januari, nummer 4 WATERBODEM SPECIAL INFO@ Geen archivaris, maar archeologisch informatiemakelaar Archeologische vondsten moeten duurzaam bewaard worden, of dat nu in-situ is of na opgraving. Voor digitale gegevens over archeologie geldt hetzelfde: duurzaam bewaren, onafhankelijk van de gebruikte opslagmedia en software is het doel. Het e-depot van de Nederlandse archeologie (edna) zorgt daarvoor en maakt deze schat aan gegevens toegankelijk. Doordat in de nieuwe KNA het digitaal werken en aanleveren van documentatie beter is verankerd, zal het belang en de omvang van het digitale depot alleen maar toenemen. Milco Wansleeben en Arthur Sloos, de contactpersonen, voelen zich daarbij ook geen archivaris, maar informatiemakelaar. Pilotproject De laatste tien jaar is de hoeveelheid archeologisch onderzoek, onder invloed van het verdrag van Malta, sterk toegenomen. Het aantal archeologische onderzoeken ligt nu op ca. 3000 per jaar, en dit levert een grote stroom aan informatie op over boringen, proefsleuven- onderzoek en opgravingen. Het aandeel van de digitale informatie, in tekstbestanden, databases, digitale foto s en GISkaarten stijgt ook, want in veel PvE s wordt dit al voorgeschreven. Met het van kracht worden van de KNA 3.1 per januari 2007, die digitaal werken toestaat en deponeren van rapporten en gegevens verplicht stelt, wordt dit belang nog groter. Milco Wansleeben van de Universiteit Leiden zag dit belang al enkele jaren geleden: de universiteit van York in Engeland is al eerder gestart met zijn Archaeology Data Service, en dat vormde voor ons het voorbeeld om hiervoor in Nederland een gezamenlijk initiatief te nemen. Met subsidie van de stichting SURF zijn we twee jaar geleden begonnen met een pilot naar digitale archivering. De website (www.edna.nl) geeft nu toegang tot de digitale informatie van ruim 100 projecten, waarvan de publikaties en/of basisgegevens met ondersteuning van DANS toegankelijk zijn gemaakt ten behoeve van wetenschappers, die willen voortbouwen op deze opgravingen, verkenningen en materiaalstudies. Die pilot is goed verlopen en vanwege de enthousiaste reacties is samen met de Rijksdienst Archeologie Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) afgesproken om de pilot voort te zetten. Gezamenlijke aanpak Via het e-depot kunnen straks de volgende gegevens worden opgevraagd (zie figuur): - de digitale informatie in Archis, die worden beheerd door de RACM en bestaat uit de samenvattende gegevens lees verder >>
over archeologische onderzoeken en waarnemingen; - in Livelink bij de RACM: de digitale onderzoeksrapporten, Conform KNA Aanleveren Standaardrapport en Digitale gegevens met de interpretaties en conclusies van de huidige onderzoekers; - de onderliggende basisgegevens (datasets) die door DANS worden beheerd. RACM DANS Achtergrond bij deze taakverdeling is het feit dat iedere organisatie zijn eigen taken en expertise heeft. Wansleeben en Sloos van de RACM kwamen snel tot de conclusie dat het duurzaam digitaal archiveren en ontsluiten van allerlei soorten digitale gegevens werk is voor specialisten op dit gebied. Wansleeben: bij DANS, een initiatief van NWO en Digitale publicatie Digitale (basis) gegevens KNAW dat opgericht is als nationaal data-archief ten behoeve van de E-Depot alfa- en gammawetenschappen, heeft men de expertise om data duurzaam te beheren en te ontsluiten. De archeologische wereld is te klein Figuur: Van aanleveren tot e-depot om deze deskundigheid zelf in huis te hebben. Vanwege de specifieke deskundigheid op het gebied van digitale duurzaamheid ligt een uitbreiding van de samenwerking met de Koninklijke Bibliotheek ook voor de hand. uitwisselingsstandaarden en ze vervolgens digitaal ontsluiten. We hoeven geen drempel op te werpen en accepteren in principe alles, mits het maar heel goed gedocumenteerd is. De taakverdeling tussen de RACM en DANS houdt in dat er twee loketten zijn. Archeologische onderzoeksrapporten worden aangeleverd bij Archis en opgeslagen in het daarmee verbonden Livelink, en de datasets bij DANS via het nieuwe elektronische archiveringssysteem Easy. Tussen beide systemen wordt zoveel mogelijk afstemming gecreëerd, bijvoorbeeld door bij het invoeren van gegevens in Easy, de mogelijkheid