OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN

OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN BOUWWERVEN IN CIRCULAIRE ECONOMIE HERFST 2017 Bruikbare oude bouwmaterialen Victor MEESTERS - Rotor

Onderzoek Tentoonstellingen en publicaties Design Ontmanteling

3 DOELSTELLINGEN VAN DE PRESENTATIE N N Een reeks concrete pistes behandelen om de opdrachtgever of de ontwerper te helpen hergebruikmaterialen te recupereren en in een project te integreren Het gaat niet om een complete methode maar om een reeks actiemiddelen uit de praktijk

4 INHOUDSOPGAVE EVOLUTIE VAN DE MARKT VOOR HERGEBRUIKMATERIALEN N Wat gebeurde er? N Waar staan we vandaag? HERGEBRUIKMATERIALEN RECUPEREREN N Herbruikbare elementen identificeren N Recuperatie en hergebruikketen organiseren N Overheidsopdrachten (Vademecum) HERGEBRUIKMATERIALEN VOORSCHRIJVEN EN HERGEBRUIKEN N Ambities inzake het hergebruik van bouwelementen formuleren N Opdrachten definiëren waarin herbruikbare bouwelementen kunnen worden geïntegreerd N Hergebruikmaterialen als alternatief voor nieuwe materialen voorschrijven N Types realisaties die de integratie van hergebruikmaterialen bevorderen

5 BRUSSEL 1778

6 ANTWERPEN 1860

7 ANTWERPEN 1879

8 PALAIS DES TUILERIES "Op een dag gingen we die enorme werf binnen, Sardou en ik, waar alle afval van Parijs op onderuitgezakte stapels lag: oude historische haardplaten, smeedijzeren roosters, marmeren badkuipen, de versierde zolderbalken van een of ander bekend hotel, zoals het Lesdiguières, een trapportaal, de luiken van Vlaamse woningen [ ]" Écho du Parlement, 1884.

9 ST. LOUIS MISSOURI (VS) St. Louis, Missouri (VS), 15 juli 1972

10 WAT GEBEURDE ER? Evolutie van gereedschap en werktuigen

11 WAT GEBEURDE ER?

Brussel, c. 1950 EVOLUTIE RECUPEREREN GEBRUIKEN 12 WAT GEBEURDE ER?

13 WAT GEBEURDE ER? "Hoewel onderzoekers en ingenieurs momenteel volop in beslag worden genomen door de oorlog, zal een groot deel van het werk dat nu verricht wordt na de oorlog ontzaglijke handelswinsten opleveren. " Activiteitenverslag van Caterpillar, 1942, geciteerd door Russello Ammon, Bulldozer, 2016, p. 68 Caterpillar-bulldozer D8, aan het werk in de regio van de Stille Zuidzee, tijdens de tweede wereldoorlog, US Navy. Bron : http://classicdozers.wordpress.com

14 WAT GEBEURDE ER? Arbeidskosten

15 WAT GEBEURDE ER? "De grote binnenplaats ligt vol met een opeenstapeling van planken, balken en schroot. Een draaitrap met versleten houten treden rijst op uit de puinhoop, zoals een gigantische huisjesslak te midden van een hoop stenen. Opgehoopte, verbrokkelde zuilen symboliseren de kwetsbaarheid van alles, achteloos neergeworpen naast afgedankt houtwerk en ramen waar het glas nog in steekt." L Indépendance Belge, 24 april 1892

16 WAT GEBEURDE ER? Rendementseisen "De bouwheer wil op tijd een lege bouwplaats. Een waardevol terrein dat er ongebruikt blijft bijliggen kost handenvol geld, zelfs als het maar voor korte tijd is. Hij zou zelfs bereid zijn een bonus te betalen voor een bouwwerk dat rapper opgeruimd is dan voorzien. Op kleine werven kan de sloper nog wel bakstenen uit de rest van het puin opvissen en naar hartenlust sorteren. Bij een typische, omvangrijke The New York Times, 10 februari 1930 stadsconstructie nog basismaterialen uit de afbraak gaan herwaarderen is echter niet meer rendabel."

