Byzantium in de romaanse en gotische periode De romaanse stijl in Noord-Italië ontwikkelde zich langs diverse lijnen, met invloed uit Bourgondië, de Provence en het pre-romaanse Lombardije. In de beeldhouwkunst bespeurt men naast invloed uit de klassieke oudheid ook Byzantijnse invloed. Het beste voorbeeld is de beroemde Kruisafneming van Benedetto Antelami uit 1178 in de Dom van Parma. Opvallend is hier het strenge ritme van de Byzantijnse traditie, waardoor een werk ontstaat van ingetogen melancholie. Vermelding verdient ook de Volto Santo in Lucca, mogelijk een beeld uit de omgeving van Antelami. De Christusfiguur is voorzien van een lang kleed, een lang collobium, vertrouwd in het Oosten. Deze Byzantijnse trek staat echter op gespannen voet met de figuur van Christus als een volledige driedimensionale sculptuur. Toch lijkt Byzantijnse invloed onmiskenbaar. In Sansepolcro bevindt zich een tweede exemplaar. Benedetto Antelami, Kruisafneming, Parma Een apart hoofdstuk zijn de bronzen deuren uit de 12 de eeuw, vooral in Zuid-Italië. Barisano van Trani vervaardigde de deuren van Salerno, Ravello en Monreale. Zijn voorstellingen lijken geïnspireerd op Islamitische stoffen en Byzantijnse kleinkunst zoals ivoren paneeltjes of kistjes. De bronzen deuren van de S. Andrea in Amalfi werden geschonken door de rijke koopman Pantaleone die in Constantinopel leefde. Ook schonk hij de bronzen deuren van St. Paulus buiten de muren in Rome. Bonnanus van Pisa maakte deuren in Pisa en Monreale. Hij combineerde Byzantijnse met klassieke elementen. Bonnano Pisano, bronzen deur dom Pisa Posterheide Brabant, Helmond 21
Een element dat veel heeft bijgedragen aan de vorming van de Italiaanse schilderkunst is het Byzantijnse Neo-Hellenisme. Kort na het midden van de 12 de eeuw kwamen in de schilder- en mozaïekkunst elementen voor, die eigen waren aan de hellenistische fase van de Griekse kunst: het ritme van de figuren werd trager, de composities losser en opener en de kleur vormde een eerste fase van ruimtelijk illusionisme. Dit Neo-Hellenisme zou veroorzaakt zijn door de contacten met de Komneense Byzantijnen. Wellicht was nog veel belangrijker de grote stroom Byzantijnse geleerden die na de plundering van Constantinopel in 1204 naar het westen kwam. Daarnaast moet men begrijpen dat diverse steden intensief handel dreven met Byzantium en de Oriënt, inclusief Venetië, Pisa en Amalfi. Misschien treft men daarom nog altijd in Toscane in de 13 de eeuw kerken met mozaïeken aan, die sterk Byzantijns beïnvloed zijn. Een goed voorbeeld is de S. Frediano in Lucca. In Umbrië en Toscane ontstond in de 12 de en 13 de eeuw en indrukwekkende reeks crucifixen, triomfkruisen. De Christusfiguren vertonen nog sterke Byzantijnse reminiscenties. Links en rechts van het corpus en aan de kruisarmen zijn kleinere voorstellingen als bijna iconen weergegeven. Giunta Pisano schilderde rond 1190 er een voor de S. Chiara in Assisi, Berlinghieri schilderde er een in Lucca. In Pisa was reeds op het einde van de 12 de eeuw via Byzantium en ander type van Christus aan het Kruis binnengedrongen: de lijdende Christus. Berlinghieri, crucifix, ca. 1230 Florence en Siena zouden vooral in de 13 de eeuw een bloeiende schilderschool voortbrengen. De minderbroeder Fra Jacopo decoreerde in de jaren 20 van de 13 de eeuw het koorgewelf van het baptisterium in Florence met mozaïeken in Venetiaanse stijl. Het koepelmozaïek ontstond in de 2 e helft van de 13 de eeuw. In de latere scènes van het Laatste Oordeel komen volkse trekken naar voren die zich afkeren van de plechtstatigheid van de Byzantijnse kunst. Deze mozaïeken beïnvloedden diverse schilders onder wie Coppo di Marcovaldo. Deze laatste werd beroemd als schilder van Posterheide Brabant, Helmond 22