te bieden eerst de informatie van de Archis-onderzoeksmelding te importeren. Toegankelijkheid De verwachting is dat het e-depot snel in omvang zal groeien. In het verleden ontving de toenmalige ROB 200-300 rapporten per jaar, maar dat ligt nu al op ruim 2000 en neemt nog steeds toe. Daarbij komt nog dat niet alleen van opgravingen, maar sinds november 2005 ook van booronderzoeken een onderzoeksmelding gemaakt moet worden en deponeringsplicht geldt. Volgens Sloos moet het e-depot daarbij niet verworden tot een zwart gat waarin informatie verdwijnt. Juist de beschikbaarheid op het Internet is de grote meerwaarde gebleken bij het pilotproject. Hoewel er bij een deponering een hoop komt kijken, trachten we alles op een zo kort mogelijke termijn na aanlevering in het systeem te hebben. Als men ziet wat er dan mee gedaan wordt, zal het enthousiasme groeien. De archeologische basisgegevens die via het e-depot worden ontsloten zullen in principe niet beschikbaar zijn voor het algemene publiek. Sloos: het werken met deze gegevens is specialistisch werk, waarvoor De onderzoeksgegevens zijn afkomstig van archeologische bedrijven, provincies, gemeenten en universiteiten. Sloos: via de wet is geregeld dat de rapportage en de gegevens over het verrichte onderzoek binnen 2 jaar opgeleverd moeten worden'. Het probleem is alleen dat al die verschillende opgravers veel verschillende systemen gebruiken en er weinig uniformiteit is in de gegevens. Het is in principe ook niet nodig om uniforme eisen te stellen voor het aan te leveren materiaal, want archeologische kennis nodig is. Het is dus een depot voor en door professionele archeologen. Ook wat betreft auteursrechten zijn er dan geen problemen: de gegevens worden voor wetenschappelijke doeleinden gebruikt en bij een vervolgonderzoek wordt duidelijk de bron vermeld'. Wansleeben ziet in de toekomst de ontsluiting van allerlei gegevens uit diverse archeologische bronnen voor diverse doelgroepen verder doorzetten. Je bent dan al lang geen archief meer, maar je levert diensten als informatiemakelaar. via de expertise van DANS kunnen wij alle data converteren naar
ARCHEOLOGIE@SIKB / januari 2007 SIKB publiceert KNA 3.1 Op 1 augustus 2006 is de volledig herziene KNA versie 3.1 vrijgegeven voor gebruik. Tot 1 januari 2007 konden bedrijven, gemeenten en instellingen hun werkwijze aanpassen en overschakelen naar de nieuwe versie. Nieuw in de KNA zijn de protocollen: Programma van Eisen, Specialistisch Onderzoek en Depotbeheer. Een overzicht van alle wijzingen kunt u vinden in Deel I Toelichting van de KNA 3.1. De KNA 3.1 is te downloaden vanaf www.sikb.nl. Ook kunt u via de website een handige opbergmap voor de KNA bestellen. Leidraad SAM Met het opstellen van de Standaard Archeologische Monitoring (hierna te noemen: SAM) als leidraad van de KNA wordt een instrument geboden om de fysieke kwaliteit van een vindplaats te meten en in de tijd te kunnen volgen. De oude KNA vertoonde op het punt van fysiek beschermen een lacune: de systematische beschrijving van de fysieke kwaliteit van archeologische terreinen in het hoofdproces fysiek beschermen werd niet als een afzonderlijk aspect gezien. Aan de hand van de KNA kan in de waarderingsfase de kwaliteit van een vindplaats op twee aspecten vastgesteld worden: gaafheid en conservering. Met de leidraad SAM worden hieraan extra criteria gegeven, waardoor tot een betere onderbouwing van de fysieke kwaliteit gekomen kan worden in relatie tot het bodemmilieu (nulmeting). Hierdoor wordt tevens een betere voorspelling van de fysieke kwaliteit in de toekomst mogelijk. Het herhalen van deze (nul)metingen is de feitelijke monitoring. De leidraad kunt u downloaden via www.sikb.nl Brochure SAM Om meer aandacht te besteden aan de komst van de leidraad Standaard Archeologische Monitoring is een informatieve brochure opgesteld voor archeologen, opdrachtgevers en beheerders van terreinen met een beschermde archeologische vindplaats. U kunt de brochure bestellen of downloaden via www.sikb.nl Leidraad Eerste Hulp bij Kwetsbaar Vondstmateriaal Archeologisch vondstmateriaal is vaak zwak en kwetsbaar als gevolg van allerlei degradatieprocessen in de bodem. Tijdens opgravingen komt het materiaal vanuit het relatief