17 WAT GEBEURDE ER? Rendementseisen The New York Times, 10 februari 1930 "Sommigen hadden gewild dat de slopers terug zouden keren naar het kostelijke systeem waarbij de gerecupereerde bakstenen met de hand verwerkt en met de kruiwagen vervoerd werden, daarbij volledig voorbijgaand aan de tijdwinst en de kostenbesparing die het gebruik van hydraulische machines mogelijk maakte. Dat zou uiteindelijk geresulteerd hebben in een stijging van de kosten van de afbraak en vertragingen in het werk van de sloper, en dat in een tijd waarin de hypothecaire leningen, de belastingen en de intrestvoeten om snelheid vroegen."

18 WAAR STAAN WE VANDAAG? Nieuwe voorschriften N Richtlijn 2008/98/EG van het Europees parlement en de Raad betreffende afvalstoffen en tot intrekking van een aantal richtlijnen (2008). N Europese Commissie, Secretariaat-generaal, "Maak de cirkel rond Een EU-actieplan voor de circulaire economie", december 2015.

19 WAAR STAAN WE VANDAAG?

20 WAAR STAAN WE VANDAAG? die tot nieuwe praktijken inzake de aanpak van afbraakwerken leiden

24 WAAR STAAN WE VANDAAG?... en toch blijft hergebruik beperkt tot vrij perifere delen van de markt.

25 WAAR STAAN WE VANDAAG? Hergebruik uit noodzaak

26 WAAR STAAN WE VANDAAG? Opportunistisch hergebruik Source/Bron : Deblanc, Linel, et Brocart 2010

27 WAAR STAAN WE VANDAAG? Hergebruik tussen particulieren (P2P)

28 WAAR STAAN WE VANDAAG? Hergebruik als revendicatie "Wij kicken werkelijk op onze bouwmaterialen. We worden sterk aangesproken door de magie van balken en stenen... We halen ze bij ons binnen en gebruiken ze op een speciale manier. We snuffelen in puin en doorzoeken vuilnisbelten. Alles wat een ziel heeft, valt in onze smaak Geld uitgeven, daar doen we niet aan. We proberen de bouwsector in zijn huidige gedaante een hak te zetten." Lloyd Kahn, Shelter, 1972, p. 107

Urban Outfitters, Kingston, Ont. Photo: Urban Outfitters Merchandising Team, Kingston, Ont. EVOLUTIE RECUPEREREN GEBRUIKEN 29 WAAR STAAN WE VANDAAG? Recupereren om te transformeren tot iets mooiers: upcycling

30 WAAR STAAN WE VANDAAG? Luxehergebruik

31 WAAR STAAN WE VANDAAG? "Waar staan we vandaag? Wel, wat recuperatie betreft, is de wereld erop achteruitgegaan. In de jaren 1970 was hergebruik in het Verenigd Koninkrijk relatief makkelijk en veelvoorkomend. Sindsdien zijn de hoeveelheden bouwmaterialen die bij duurzame en ecologische nieuwbouw hergebruikt worden miniem. Hoewel we onverminderd afbreken, is het hergebruik afgenomen. Het is nu inderdaad mogelijk dat in een gebouw, dat vijf sterren krijgt voor duurzaamheid, niets van hergebruikte materialen te vinden is." Thornston Kay, "Radical technology oldies and me, gathering in Bristol next week", Salvo News, 24 augustus 2016

32 INHOUDSOPGAVE EVOLUTIE VAN DE MARKT VOOR HERGEBRUIKMATERIALEN N Wat gebeurde er? N Waar staan we vandaag? HERGEBRUIKMATERIALEN RECUPEREREN EXTRAIRE DES MATERIAUX DE REEMPLOI N Herbruikbare elementen identificeren N Recuperatie en hergebruikketen organiseren N Overheidsopdrachten (Vademecum) HERGEBRUIKMATERIALEN VOORSCHRIJVEN EN HERGEBRUIKEN N Ambities inzake het hergebruik van bouwelementen formuleren N Opdrachten definiëren waarin herbruikbare bouwelementen kunnen worden geïntegreerd N Hergebruikmaterialen als alternatief voor nieuwe materialen voorschrijven N Types realisaties die de integratie van hergebruikmaterialen bevorderen

