 18.9 Sommenverzekering / 260 18.9.1 Begrip / 260 18.9.2 Begunstigde / 260 18.9.3 Recht op afkoop / 260 15
Inhoud 18.9.4 Recht op premievrijmaking / 261 18.9.5 Recht op belening / 261 18.9.6 Rechten van begunstigde / 261 18.9.7 Pandrecht / 262 18.9.8 Vestigen van pandrecht / 262 18.9.9 Uitwinning van pandrecht / 262 19. Gereserveerd / 262 20. Algemene wet bestuursrecht (Awb) / 263 20.1 Begrippen / 263 20.2 Verkeer tussen burger en bestuursorganen / 265 20.3 Algemene bepalingen over besluiten / 266 20.4 Bijzondere bepalingen over beschikkingen / 269 20.5 Bestuursrechtelijke geldschulden / 271 20.6 Handhaving / 272 20.7 Algemene bepalingen over bezwaar en beroep / 274 20.8 Bijzondere bepalingen over bezwaar / 276 20.9 Bijzondere bepalingen over administratief beroep / 278 20.10 Bijzondere bepalingen over beroep en hoger beroep bij bestuursrechter / 279 20.11 Voorlopige voorziening / 287 20.12 Klachtbehandeling / 289 20.13 Bepalingen over bestuursorganen / 291 Alfabetisch register / 293 16
1. Verbintenissenrecht 1.1 Algemeen 1 ¾ Verbintenis is vermogensrechtelijke rechtsbetrekking tussen 2 of meer bepaalde personen waarbij ene persoon verplicht is tot bepaalde prestatie, waartoe andere persoon gerechtigd is. ¾ Onderscheid tussen civiele verbintenis en natuurlijke verbintenis ¾ civiele verbintenis is rechtens afdwingbaar ¾ natuurlijke verbintenis is dringende verplichting van moraal en fatsoen die rechtens niet-afdwingbaar is. ¾ Onderscheid tussen resultaatsverbintenis en inspanningsverbintenis ¾ resultaatsverbintenis bevat verplichting bepaald resultaat te bewerkstelligen ¾ inspanningsverbintenis bevat verplichting zich in te spannen om bepaalde prestatie te leveren. ¾ Verbintenissen kunnen slechts ontstaan indien dit uit wet voortvloeit. ¾ Verbintenis kan voortvloeien uit volgende bronnen ¾ overeenkomst ¾ wet onrechtmatige daad zaakwaarneming onverschuldigde betaling ongerechtvaardigde verrijking ¾ eenzijdige rechtshandeling ¾ ongeschreven recht. ¾ Aard en inhoud van verbintenissen worden bepaald door ¾ regels van dwingend recht ¾ gewoonten ¾ redelijkheid en billijkheid ¾ regels van aanvullend recht. ¾ Schuldenaar en schuldeiser dienen zich overeenkomstig eisen van redelijkheid en billijkheid te gedragen. ¾ Tussen schuldenaar en schuldeiser krachtens wet, gewoonte of rechtshandeling geldende regel is niet van toepassing, voor zover dit in gegeven omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn. ¾ Niet nakomen van verbintenis levert toerekenbare tekortkoming (zie 1.3) op. 1. Art. 6:1-6:5 BW. Kijk voor meer informatie over de Memo-serie van Wolters Kluwer op www.wolterskluwer.nl/memo 21
1.2 Verbintenissenrecht 1.2 Overeenkomst 1.2.1 Tot stand komen van overeenkomst 1 ¾ Overeenkomst ¾ is meerzijdige rechtshandeling, waarbij 1 of meer partijen jegens 1 of meer anderen verbintenis aangaan ¾ komt tot stand door aanbod en aanvaarding daarvan (wilsovereenstemming). ¾ Wilsovereenstemming ¾ komt tot uiting door aanbod en aanvaarding ¾ is inhoudelijke overeenstemming tussen aanbod en aanvaarding. ¾ Aanbod of aanvaarding ¾ kan in iedere vorm gedaan worden (vormvrij) ¾ kan ook blijken uit gedragingen. ¾ Aanbod of aanvaarding dient