monumentale madonnafiguren. Guido da Siena lijkt door Coppo te zijn beïnvloed, zoals in de Tronende Madonna in het Palazzo Pubblico. Intussen bereikte ook in Siena het Neo-Hellenisme, waarbij zich Franse gotische invloed mengde. Dit zou tenslotte tot de verfijnde schilderkunst van Duccio di Buoninsegna leiden. In Constantinopel ontwikkelde zich op het einde van de 13 de eeuw een zwaardere draperie-stijl en een groter gevoel voor realisme. Opmerkelijker wijs treft men een soortgelijke stijlontwikkeling aan bij de zog. Isaac-Meester in de San Francesco in Assisi. De mozaïeken die Jacopo Torriti bijvoorbeeld in de Santa Maria Maggiore maakte laten zelfde ontwikkeling zien. Een stap verder toont het werk van Pietro Cavallini in Rome, bijvoorbeeld in Santa Cecilia en Sta Maria in Trastevere. Zijn werk getuigt van een meer natuurlijke observatie en meer experimenten in de behandeling van de ruimte. Pietro stond op de drempel van de overgang van een oosterse naar een westerse stijl. Giotto zou de westerse stijl introduceren. De Byzantijnse invloed was daarmee van tafel. Zelfs in de 14 de eeuw keek Venetië nog naar het oosten, de Griekse wereld. Paolo Veneziano is ongetwijfeld de belangrijkste Venetiaanse schilder in deze tijd. In zijn werk wordt de moeilijke synthese bereikt tussen de Byzantijnse Palaeologische renaissance en de wereld van de gotiek. Beroemde werken van hem zijn de Pala feriale in de San Marco (beschermende luiken voor de Pala d Oro), en de Dormitio in Vicenza. Hij wist het Neo-Hellenisme uiteindelijk te combineren met de gotische vernieuwingen die langzaam in de 14 de eeuw in Venetië doordrongen. Paolo Veneziano, Dormitio, S. Pantaleon, Venetië Posterheide Brabant, Helmond 23
Italiaanse schilderkunst in de 13de en 14de eeuw Aan het einde van de 13de eeuw is er in Italië een uitbarsting van creativiteit te constateren. Veel steden bereikten toen een economische hoogconjunctuur door handel en bedrijvigheid. In Noord- en Midden-Italië bestonden er rond 1300 ongeveer 23 steden met meer dan 20.000 inwoners en het was daarmee één van de sterkst verstedelijkte gebieden in Europa. De stadsstaten in dit deel van Italië waren lange tijd de rijkste van Europa, vanwege duurzame relaties met de Levant, handelscontacten met de Arabische wereld en de rol van Noord-Italië in de handelsmarkten van Champagne. Florence was één van de rijkste steden van Noord-Italië, met name bevorderd door de vervaardiging van wollen stoffen. De stad werd ook het centrum van de financiële sector. In deze wereld vormden humanisten een nieuwe groep van seculiere geleerden. Door de groei van de geletterdheid in steden als Florence kregen nu ook kinderen van kooplieden of andere beroepsgroepen de kans om te studeren. De beweging die achteraf humanisme is gaan heten, ontstond in de 13de eeuw bij geleerden als Lovato dei Lovati of Geri d Arezzo die meer aandacht voor klassieke auteurs bepleitten in het onderwijs. De vroege humanisten waren vol lof over de klassieke teksten van onder anderen Cicero, Vergilius en Seneca. Bij de studie van deze teksten hadden de humanisten veel oog voor vorm en stijl, en legden de basis voor een kritische filologie. Cicero werd vooral bewonderd door zijn welsprekendheid, zijn actieve politieke betrokkenheid en oog voor de publieke zaak. Altichieri, Petrarca Francesco Petrarca (1304-1374) kan beschouwd worden als de voorman van de humanisten. Het was vanzelfsprekend voor hem dat welsprekendheid en virtù met elkaar samenhangen, het uitgangspunt van de humanistische beweging. Hij werd een voortrekker in het verzamelen en redigeren van klassieke teksten. Hij schreef, evenals Boccaccio en Dante, een deel van zijn werk in de volkstaal. Het door hen gebruikte dialect van het Toscaans genoot een zeker prestige. Allen wilden de methoden en stijlen van de antieke auteurs in hun eigen werk integreren, om zo de voorbeelden te evenaren en zelfs te overtreffen (translatio, imitiatio en aemulatio). De grote ontwikkelingen die dan plaatsvinden in de beeldende kunst zijn bepalend voor de toekomst. Deze ontwikkelingen zijn gebaseerd Posterheide Brabant, Helmond 24