33 HERBRUIKBARE ELEMENTEN IDENTIFICEREN Welk hergebruikpotentieel bieden de materialen in een gebouw?

34 HERBRUIKBARE ELEMENTEN IDENTIFICEREN

35 HERBRUIKBARE ELEMENTEN IDENTIFICEREN N Foto s van de materialen naar enkele handelaars zenden N Interne expertise (ervaring, opalis.be, enz.) N Externe expertise (architect,aannemer, antiquair, enz.)

Source/Bron : Dirk Wassink, «Salvage Assessments in Seattle: Reflecting on a Policy Tool to Increase Building Material Recovery» (Decon 16. Seeding New Growth, Raleigh, 2016) EVOLUTIE RECUPEREREN GEBRUIKEN 36 HERBRUIKBARE ELEMENTEN IDENTIFICEREN Identificatie van potentieel herbruikbare elementen bij het opstellen van een inventaris vóór de afbraak volgens het type operator (in %)

43 RECUPERATIE EN HERGEBRUIKKETEN ORGANISEREN De periode voorafgaand aan de overheidsopdracht voor werken benutten

44 OVERHEIDSOPDRACHTEN www.rotordb.org/project/2015_ Vademecum_Deconstruction

45 OVERHEIDSOPDRACHTEN Ad-hocprocedure overheidsopdracht voor diensten (A.1), verkoop (A.2) of schenking (A.3) N Uitgevoerd door een of meerdere gespecialiseerde actoren N Om de hoeveelheid & de kwaliteit van de gerecupereerde materialen te maximaliseren N Maximale investering van de opdrachtgever N Zo vroeg mogelijk voor de overheidsopdracht voor werken Idealiter wordt de procedure gelanceerd EN uitgevoerd voor het begin van de overheidsopdracht voor werken. De procedure kan ook volledig of gedeeltelijk worden uitgevoerd in coördinatie met de overheidsopdracht voor werken (bijlage A.01.) Middelenverbintenis (B) N Uitgevoerd door de sloper of de aannemer N Om een kleinere hoeveelheid materialen & materialen van mindere kwaliteit te recupereren N Minimale investering van de opdrachtgever wanneer er geen ad-hocprocedure mogelijk is N Tijdens de overheidsopdracht voor werken (onvoldoende middelen, handelaars alleen geïnteresseerd in reeds gedemonteerde materialen, enz.)

46 OVERHEIDSOPDRACHTEN Middelenverbintenis (B) N De sloper / aannemer wordt verzocht alles in het werk te stellen om een maximum aan herbruikbare materialen voor eigen rekening te recupereren N Er wordt een periode voor de voorafgaande demontage van de herbruikbare materialen voorzien in de bouwplaatsplanning N Alle informatie over de materialen waarover de opdrachtgever beschikt, wordt bij het BB gevoegd (inventaris, blijken van belangstelling, website opalis.be, enz.) N De laatste schijf van de opdracht wordt pas betaald na overhandiging van een recuperatieverslag

47 OVERHEIDSOPDRACHTEN Overheidsopdracht voor diensten (A.1) N Een enkele handelaar (of een tijdelijke vereniging vanhandelaars) recupereert al wat in de inventaris is opgenomen N Forfaitaire prijzen die vooraf door de opdrachtgever per post zijn vastgelegd N Gunningscriteria: de grootste hoeveelheid / de hele inventaris de diversiteit van de meegenomen posten Verkoop (A.2) of schenking (A.3) N Er zijn zoveel handelaars als er posten in de inventaris zijn N Gunningscriterium (verkoop): de hoogste prijs/post N Gunningscriterium (schenking): de grootste hoeveelheid / post N Minder vaak voorkomende scenario s N Het meest voorkomende scenario