duidelijke wil te bevatten die gericht is op rechtsgevolg. ¾ Aanbod moet wederpartij bereikt hebben. ¾ Bindend aanbod is aanbod dat alle elementen bevat die noodzakelijk zijn voor sluiten van overeenkomst; tot stand brengen van overeenkomst ligt in macht van ontvanger van aanbod. ¾ Openbaar aanbod is gericht aan iedereen; iedereen kan aanbod aanvaarden en zo overeenkomst tot stand brengen. ¾ Onherroepelijk aanbod is aanbod dat ¾ gedurende bepaalde tijd geldig is, en ¾ in die periode niet kan worden ingetrokken. ¾ Vrijblijvend aanbod houdt in dat na aanvaarding van aanbod door ontvanger aanbieder nog mogelijkheid heeft zich terug te trekken mits aanbod aanduiding vrijblijvend bevat. ¾ Voor omzetting van natuurlijke verbintenis, kwijtschelding en onherroepelijke derdenbeding om niet, bepaalt wet dat aanbod is aanvaard indien wederpartij ¾ kennis heeft genomen van aanbod, en ¾ niet direct heeft afgewezen. ¾ Overeenkomst komt ook tot stand als ¾ aanvaarding aanbieder niet (tijdig) bereikt, en ¾ niet (tijdig) bereiken voor risico van aanbieder komt. ¾ Aanbod ¾ moet aanvaard worden binnen door aanbieder gestelde termijn ¾ moet indien aanbieder geen termijn heeft gesteld bij schriftelijk aanbod binnen redelijke termijn worden aanvaard bij mondeling aanbod onmiddellijk worden aanvaard. ¾ Aanvaarding die van aanbod afwijkt ¾ geldt als nieuw aanbod, en ¾ geldt als een verwerping van oorspronkelijke aanbod. 22 Kijk voor meer informatie over de Memo-serie van Wolters Kluwer op www.wolterskluwer.nl/memo
Verbintenissenrecht 1.2.2 ¾ Als tot aanvaarding strekkend antwoord slechts op ondergeschikte punten van aanbod afwijkt ¾ geldt antwoord als aanvaarding, en ¾ komt overeenkomst overeenkomstig aanvaarding tot stand, tenzij aanbieder onmiddellijk bezwaar maakt. 1. Art. 3:33, 3:37, 6:217-6:230 BW. 1.2.2 Algemene voorwaarden 1 ¾ Algemene voorwaarden zijn bedingen die zijn opgesteld om in aantal overeenkomsten te worden opgenomen, met uitzondering van bedingen die kern van prestaties aangeven, voorzover laatst genoemde bedingen duidelijk en begrijpelijk zijn geformuleerd. ¾ Gebruiker is degene die algemene voorwaarden in overeenkomsten opneemt. ¾ Wederpartij is degene die door ondertekenen van geschrift of op andere wijze gelding van algemene voorwaarden heeft aanvaard. ¾ Gebruiker moet algemene voorwaarden vóór of bij het sluiten van de overeenkomst ter hand te stellen, tenzij dat redelijkerwijs niet mogelijk is. ¾ Wederpartij ¾ is na aanvaarding van algemene voorwaarden aan ieder afzonderlijk beding van algemene voorwaarden gebonden ¾ is ook aan algemene voorwaarden gebonden als gebruiker begreep of moest begrijpen dat wederpartij inhoud van algemene voorwaarden niet kende ¾ kan beroep doen op vernietigbaarheid van beding in algemene voorwaarden, indien beding onredelijk bezwarend is, waarbij volgende rol speelt ¾ wijze waarop voorwaarden tot stand zijn gekomen ¾ wederzijds kenbare belangen van partijen ¾ aard en overige inhoud van overeenkomst ¾ overige omstandigheden van geval gebruiker wederpartij niet redelijke mogelijkheid heeft geboden om van algemene voorwaarden kennis te nemen (enkele verwijzing naar algemene voorwaarden op offerte of factuur