stabiele bodemmilieu onder invloed van de veel veranderlijke atmosfeer te staan. Als gevolg hiervan kan het materiaal beschadigd raken of zelfs verloren gaan als niet de juiste maatregelen worden genomen om dit tegen te gaan. Daarnaast zijn de activiteiten van de archeologen tijdens de opgraving van belang: door het onbedoeld op de verkeerde manier vrijleggen van voorwerpen of het bergen daarvan kan onherstelbare schade optreden. Om de archeoloog in het veld een hulpmiddel te bieden om op snelle en eenvoudige wijze te weten welke behandeling het beste kan worden toegepast is de leidraad samengesteld. De teksten zijn opgesteld in samenwerking met een groot aantal specialisten afkomstig van bedrijf, museum en universiteit. De leidraad bestaat uit een handzame waaier die u kunt bestellen via www.sikb.nl PASTA: praktijkcursussen voor archeologen Archeologie is sterk in ontwikkeling en er is behoefte aan goede, praktijkgerichte cursussen voor mensen die werken met de KNA. Dit betekent een brede doelgroep die onder meer bestaat uit archeologen bij gemeentes, provincies, adviesbureau's, bedrijven, hogescholen en universiteiten. Er is een heel scala aan onderwerpen geïnventariseerd waar kennis en vaardigheden verbeterd kunnen worden. Dit varieert van kennis van bodemkunde tot het opstellen van een PvE. Om hier praktische invulling aan te geven is SIKB gestart met het project Scholing. In 2006 is onder begeleiding van de commissie Scholing een prioritering tot stand gekomen van de geinventariseerde kennislacunes. Dit heeft geleid tot zeven modules die tezamen dienden als basis voor de offerte. Het gaat om de volgende modules: king en mogelijkheden voor interpretatie en presentatie. Module 1 Toepassen van de KNA Inzicht in de KNA en toepassing in de praktijk. Module 2 Archeologische gegevensverwerking Inzicht in archeologische gegevensverwer- Module 3 Materiaalkennis Herkennen van veel voorkomende materiaal groepen (aardewerk, bot, macroresten, hout steen, glas). lees verder >>
ARCHEOLOGIE@SIKB / januari 2007 Stand van zaken certificering en toelating Het ministerie van OCenW heeft aangegeven dat er geen wettelijke verplichting tot certificering voor het uitvoeren van vergunningplichtige activiteiten wordt ingevoerd. Certificeren is dus in alle gevallen vrijwillig, zowel bij vergunningplichtige activiteiten als bij niet vergunningplichtige activiteiten. Voor boren en opgraven (KNA protocollen IVO-Overig, IVO-Proefsleuven en Opgraven) is een opgravingsvergunning conform artikelen 17 en 18 van de concept-algemene Maatregel van Bestuur (AMvB) inzake de Opgravingsvergunning nodig. De vergunning wordt verstrekt door de RACM. Voordat de vergunning verleend wordt, toetst de RACM of de aanvrager aan een aantal eisen voldoet. Welke eisen dit zijn, wordt momenteel verder uitgewerkt. De RACM zal alle betrokken partijen naar verwachting in januari 2007 hierover Hoe zit dat dan met de certificering? Zoals gezegd is certificering in alle gevallen vrijwillig, maar zal een certificaat voor vergunningplichtige delen een makkelijke opstap naar het verkrijgen van de opgravingsvergunning zijn, wanneer je deze nog niet hebt. Het wordt voor alle protocollen in de KNA, dus ook de niet vergunningplichtige, mogelijk om je te laten certificeren. Specialistische onderzoeksbureaus, maar ook gemeentes die een PvE opstellen, kunnen dan hun kwaliteit borgen en aantoonbaar maken naar de buitenwereld. De beoordelingsrichtlijn (de BRL 4000) is op 11 december 2006 door het Centraal College van Deskundigen Archeologie goedgekeurd. Dit betekent dat we nu de BRL gaan voorleggen aan de Raad voor Accreditatie (RvA) voor de finale toets. Bij de verdere uitwerking hoort natuurlijk ook de relatie met de opgravingsvergunning (om dubbele toetsing door certificerende instelling en RACM te voorkomen) en de relatie tussen certificering en toezicht door de Erfgoedinspectie (ook dit moet vooral aanvullend zijn). Het streven is om certificering dit voorjaar tot de mogelijkheid te laten behoren. Wij houden u van de voortgang natuurlijk op de hoogte. berichten. Korte terugblik SIKB congres en vroeg zich af of de archeologie dezelfde beleidscyclus gaat volgen. Volgens hem is er onduidelijkheid over het wettelijk kader bij