48 OVERHEIDSOPDRACHTEN

49 INHOUDSOPGAVE EVOLUTIE VAN DE MARKT VOOR HERGEBRUIKMATERIALENI N Wat gebeurde er? N Waar staan we vandaag? HERGEBRUIKMATERIALEN RECUPEREREN N Herbruikbare elementen identificeren N Recuperatie en hergebruikketen organiseren N Overheidsopdrachten (Vademecum) HERGEBRUIKMATERIALEN VOORSCHRIJVEN EN HERGEBRUIKEN N Ambities inzake het hergebruik van bouwelementen formuleren N Opdrachten definiëren waarin herbruikbare bouwelementen kunnen worden geïntegreerd N Hergebruikmaterialen als alternatief voor nieuwe materialen voorschrijven N Types realisaties die de integratie van hergebruikmaterialen bevorderen

50 AMBITIES INZAKE HET HERGEBRUIK VAN BOUWELEMENTEN FORMULEREN Materialen: de rol van de verschillende actoren van een bouwproject

51 SCENARIO 1: HERGEBRUIK VAN DE MATERIALEN TER PLAATSE N Het hergebruik ter plaatse houdt in dat het demonteren en het opnieuw aanwenden van de elementen nauwkeurig in het bestek moeten worden beschreven. Vaak moet er ook rekening worden gehouden met een zeker breekpercentage (materialen kunnen breken bij het demonteren), en er moeten dikwijls inrichtingen voor de voorlopige opslag van de materialen worden voorzien. ^ Nieuwe gevel met versieringen uit natuursteen afkomstig van het klooster dat eerder op de site stond. Hild und K Architekten, Wohnungen am Klostergarten Lehel < Paden aangelegd met de oude grafstenen van de begraafplaats, park Georges-Henri, Woluwe Architecten Jean-Noël Capart en Jacques Boulanger-Français

53 SCENARIO 2: DE ARCHITECT GAAT ACTIEF OP ZOEK NAAR HERGEBRUIKMATERIALEN N In dit geval identificeert de architect alternatieve materiaalbronnen: productie- afdankertjes, industriële afvalstoffen, materialen vrijgekomen door afbraakwerken in de buurt, enz. Hij ontwerpt zijn project op basis van deze materialen en organiseert het hergebruik ervan. ^ Speelplein uitgevoerd met afgedankte schoepen van windturbines. 2012 Architecten, Wikado speeltuin, Rotterdam < Huis waarvan de structuur en de vloeren bestaan uit delen van een oude weginfrastructuur. SsD Architecture, Big Dig House, Boston

55 SCENARIO 3: DE AANNEMER STELT TWEEDEHANDS MATERIALEN VOOR N Een aannemer die renovatie- of afbraakwerken beheert, wordt permanent geconfronteerd met materialen in goede staat die moeten worden afgevoerd. Hij kan ze naar zijn opslagplaats brengen en ze voor zijn volgende bouwproject voorstellen, zodat de klant kan besparen. > Voorraden van een Brussels recuperatiebedrijf; materialen die op verschillende plaatsen werden gerecupereerd.

57 EVOLUTIE RECUPEREREN GEBRUIKEN SCENARIO 4: DE OPDRACHTGEVER BEZIT (OF KOOPT) GEBRUIKTE MATERIALEN, DIE HIJ DOOR DE AANNEMER LAAT PLAATSEN N Dit is bijv. het geval als een opdrachtgever materialen aanschaft via een site van tweedehands materiaal, of als een gemeente inrichtingswerken laat uitvoeren met materialen afkomstig uit haar voorraden. > Wenteltrap, te koop gesteld op een site van tweedehands materiaal.