geldt niet als redelijke mogelijkheid). ¾ Zwarte lijst is opsomming van bedingen die onder alle omstandigheden onredelijk bezwarend zijn. ¾ Grijze lijst is opsomming van bedingen waarvan vermoed wordt dat ze onredelijk bezwarend zijn. ¾ Op vernietigingsgronden kan geen beroep worden gedaan door ¾ NV, BV, coöperatie of onderlinge waarborgmaatschappij die ten tijde van sluiten van overeenkomst laatstelijk jaarrekening heeft gepubliceerd, of Kijk voor meer informatie over de Memo-serie van Wolters Kluwer op www.wolterskluwer.nl/memo 23
1.2.3 Verbintenissenrecht vrijgesteld is van publicatieplicht wegens behoren tot groep van ondernemingen of ¾ partij bij wie ten tijde van sluiten van overeenkomst 50 of meer personen werkzaam zijn. 1. Art. 6:231-6:247 BW. 1.2.3 Nietig/vernietigbaar 1 ¾ Overeenkomst is onder nader aangegeven voorwaarden nietig als ¾ inhoud of strekking van overeenkomst in strijd is met openbare orde en goede zeden ¾ overeenkomst in strijd is met dwingende wetsbepalingen. ¾ Overeenkomst is onder nader gegeven voorwaarden vernietigbaar als ¾ 1 der partijen handelingsonbekwaam is ¾ overeenkomst in strijd is met dwingende wetsbepaling die uitsluitend strekt tot bescherming van 1 der partijen ¾ sprake is van wilsgebrek ¾ sprake is van paulianeuse handeling. ¾ Navolgende personen zijn handelingsonbekwaam ¾ minderjarigen, met dien verstande dat in navolgende gevallen minderjarige wel handelingsbekwaam is als handlichting is verleend bij aangaan van arbeidsovereenkomst door minderjarige van 16 jaar of ouder als wettelijk vertegenwoordiger toestemming voor sluiten van overeenkomst heeft verleend ¾ personen die onder curatele zijn gesteld wegens geestelijke stoornis verkwisting gewoonte van drankmisbruik. ¾ Van wilsgebreken is sprake in navolgende gevallen ¾ bedreiging, waarbij geldt dat bedreiging aanwezig is wanneer betrokkene ander persoon tot verrichten van bepaalde rechtshandeling beweegt door andere persoon of derde te bedreigen, en bedreiging zodanig is dat redelijk oordelend persoon door dergelijke bedreiging kan worden beïnvloed ¾ bedrog, waarbij geldt dat sprake is van bedrog als betrokkene ander persoon tot verrichten van rechtshandeling beweegt door ¾ opzettelijk onjuiste mededeling ¾ opzettelijk verzwijgen van feit dat verzwijger verplicht was mede te delen ¾ door andere kunstgrepen aanprijzing in algemene bewoordingen op zichzelf geen bedrog oplevert, ook niet als bewoordingen niet waar zijn ¾ misbruik van omstandigheden, waarvan sprake is als betrokkene 24 Kijk voor meer informatie over de Memo-serie van Wolters Kluwer op www.wolterskluwer.nl/memo
Verbintenissenrecht 1.3.1 weet of moet begrijpen dat ander door bijzondere omstandigheden (noodtoestand, afhankelijkheid, lichtzinnigheid, onervarenheid, abnormale geestestoestand) bewogen wordt tot verrichten van rechtshandeling, en tot stand komen van die rechtshandeling bevordert, ofschoon betrokkene weet of moet begrijpen dat hij ander daarvan zou behoren te weerhouden ¾ als overeenkomst onder invloed van dwaling tot stand is gekomen en bij juiste voorstelling van zaken niet zou zijn gesloten. ¾ Vernietigbare rechtshandeling kan worden vernietigd door ¾ buitengerechtelijke verklaring ¾ rechterlijke uitspraak. 