het verdrag van Malta, en wordt er vaak overbodig onderzoek uitgevoerd bij activiteiten die de bodem verstoren: Straks weten we honderd keer hoe de boeren rond 1700 leefden. Hoewel positief over de waarde van archeologie, is hij er geen voorstander van om alle vondsten belangrijk te vinden en geen prioriteiten te stellen. Archeologie moet geïntegreerd worden in het proces van gebiedsontwikkeling en kan soms benut worden in de marketing van een locatie. Op 27 september vorig jaar vond in Den Bosch het goed bezochte SIKBcongres plaats. Zowel bodem als archeologie kwamen aan bod tijdens geanimeerde workshops. Het plenaire deel van het congres stond in het teken van de uitreiking van de SIKBekers voor bodem en archeologie, maar ook waren er enkele voordrachten waarin de sprekers de controverse niet schuwden. Bij wijze van terugblik nog enkele citaten. Niet alles is belangrijk Directeur Friso de Zeeuw van Bouwfonds keerde zich als projectontwikkelaar tegen de zijns inziens te grote regelzucht in het bodembeheer, lees verder >>
Kwaliteit Ronald van Raak, lid van de Eerste Kamer voor de SP daarentegen vindt dat de markt voor opgravingen de archeologie veel goeds heeft gebracht, al maakt hij zich wel zorgen over de kwaliteit van het onderzoeks- en opgravingswerk. Hij hoopt dat de AmvB van de nieuwe Monumentenwet zal helpen om hogere eisen te stellen bij vergunningen aan archeologische bedrijven en dat de Erfgoedinspectie een grotere rol krijgt in het toezicht op de kwaliteit van de opgravingen. De SIKBeker wederom naar het Amsterdams Archeologisch Centrum van de UvA Wat vind je van het juryrapport ( dé autoriteit op het gebied van menselijk botmateriaal in Nederland ) Ja, daar word ik een beetje verlegen van. En natuurlijk ben ik niet de enige in Nederland die dit soort onderzoek doet. Ik heb ook heel goede collega s. Toch is het onderzoek van Schipluiden vooruitstrevend en geeft antwoord op veel culturele onderzoeksvragen. Het is niet alleen maar een bijlage zoals je die veel tegenkomt bij archeologische rapporten. Ook het isotopen onderzoek is vernieuwend en hopelijk geeft dit aanleiding voor meer toepassing hiervan in toekomstig onderzoek. In 2007 stond de archeologisch specialist sterk in de belangstelling, daarom werd de SIKBeker dit jaar uitgereikt aan de opsteller van het beste specialistische onderzoek. De genomineerden waren Eva Kars (ADC, onderzoek vuursteen Kerkrade), Jaap Kottman (RACM, glasonderzoek graf Bocholz) en Liesbeth Smits. Zij won de beker voor haar onderzoek aan het menselijk skeletmateriaal afkomstig van de opgraving van een Neolithische rivierduin bij Schipluiden. Helaas kon zij zelf niet aanwezig zijn omdat Je bent sinds kort ook bezig met forensische archeologie, kan je daar iets meer over vertellen? Bij de Universiteit van Amsterdam bestaat sinds een jaar de masteropleiding Forensic Science. Eén van de onderdelen is de forensische archeologie. We zijn als archeologen gewend aan het opgraven van menselijke begravingen en de techniek is hetzelfde voor forensische gevallen. zij diezelfde dag promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam. Enkele vragen aan Liesbeth Smits: Jij bent fysisch antropoloog, hoe ben je in dit specialisme terechtgekomen? Tijdens mijn studie culturele antropologie en prehistorie in Leiden was het mogelijk om dit onderdeel te volgen. Ook heb ik aansluitend daaraan meegewerkt met de opgraving in de Pieterskerk te Leiden. We hebben toen met een aantal studenten het skeletonderzoek uitgevoerd. Ik heb daarna gedurende mijn hele studie het accent op skeletonderzoek en grafveldonderzoek gelegd. Nu heb je de SIKBeker gewonnen voor de opsteller van het beste specialistische onderzoek. Hoe is dat verlopen, want je werkt zowel voor de UvA die jou genomineerd heeft, terwijl het onderzoek hoort bij de Universiteit van Leiden. Ik werd afgelopen zomer gevraagd door het Projectenbureau van het Amsterdams Archeologisch Centrum. Ik heb het onderzoek uitgevoerd voor Archol (Faculteit Archeologie in Leiden) maar blijkbaar heeft men in Leiden meegewerkt. Ik werk trouwens aan beide universiteiten dus Om alvast in je agenda te reserveren Het SIKB congres in 2007 zal plaatsvinden op 26 september. voor mij maakt het niet zoveel uit.