59 SCENARIO 5: VIA EEN GESPECIALISEERDE WEDERVERKOPER N De hergebruikmaterialen die bij een handelaar worden aangekocht, kunnen in bepaalde gevallen worden voorgeschreven en gebruikt zoals nieuwe materialen. De gevel van de Raad van Europa in Brussel bestaat uit honderden oude ramen aangekocht bij Antiekbouw (Ieper). Architecten Samyn and partners v ^ Vloer uit oude eiken planken, geleverd en geplaatst door Corvelyn nv. Architect Jo Lamberts. Source/bron: Building and renovating with reclaimed materials

61 EVOLUTIE RECUPEREREN GEBRUIKEN OPDRACHTEN DEFINIËREN WAARIN HERBRUIKBARE BOUWELEMENTEN KUNNEN WORDEN GEÏNTEGREERD Materialen: de rol van de verschillende actoren van een bouwproject

62 GEVAL 1: BINNENINRICHTING VAN HET CULTUREEL CENTRUM OP DE SITE VAN DE OUDE SLACHTHUIZEN VAN BOMEL, NAMEN Datum: 2014-2015 Opdrachtgever: Théâtre de Namur asbl Ontwerp en uitvoering: ROTOR N Opdracht voor binneninrichting (decoratie, meubilering en uitrusting van het centrum); N Het bestek vraagt uitdrukkelijk een groot deel hergebruikmaterialen te integreren; N Selectie op basis van een methodologienota en niet op basis van een definitief plan; N Als D&B-opdracht (design & build) gegund aan een team dat met het ontwerp en de uitvoering van de inrichtingen werd belast.

63 EVOLUTIE RECUPEREREN GEBRUIKEN GEVAL 1: BINNENINRICHTING VAN HET CULTUREEL CENTRUM OP DE SITE VAN DE OUDE SLACHTHUIZEN VAN BOMEL, NAMEN

66 EVOLUTIE RECUPEREREN GEBRUIKEN CAS 1 : AMÉNAGEMENT INTÉRIEUR DU CENTRE CULTUREL DES ANCIENS ABATTOIRS DE BOMEL, NAMUR

67 GEVAL 2: STADSMEUBILAIR UIT HERGEBRUIKMATERIALEN, LIVERPOOLPLEIN, BRUSSEL Datum: 2012 Opdrachtgever: gemeente Molenbeek Ontwerp: Suède 36 Uitvoering: Recyclart N Opdracht in percelen: perceel 1 Funderingen, gegund aan een klassieke onderneming; perceel 2 Afwerking, gegund aan een sociale economie-onderneming; N Voor het deel Afwerking liet het door de architecten opgestelde bestek heel wat mogelijkheden open. N Het zoeken van de materialen en de gebruikstests gebeurden in dialoog met de verschillende projectactoren.

69 GEVAL 2: STADSMEUBILAIR UIT HERGEBRUIKMATERIALEN, LIVERPOOLPLEIN, BRUSSEL

70 GEVAL 3: TIJDELIJKE INRICHTING VAN HET CULTUREEL CENTRUM DEN DAM, OUDERGEM Datum: 2009 Opdrachtgever: VGC Ontwerp: Rotor N Afzonderlijke opdracht voor leveringen voor tweedehands materialen N De aannemer plaatste materialen die reeds eigendom van de opdrachtgever waren.

72 HERGEBRUIKMATERIALEN ALS ALTERNATIEF VOOR NIEUWE MATERIALEN VOORSCHRIJVEN

73 HERGEBRUIKMATERIALEN ALS ALTERNATIEF VOOR NIEUWE MATERIALEN VOORSCHRIJVEN Bepaalde herbruikbare bouwmaterialen worden verhandeld via goed ingeburgerde en georganiseerde ketens. Ze kunnen in een bestek worden voorgeschreven en plaatsklaar op de bouwplaats worden geleverd, net zoals nieuwe materialen. In het kader van het project Opalis werden er technische bestekbepalingen uitgewerkt voor 5 hergebruikmaterialen die makkelijk kunnen worden voorgeschreven en gebruikt. De keuze viel op materialen: N die ruim beschikbaar zijn op de huidige markt voor hergebruikmaterialen in België, N waarvoor geen garantie vereist is en die geen speciale problemen stellen wat hun mechanische, thermische en andere prestaties betreft, N die voor overheidsopdrachten kunnen worden gebruikt, N die betaalbaar zijn (prijs vergelijkbaar met die van het nieuwe equivalent of goedkoper). www.opalis.be/nl/paginas/bestekteksten