1. Art. 1:234; 1:235, 3:32, 3:40-3:51, 6:228 BW. 1.3 Niet nakomen van verbintenis 1.3.1 Algemeen 1 ¾ Bij niet-nakomen van verbintenis wordt onderscheid gemaakt tussen ¾ toerekenbare tekortkoming van schuldenaar, of ¾ niet-toerekenbare tekortkoming. ¾ Toerekenbare tekortkoming van schuldenaar is niet nakomen van opeisbare verbintenis dat wordt toegerekend aan schuldenaar waarbij ¾ nakoming blijvend onmogelijk is, of ¾ nakoming tijdelijk onmogelijk is. ¾ Niet-toerekenbare tekortkoming (zie 1.3.2) is niet nakomen van opeisbare verbintenis dat niet wordt toegerekend aan schuldenaar waarbij ¾ nakoming blijvend onmogelijk is, of ¾ nakoming tijdelijk onmogelijk is. ¾ Niet nakomen van verbintenis heeft navolgende gevolgen ¾ schuldeiser kan alsnog nakoming vorderen ¾ schuldeiser kan schadevergoeding vorderen ¾ schuldeiser kan overeenkomst ontbinden ¾ schuldeiser kan eigen prestatie opschorten. ¾ Gevolgen van niet-nakomen verbintenis treden al in werking voordat verbintenis opeisbaar is indien ¾ vaststaat dat nakoming zonder tekortkoming niet mogelijk is ¾ schuldeiser uit mededeling van schuldenaar moet afleiden dat schuldenaar in nakoming zal tekortschieten ¾ schuldeiser goede gronden heeft te vrezen dat schuldenaar tekort zal schieten, en schuldenaar niet (tijdig) op aanmaning reageert. ¾ Verbintenis ¾ is onmiddellijk opeisbaar als er geen termijn voor nakoming is genoemd ¾ is opeisbaar na verstrijken van in overeenkomst genoemde termijn. Kijk voor meer informatie over de Memo-serie van Wolters Kluwer op www.wolterskluwer.nl/memo 25
1.3.1 Verbintenissenrecht ¾ Schadevergoeding, al dan niet met eis tot nakoming alsnog, kan alleen gevorderd worden als sprake is van ¾ toerekenbare tekortkoming ¾ schade ¾ causaal verband tussen tekortkoming en schade. ¾ Recht op schadevergoeding ¾ bestaat als nakoming blijvend onmogelijk is ¾ ontstaat als nakoming tijdelijk onmogelijk is pas nadat schuldenaar in verzuim is. ¾ Schadevergoeding kan bestaan uit ¾ aanvullende schadevergoeding ¾ vervangende schadevergoeding. ¾ Schuldenaar is in verzuim in periode dat ¾ door schuldenaar te leveren prestatie uitblijft nadat prestatie opeisbaar is, en ¾ (voorzover nodig) schuldenaar in gebreke is gesteld behalve voorzover ¾ vertraging niet aan schuldenaar kan worden toegerekend ¾ nakoming al blijvend onmogelijk is. ¾ Verzuim treedt in als ¾ schuldenaar in gebreke wordt gesteld bij schriftelijke aanmaning, waarbij redelijke termijn voor nakoming wordt gesteld door schriftelijke mededeling waaruit blijkt dat schuldenaar voor uitblijven van nakoming aansprakelijk wordt gesteld indien ¾ schuldenaar tijdelijk niet kan nakomen, of ¾ uit houding schuldenaar blijkt dat aanmaning nutteloos zou zijn ¾ in ingebrekestelling gestelde termijn niet wordt nagekomen. ¾ Verzuim treedt zonder ingebrekestelling in ¾ wanneer van tevoren afgesproken termijn is verstreken ¾ wanneer verbintenis ¾ voortvloeit uit onrechtmatige daad, of ¾ strekt tot schadevergoeding voor toerekenbare tekortkoming, en verbintenis niet meteen wordt nagekomen ¾ wanneer schuldeiser uit mededeling van schuldenaar moet afleiden dat schuldenaar in nakoming van verbintenis