ARCHEOLOGIE@SIKB / januari 2007 Module 4 Bodemkunde en geologie voor archeologen De modules kunnen ieder apart en in willekeurige volgorde gevolgd worden. inzicht in kwartairgeologie, bodemkunde in relatie tot archeologische interpretatie van site en landschap. Module 5 Het schrijven van dag- en weekrapporten voor senior veldtechnici Kennis van en ervaring met het schrijven van dag- en weekrapporten. Module 6 Archeologie en Ruimtelijke ontwikkeling inzicht in kennis van ruimtelijke ontwikkeling, de relevante wet- en regelgeving en vertaling naar PASTA SIKB heeft een consortium bestaande uit Vriens Archeoflex, het AAC van de UvA en IGBA van de VU opdracht verleend om de modules te ontwikkelen en de praktijkcursussen te verzorgen. Onder de naam PASTA (Post Academisch Scholings Traject Archeologie) zal nog voor de zomer van 2007 gestart worden met de cursussen. Op dit moment wordt het cursusmateriaal ontwikkeld. De modules worden gedurende tenminste 3 jaar aangeboden. Maar bij gebleken behoefte kan dit natuurlijk verlengd worden. archeologie en de inzet van de KNA. Module 7 Beleid en Programma van Eisen inzicht in de betekenis van het gemeentelijke en provinciale archeologiebeleid voor het opstellen Meer informatie over de inhoud van de modules, kosten en planning vindt u via www.sikb.nl en binnenkort op de eigen website van PASTA. van een goed Programma van Eisen. Wie doen er mee aan SIKB? BOG Bodem+ Bouwend Nederland CGA CUMELA Branche Organisatie van Grondbanken Bodem+ bestuurslid Bouwend Nederland Convent van Gemeentelijke Archeologen bestuurslid Belangenorganisatie voor ondernemingen werkzaam in de CUMELA- sector (Cultuurtechnische werken en grondverzet, Meststoffendistributie en Loonwerken in de Agrarische sector) DVD FeNeLab Dienst Vastgoed Defensie van het ministerie van Defensie Federatie Nederlandse Laboratoria, kalibratie- en inspectieinstellingen bestuurslid GTI en IPO NEN Grote Technologische Instituten Interprovinciaal Overleg bestuurslid Nederlands Normalisatie-instituut NEPROM Vereniging van Nederlandse Projectontwikkeling Maatschappijen NVPG Nederlandse Vereniging van Procesmatige Grondbewerkingsbedrijven OC&W Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap ONRI Organisatie van Raadgevende Ingenieursbureaus RWS Rijkswaterstaat bestuurslid Stichting BSB Stichting voor Bodemsanering van Bedrijfsterreinen VA Vereniging Afvalbedrijven VKB Vereniging Kwaliteitsborging Bodemonderzoek bestuurslid VNG Vereniging van Nederlandse Gemeenten VNO-NCW Vereniging van Nederlandse Ondernemers - Nederlands Christelijk Werkgeversverbond INFO@SIKB is een Uitgave van SIKB STICHTING INFRASTRUCTUUR KWALITEITSBORGING BODEMBEHEER Postbus 420 2800 AK GOUDA T (0182) 54 06 75 F (0182) 54 06 76 info@sikb.nl www.sikb.nl Tekst SIKB en CURNET Communicatie, Gouda VISUAL IDENTITY SIKB MADE OF MAN, visual identity, Rotterdam FotoGRAFIE MADE OF MAN, Keke Keukelaar, Gerlo Beernink Fotografie en Jolanda Bos Past2Present - Archeologic VOC VOiA VROM Verenigd Overleg van Certificatie-instellingen Vereniging van Ondernemers in Archeologie bestuurslid Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Druk Veenman drukkers, Rotterdam januari 2007