79 HERGEBRUIKMATERIALEN ALS ALTERNATIEF VOOR NIEUWE MATERIALEN VOORSCHRIJVEN RAU, Regionaal Milieu Bedrijf, Cuijk BLAF architecten, DNA woning

82 HERGEBRUIKMATERIALEN ALS ALTERNATIEF VOOR NIEUWE MATERIALEN VOORSCHRIJVEN De kasseien die op de markt voor hergebruikmaterialen te vinden zijn, zijn de klassieke afkomstig uit Belgische of Europese steengroeven. Momenteel gaan de kasseien die in recente jaren uit Azië werden ingevoerd, niet naar een hergebruikketen op het einde van hun levensduur.

84 HERGEBRUIKMATERIALEN ALS ALTERNATIEF VOOR NIEUWE MATERIALEN VOORSCHRIJVEN < Bij bepaalde handelaars worden de uiteinden van de boordstenen afgezaagd om gladde zijkanten te creëren.

85 HERGEBRUIKMATERIALEN ALS ALTERNATIEF VOOR NIEUWE MATERIALEN VOORSCHRIJVEN < Boordstenen gebruikt als traptreden. Showroom van Van Camp NV > Boordstenen gebruikt als verkeersdrempels. Denis Dujardin - Maria Hendrikapark (Oostende). www.denisdujardin.be

87 HERGEBRUIKMATERIALEN ALS ALTERNATIEF VOOR NIEUWE MATERIALEN VOORSCHRIJVEN < De klinkers kunnen in combinatie met kasseien worden gelegd; hier werden op die manier parkeerplaatsen afgebakend.

89 HERGEBRUIKMATERIALEN ALS ALTERNATIEF VOOR NIEUWE MATERIALEN VOORSCHRIJVEN < De steenschotten uit massief hout worden in de productieketens voor holle betonblokken als mobiele dragers gebruikt. Na een bepaalde tijd zijn ze niet meer geschikt voor industriële doeleinden en vinden ze hun weg naar de markt voor hergebruikmaterialen als bouwmateriaal

90 HERGEBRUIKMATERIALEN ALS ALTERNATIEF VOOR NIEUWE MATERIALEN VOORSCHRIJVEN Images : www.leontinevanleeuwen.be

91 TYPES REALISATIES DIE DE INTEGRATIE VAN HERGEBRUIKMATERIALEN BEVORDEREN

92 TYPES REALISATIES DIE DE INTEGRATIE VAN HERGEBRUIKMATERIALEN BEVORDEREN Plaatsing in vrije lengten

93 TYPES REALISATIES DIE DE INTEGRATIE VAN HERGEBRUIKMATERIALEN BEVORDEREN Plaatsing van het type opus incertum

94 TYPES REALISATIES DIE DE INTEGRATIE VAN HERGEBRUIKMATERIALEN BEVORDEREN

95 TYPES REALISATIES DIE DE INTEGRATIE VAN HERGEBRUIKMATERIALEN BEVORDEREN Specifieke behandeling voor de zones waarvoor strenge eisen gelden Centrale zone: hiervoor worden onregelmatigheden geduld Fietsstrook: moet goed vlak zijn

96 TYPES REALISATIES DIE DE INTEGRATIE VAN HERGEBRUIKMATERIALEN BEVORDEREN Specifieke behandeling voor de zones waarvoor strenge eisen gelden Buitenschil = lucht-/regenscherm Binnenschil = thermische isolatie Raad van Europa, Brussel Architecten Samyn and partners www.samynandpartners.be

98 TOOLS Websites N Om het Vademecum voor hergebruik buiten de bouwsite te downloaden http://rotordb.org N Lijst van de handelaars van tweedehands bouwelementen http://opalis.be N Tweedehands artikelen en diensten verbonden aan het hergebruik van bouwelementen https://rotordc.com

99 CONTACT Victor MEESTERS Projecthoofd ROTOR + 33 676 825 575 victormeesters@rotordb.org? BEDANKT VOOR UW AANDACHT