zal tekortschieten. ¾ Overeenkomst kan worden ontbonden ¾ als sprake is van wederkerige overeenkomst ¾ als sprake is van tekortkoming van schuldenaar, tenzij niet-nakoming door beroep op opschortingsbevoegdheid wordt gerechtvaardigd tekortkoming ontbinding niet rechtvaardigt ¾ voorzover nakoming niet blijvend of tijdelijk onmogelijk is: pas nadat schuldenaar in verzuim is. ¾ Ontbinding overeenkomst ¾ kan geschieden bij schriftelijke verklaring 26 Kijk voor meer informatie over de Memo-serie van Wolters Kluwer op www.wolterskluwer.nl/memo
Verbintenissenrecht 1.4.1 door langs elektronische weg uitgebrachte verklaring, indien overeenkomst langs elektronische weg tot stand is gekomen door rechterlijke uitspraak ¾ bevrijdt partijen van door overeenkomst getroffen verbintenissen ¾ heeft geen terugwerkende kracht ¾ verplicht partijen tot ongedaanmaking van de reeds door hen ontvangen prestaties. ¾ Schuldenaar die opeisbare vordering op schuldeiser heeft is bevoegd om nakoming van verbintenis op te schorten ¾ totdat schuldeiser aan vordering voldoet ¾ indien tussen vordering en verbintenis voldoende samenhang bestaat om opschorting te rechtvaardigen. 1. Art. 6:38, 6:52-57, 6:74-6:90, 6:261-279 BW. 1.3.2 Niet-toerekenbare tekortkoming 1 ¾ Tekortkoming kan niet aan schuldenaar worden toegerekend als ¾ tekortkoming niet te wijten is aan schuld van schuldenaar ¾ tekortkoming volgens wet, rechtshandeling of in verkeer geldende opvattingen niet voor rekening van schuldenaar komt. ¾ Bij niet-toerekenbare tekortkoming ¾ kan schuldeiser geen nakoming vorderen geen schadevergoeding vorderen wel opschorting vragen wel ontbinding vorderen ¾ wordt schuldeiser niet van rechtswege bevrijd van eigen verbintenis. 1. Art. 6:75-6:79 BW. 1.4 Aansprakelijkheidsrecht 1.4.1 Algemeen 1 ¾ Aansprakelijkheid is onder te verdelen in ¾ wettelijke aansprakelijkheid ¾ contractuele aansprakelijkheid. ¾ Wettelijke aansprakelijkheid is aansprakelijkheid die rechtstreeks voortvloeit uit wet, waarbij onderscheid gemaakt wordt tussen aansprakelijkheid uit ¾ onrechtmatige daad ¾ rechtmatige daad. ¾ Onrechtmatige daad is ¾ inbreuk op recht ¾ doen of nalaten in strijd met wettelijke plicht ¾ doen of nalaten in strijd met hetgeen volgens ongeschreven recht in maatschappelijk verkeer betaamt waarvoor geen rechtvaardigingsgrond is. Kijk voor meer informatie over de Memo-serie van Wolters Kluwer op www.wolterskluwer.nl/memo 27
1.4.2 Verbintenissenrecht ¾ Bij wettelijke aansprakelijkheid ¾ wordt ook onderscheid gemaakt tussen schuldaansprakelijkheid (benadeelde moet schuld bewijzen) risicoaansprakelijkheid (benadeelde behoeft niet te bewijzen) ¾ wordt in aantal gevallen uitgegaan van vermoeden van schuld (aangesprokene kan zich bevrijden door te bewijzen dat hij geen schuld heeft). 