op een vermenging van de twee invloeden in de Italiaanse kunst: de gotische en byzantijnse invloed. Het meest vruchtbaar is deze combinatie van stijlen in het werk van de Florentijnse kunstenaar Giotto. De Florentijnse kunstenaar Cimabue (geboren rond 1240) schilderde in de Neo- Byzantijnse stijl. In het algemeen wordt hij aan het begin van gesteld van de ontwikkeling van de Italiaanse schilderkunst, die tot de Renaissance leidt. De zestiende eeuwse kunsthistorische schrijver Vasari begint zijn werk over de levens van de Italiaanse kunstenaars met Cimabue. In feite voegt Cimabue echter weinig nieuwe elementen toe aan de Toscaanse schilderkunst, zoals die ontstond rond 1200. Wel is zijn stijl zo monumentaal en overtuigend dat hij gunstig afsteekt bij zijn tijdgenoten. Bovendien wordt aangenomen dat hij de leermeester was van Giotto. Cimabue, Maestà, Assisi Giotto, detail fresco Arena-kapel, Padua Cimabue's kunst kan wedijveren met de beste Byzantijnse ikonen. Toch zijn er ook wel verschillen met de Byzantijnse kunst zichtbaar. Het werk van Cimabue is dikwijls van groter formaat dan de Byzantijnse werken. Bovendien is de vorm van veel van zijn werken afwijkend van het Byzantijnse voorbeeld. Ook de vorm van de tronen van Maria in zijn werk is anders dan in de Byzantijnse kunst. Het werk van Cimabue kenmerkt zich door een grote strengheid in ontwerp en expressie. Echt volumineus zijn de voorgestelde figuren nog niet; bovendien lijken zij vaak te zweven in de ruimte. De roem van Giotto (ca. 1267-1337) zou echter die van Cimabue volledig overschaduwen. Zijn eigentijdse roem blijkt uit de getuigenis van Dante. Schrijvers prezen hem de hemel in. Zijn naam werd verbonden met een groot aantal schilderingen van de meest uiteenlopende aard. Zo werd hij genoemd als de maker van de cyclus over het leven van Franciscus in de S. Francesco te Assisi. Of hij ook daadwerkelijk deze muurschilderingen gemaakt heeft, is echter tot op de dag van vandaag onbekend. Er hoeft echter niet aan te worden getwijfeld dat de muurschilderingen in de Scrovegni-kapel te Padua van zijn hand zijn. Deze betekenen een keerpunt in de geschiedenis van de westerse kunst en van het mecenaat. Enrico Scrovegni was, in tegenstelling tot de regel van die tijd, een particuliere opdrachtgever. Deze schilderingen zijn de vroegste die met zekerheid aan Giotto kunnen worden toegeschreven. Toch zijn zij het werk van Posterheide Brabant, Helmond 25
een gerijpte kunstenaar die de invloed van Cimabue, de vroegchristelijke kunst en de beeldhouwers Pisano geheel heeft verwerkt. Hij was zeer radicaal in het elimineren van alles wat niet essentieel was. Gewaden van figuren vallen in natuurlijke plooien volgens de aard van hun weefsels, en ze dragen bij tot een gedisciplineerde vormgeving waardoor de hele opzet van de decoratie van deze kapel zo'n buitengewone sfeer van ernst, gewicht en kalmte krijgt. De afzonderlijke taferelen hebben een onderlinge samenhang, zowel thematisch als compositorisch. Giotto hield zich echter evenzeer bezig met menselijke emotie als met uiterlijke verschijningsvormen. De dichter Petrarca schreef over een Maria met kind van Giotto dat een onwetende de schoonheid ervan niet zou begrijpen maar dat kunstkenners er verstomd van zouden staan. Het zou echter nog enige jaren duren voordat het ware genie van Giotto werd begrepen. Zijn directe navolgers in Florence deden weinig meer dan bepaalde aspecten van zijn werk imiteren. Duccio di Buoninsegna, Geboorte van Christus, Siena In de dertiende eeuw kwam in het noorden en westen van Europa de Gotiek tot grote bloei. Dit betekende een belangrijke verandering in architectuur en beeldhouwkunst ten opzichte van de periode daarvoor, de Romaanse tijd. De schilderkunst onderging echter minder sterke veranderingen en bouwde in sterke mate voort op de Romaanse stijl. Schilderkunst in Frankrijk en de andere noordelijke landen was vooral glasschilderkunst en manuscript- illustratie. Schilderingen op paneel of muurschilderingen waren tamelijk zeldzaam. Met de bouw van de gotische kathedralen ontstond er een grote behoefte aan glas-in-lood ramen en het was dan ook met name in deze vorm van schilderkunst dat de ontwikkelingen in stijl plaatsvonden. Dankzij Giotto wordt eigenlijk de schilderkunst als zelfstandig medium geboren, een schilderkunst die meer is dan louter een decoratieve toevoeging en eigen uidrukkingsmiddelen kent voor het weergeven van emotionaliteit, dramatie, ruimte en realiteit. Een schildering wordt gezien als een tastbare uitdrukking van het geestelijke innerlijk met een geheel eigen schoonheid. Daarmee kwam een ommekeer tot stand in de verhouding tot de kunst. Men denkt nu niet langer alleen in termen van kostbaarheid, functionaliteit, en ambachtelijk vakmanschap, maar voegt daar overtuigingskracht en visie aan toe. Posterheide Brabant, Helmond 26