1. Art. 6:162-168 BW. 1.4.2 Aansprakelijkheid voor mensen, zaken en dieren 1 ¾ Wettelijke aansprakelijkheid die voortvloeit uit onrechtmatige daad bestaat uit ¾ aansprakelijkheid voor eigen gedraging ¾ aansprakelijkheid voor daden van derden kinderen ondergeschikten vertegenwoordigers ¾ aansprakelijkheid voor zaken dieren opstallen gebrekkige zaken. ¾ Betrokkene is aansprakelijk voor eigen onrechtmatige gedraging als ¾ sprake is van onrechtmatige daad ¾ daad aan betrokkene is toe te rekenen omdat daad te wijten is aan zijn schuld oorzaak die krachtens wet of in verkeer geldende opvatting voor rekening van betrokkene komt ¾ er causaal verband is tussen onrechtmatige daad en geleden schade ¾ sprake is van schade, waarbij onder schade verstaan wordt zaakbeschadiging gevolgen van zaakbeschadiging redelijke kosten gemaakt ter beperking van schade redelijke kosten gemaakt ter vaststelling van schade en van aansprakelijkheid redelijke kosten ter verkrijging van schadevergoeding buiten rechte. ¾ Bij onrechtmatige gedragingen van kinderen gelden navolgende regels ¾ als kind jonger is dan 14 jaar kan gedraging aan kind niet als onrechtmatige daad worden toegerekend is ouder/voogd aansprakelijk (risicoaansprakelijkheid) voor schade aan derde als ¾ het om gedraging van kind gaat die kind wel zou kunnen worden toegerekend als hij 14 jaar of ouder was geweest ¾ schade veroorzaakt wordt door als doen te beschouwen gedraging (niet nalaten) ¾ als kind 14 of 15 jaar is is kind zelf aansprakelijk 28 Kijk voor meer informatie over de Memo-serie van Wolters Kluwer op www.wolterskluwer.nl/memo
Verbintenissenrecht 1.4.2 is ouder/voogd aansprakelijk tenzij ouder/voogd kan aantonen dat ouder/voogd gedraging van kind niet heeft kunnen beletten ¾ als kind 16 jaar of ouder is, is alleen kind aansprakelijk voor eigen gedraging. ¾ Werkgever/gezagshouder is aansprakelijk voor ondergeschikten (risicoaansprakelijkheid) indien ¾ door opdracht tot verrichten van taak kans op fout is vergroot ¾ werkgever uit hoofde van rechtsbetrekking zeggenschap had over gedraging waarin fout was gelegen. ¾ Persoon die zich door derden laat vertegenwoordigen is ook aansprakelijk voor fouten die vertegenwoordiger bij uitoefening van bevoegdheid maakt (risicoaansprakelijkheid). ¾ Bezitter van roerende zaak is aansprakelijk (risicoaansprakelijkheid) indien roerende zaak niet voldoet aan eisen die men daaraan in gegeven omstandigheden mag stellen. ¾ Voor bezitter van opstal geldt risicoaansprakelijkheid indien opstal niet voldoet aan eisen die men daaraan in gegeven omstandigheden mag stellen, waarbij onder opstal wordt verstaan ¾ gebouwen en werken die duurzaam met grond zijn verenigd ¾ inclusief openbare wegen, weguitrusting en leidingen. ¾ Bezitter van dier is voor dier aangebrachte schade aansprakelijk indien dier schade zelfstandig veroorzaakt (risicoaansprakelijkheid), tenzij ¾ aansprakelijkheid zou hebben ontbroken indien bezitter gedraging van dier waardoor schade werd toegebracht in zijn macht zou hebben gehad ¾ bezitter aan kan tonen dat benadeelde zichzelf vooraf in positie heeft gebracht waardoor hij schade kan oplopen. ¾ Producent is aansprakelijk voor schade veroorzaakt door gebrek in product (producten-aansprakelijkheid), tenzij ¾ producent product niet in verkeer heeft gebracht ¾ het, gelet op omstandigheden, aannemelijk is dat gebrek dat schade heeft veroorzaakt niet bestond op tijdstip waarop producent product in verkeer heeft gebracht, dan wel dat later is ontstaan; ¾ product niet voor verkoop of voor enige andere vorm van verspreiding met economisch doel van producent is vervaardigd niet is vervaardigd of verspreid in kader van uitoefening van beroep of bedrijf producent ¾ gebrek gevolg is van feit dat product in overeenstemming is met dwingende overheidsvoorschriften ¾ het op grond van stand van wetenschappelijke en technische kennis op tijdstip waarop producent product in het verkeer bracht, onmogelijk was bestaan van gebrek te ontdekken ¾ (alleen voor producent van grondstof of fabrikant van onderdeel) gebrek te wijten is aan Kijk voor meer informatie over de Memo-serie van Wolters Kluwer op www.wolterskluwer.nl/memo 29
1.4.2 Verbintenissenrecht ontwerp van product waarvan grondstof of onderdeel bestanddeel vormt, of instructies die door fabrikant van het product zijn verstrekt. ¾ Product is gebrekkig, indien product niet veiligheid biedt die men daarvan mag verwachten, waarbij ¾ alle omstandigheden in aanmerking worden genomen ¾ in het bijzonder in aanmerking wordt genomen presentatie van product redelijkerwijs te verwachten gebruik van product tijdstip waarop product in verkeer werd gebracht. met dien verstande dat product niet als gebrekkig mag worden beschouwd uitsluitend omdat nadien beter product in verkeer is gebracht. ¾ Benadeelde moet schade, gebrek en oorzakelijk verband tussen gebrek en schade bewijzen. ¾ Productenaansprakelijkheid bestaat voor ¾ dood of lichamelijk letsel ¾ zaakschade met toepassing van 500. ¾ Bepalingen over productenaansprakelijkheid hebben aanvullend karakter; benadeelde behoudt overige rechten uit wanprestatie of onrechtmatige daad. ¾ Aansprakelijkheidsregeling voor motorrijtuigen 2 ¾ regelt aansprakelijkheid van eigenaar/houder van kentekenbewijs van motorrijtuig in geval van aanrijding met andere weggebruikers ¾ houdt in dat eigenaar/houder schadeplichtig is, tenzij eigenaar/houder overmacht bewijst ¾ laat vorderingsrecht uit onrechtmatige daad onverlet. ¾ Aansprakelijkheid op grond van door EC/NMA vastgestelde inbreuk op mededingingsregels 3 geldt alleen als sprake is van ¾ toerekenbare onrechtmatige daad door rechtspersoon natuurlijk persoon als opdrachtgever/feitelijk leidinggevende ¾ schade ¾ causaal verband ¾ relativiteit ¾ Aansprakelijkheid op grond van handeling in strijd met concentratietoezicht 4 geldt alleen als sprake is van ¾ toerekenbare onrechtmatige daad ¾ schade ¾ causaal verband ¾ relativiteit ¾ Mededingingsautoriteit is aansprakelijk ¾ op grond van vernietiging van besluit/beschikking van mededingingsautoriteit door rechter ¾ wanneer sprake is van toerekenbare onrechtmatige daad 30 Kijk voor meer informatie over de Memo-serie van Wolters Kluwer op www.wolterskluwer.nl/memo
Verbintenissenrecht 1.4.2 ¾ ACM: automatisch toerekenbare onrechtmatige daad (in het verkeer geldende opvattingen) ¾ EC: niet automatisch toerekenbare onrechtmatige daad 5 ¾ kennelijke en ernstige schending Gemeenschapsrecht schade causaal verband relativiteit ¾ Zie Hoofdstuk 12 voor bepalingen over bestuurdersaansprakelijkheid. 1. Art. 6:162-6:193 BW. 2. Art. 185 WVW. 3. Art. 101, 102 VWEU; art. 6, 24 MW. 4. Art. 34 MW; art. 7 EG-verordening nr. 139/2004. 5. Art. 340 VWEU. Kijk voor meer informatie over de Memo-serie van Wolters Kluwer op www.wolterskluwer.nl/memo 31