De belangrijkste Italiaanse schilders van de volgende generatie waren uit Siena afkomstig, met name Simone Martini, een persoonlijke kennis van Petrarca. De Sienese tijdgenoot van Giotto was echter Duccio di Buoninsegna. Zijn beroemdste werk is de Maestà (Maria-altaarstuk) voor de Duomo van Siena. Er zijn hier nog verre herinneringen aan de laatste ontwikkelingen in de Byzantijnse kunst, en sommige figuren staan zo dicht bij Byzantijnse mozaïeken in Constantinopel dat zij stellig van een gemeenschappelijke bron afkomstig zijn. Zijn verhalend vermogen en scherp gevoel voor ruimtewerking is hij vooral aan Giovanni Pisano verschuldigd. Bij voorstellingen in binnenruimten geplaatst gaat het om visueel aanvaardbare, toneelmatige ensceneringen voor het religieus drama. Giotto, Dormitio Simone Martini combineerde de ruimtelijke opvattingen van Duccio met de emotionaliteit van Giotto en voegde daar zijn eigen elegantie en naturalistische details aan toe. Hij ging bij de weergave van de binnenruimte vanuit een bepaald gezichtspunt verder dan Cimabue en zelfs verder dan Duccio. Hij verwierp volledig de 'maniera greca'. Ambrogio Lorenzetti ( 1347 gestorven ), een andere schilder uit Siena, boekte verdere vooruitgang op de weg naar een naturalistische visie, zoals blijkt uit de grote muurschildering over het Goede en Slechte Bestuur in het stadhuis van Siena. Het geweldige panorama van stad en land in deze schildering is misschien wel het eerste overtuigende landschap dat geschilderd werd. Lorenzetti gaf een realistische, ja zelfs materialistische kijk op het Toscaanse platteland. Afwijkend van de Toscaanse ontwikkelingen zijn de verrichtingen van de Venetiaanse schilders. Hier bleef men meer vasthouden aan de byzantijnse voorbeelden, wat blijkt uit de decoratieve behandeling van de kleding waaronder het lichaam nauwelijks aanwezig schijnt te zijn. Paolo Veneziano is een representatie voorbeeld van de Venetiaanse schilderkunst uit de eerste helft van de veertiende eeuw. Eigen aan zijn werk is het gebruik van zeer kleurrijke en decoratieve details. De ontwikkelingen in Italië uit de eerste helft van de veertiende eeuw verspreidden zich ook ten noorden van de Alpen. Een bekend voorbeeld zijn de muurschilderingen in het pauselijk paleis te Avignon, waar Italianen het interieur decoreerden met monumentale en ruimtelijke muurschilderingen in de stijl die in Siena ontwikkeld was. Simone Martini verbleef zélf een tijdlang aan het pauselijk hof in Avignon. De vermenging van de ruimtelijkheid en emotionaliteit van Posterheide Brabant, Helmond 27
de Italianen met de lineaire verfijning van het westen leidde tot een nieuwe stijl die bekend staat als de Internationale Stijl of Weke Stijl. Paolo Veneziano, Kroning van Maria, geheel en detail Posterheide Brabant, Helmond 28
Byzantium en de renaissance in Italië De migratiegolven van Byzantijnse-Griekse geleerden naar het westen in de perioden na de plundering van Constantinopel in 1204 en het einde van het Byzantijnse rijk in 1453 droeg in belangrijke mate bij aan heropleving van de Griekse en Romeinse literatuur en wetenschap. Beroemde filosofen en wetenschappers uit de Byzantijnse wereld waren in de 15de eeuw actief in Florence: Gemistus Pletho, Georgios van Trebizonde, Theodorus Gaza en Johannes Argyropoulos. De neoplatonist Pletho introduceerde de leer van Plato in Florence tijdens het oecumenisch concilie in 1438-9, waarbij hij de overheersende invloed van Aristoteles in het westers filosofisch denken doorbrak. Enkele van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Katholieke Kerk waren humanist, zoals kardinaal Bessarion of paus Pius II ( Aeneas Silvius Piccolomini). De kennis en manuscripten vanuit Byzantium betroffen alle onderwerpen van de studia humanitatis. De kennis van de geschiedenis wijzigde door de verspreiding van de Griekse traktaten over geschiedenis. De filosofie van zowel Aristoteles als Plato had invloed op de renaissance, en veroorzaakte discussies over de plaats van de mens in het universum, de onsterfelijkheid van de ziel, en de vaardigheid van de mens om zichzelf te verbeteren door deugd. Marsilio Ficino werd door Cosimo de Oude ondersteund om het neo-platonisme weer te laten opleven. Plethon Bessarion Posterheide Brabant, Helmond 29