Verantwoording Deze studie kadert in een ruimer onderzoek naar de kermis- en feestbeleving in de relatief kleine gemeenschap van het dorp Kalken. Een terugblik op 100 jaar Kalkense wielersportbeleving kan uiteraard niet zonder aandacht te besteden aan de renners én hun entourage. Mensen van allerlei slag zouden zich door de jaren heen inzetten voor een buurjongen of een dorpsgenoot die stappen wou zetten op de moeilijke weg naar het wielrennersbestaan: familieleden, supporters, wielerclubs, mecenassen en verzorgers, organisatoren, sponsors, gemeentemandatarissen en plaatselijke politici, dorpsgenoten en toeschouwers, veloclubs en wielertoeristenclubs, ordehandhavers, enz De mate waarin een wielrenner succes had, is voor deze studie echter van onderliggend belang, met andere woorden, we vellen geen waardeoordeel over de prestaties die afhankelijk waren en zijn van ieders persoonlijke situatie. We hebben geprobeerd een beeld te schetsen van de invloed van het gebruik van de fiets in een sportdiscipline op een lokale gemeenschap vanuit een misschien wel eenzijdig en onvolledig archiefonderzoek in week- en dagbladen. Die eenzijdigheid van het geraadpleegde geschreven bronnenmateriaal werd, naar mijn aanvoelen, ruimschoots gecompenseerd door de verkregen gegevens tijdens talloze gespreksmomenten met familieleden van renners, herbergiers en mensen uit de leefgemeenschap Kalken uit de voorbije twintig jaar. Het lijkt belangrijk de wielersportbeleving in een plaatselijke gemeenschap op te splitsen in wat we de algemene wielersportinteresse zouden kunnen noemen en in een deel wat we de wijkkermisgebonden wielersportbeleving zouden kunnen noemen. We hebben deze studie uitgevoerd vanuit de visie van de onderzoeker en niet vanuit het standpunt van de sporters. Geopteerd werd om het overgrote deel van het beschikbare fotografisch materiaal met betrekking tot de periode vóór Wereldoorlog II in deze studie op te nemen. Voor de periode na Wereldoorlog II werd heel sterk geselecteerd. De periode na Wereldoorlog II werd eerder summier behandeld waarbij vooral een aantal algemeenheden in het daglicht gebracht werden. De studie sluit af met enkele bijlagen met betrekking tot de plaatselijk ingerichte wedstrijden en de prestaties van de wielerfanaten. Graag wil ik Walter De Wolf van de Geschied- en Heemkundige Kring Broeckaert uit Wetteren, het personeel van de Documentatiedienst Corelio uit Groot-Bijgaarden, het gemeentebestuur Laarne en de Vereniging voor Lokale Geschiedenis van Kalken en Laarne bedanken voor de bereidwillige medewerking tijdens de opzoekingen. Mijn bijzondere dank gaat bovendien uit naar Johan Van Win. Zijn expertise op het vlak van de algemene en de lokale wielergeschiedenis was onontbeerlijk om een algemeen kader te schetsen rond het gebruik van fietsen en de evolutie van de wielersport. Zonder echter de belangeloze inzet van zovele vertellers en bezitters van fotomateriaal was dit onderzoekswerk en deze publicatie onmogelijk. Mijn hartelijke dank voor de vele uren babbel- en luistergenot. Opgedragen aan mijn echtgenote Martine en mijn dochters, alle medewerkers van de Stichting Sint-Pietersfeest Kalken en iedereen die de wielersport een warm hart toedraagt. André Van De Sompel Vruchten van het platteland 16 5 Belgisch Kampioenschap 19 augustus 2007
En om coureur te worden Moet men kunnen rijden Men mag niet roken, niet drinken of niet vrijen En met de kiekens slapen gaan. Liedtekst medegedeeld door Bertha Buyle (1920-2007) op 27 maart 2007. Ze had die tekst geleerd van Malvina Goossens (1909-1994). Vruchten van het platteland 16 6 Belgisch Kampioenschap 19 augustus 2007
Inleiding. De fiets als nieuw vervoermiddel en nieuwe sportrage tijdens de vooroorlogse periode. A. Een nieuw vervoermiddel 1. Algemeen Katholieken en Socialisten waren volgens Johan Van Win lang gekant tegen het gebruik van de fiets en zeker tegen de wedstrijden. De fiets als transportmiddel werd pas volledig aanvaard rond de eeuwwisseling. De wedstrijdsport bleef langer taboe, maar omstreeks 1908-1910 werd alle verzet opgegeven omdat de wielerfiguren halfgoden werden en niemand het volk nog in die mate tegen de haren in wou strijken. We kunnen de aanvaarding van de fiets als transportmiddel beamen met volgende tekst letterlijk overgenomen uit de Wetterse krant De Schelde van 9 mei 1909: Automobielen! Motocycletten! Velos! Deze drie soorten van voertuigen zijn sedert enkele jaren buitengewoon vermenigvuldigt; elkeen maakt er gebruik van: de schoolknaap, de werkman, de handelsreiziger, bezitten hunnen velo of motocyclette, en in de stad is er geen handelshuis, dat zich eenig aanzien wil geven, of het doet zijne bestellingen per automobiel; de boerenzoon zou bij zijne beminde niet welgekomen zijn, zoo hij niet per velo reed, en de kasteelheer zonder automobiel wordt niet meer geteld. In datzelfde artikel werd wel de problematiek van en de verantwoordelijkheid bij de verkeersongevallen als negatief gevolg aangekaart. Over de wedstrijdsport in het algemeen vonden we in diezelfde krant De Schelde uit diezelfde periode ook een moraliserende tekst: de scholier die voor zijn Sint Niklaas een rijwiel krijgt, waant zich een toekomstige Petit Breton; de jongeling, die met stevige spieren begaafd is, denkt Constant le Boucher te zullen evenaren; kortom elk denkt dat zijn musch een arend is. De roem en de eer, welke de mannen, die uitmunten in t is om t even welken Sport, inoogsten, verblinden de massa, vooral in de jeugd en vermeerderen het getal ontgoochelden. Later komen talrijke van die Sportliefhebbers van hunne dwaling terug, maar voor velen is het alsdan te laat, want zij hebben hun studiën verwaarloosd of zijn het werken ontwend. Dat alle Sports dus enkel een aangenaam tijdverdrijf, een gezonde nuttige en sterke inspanning wezen, maar dat men nooit aan de brutale, dierlijke kracht van de menschen meer gewicht en belang hechte, dan aan dezes geestesgaven of aan de voortbrengselen van zijn scheppend verstandvermogen, dat is de leus! 2. In Kalken Het Kalkense gemeentebestuur werd op het einde van de 19 de eeuw geconfronteerd met reglementen rond het fietsgebruik. De aanleg van wielrijderspaden langs de weg Gent-Zele noopte de Kalkense gemeenteraad tot het nemen van enkele gemeentelijke besluiten. Zo keurden de gemeenteraadsleden op 12 juli 1897 een reglement goed waarin het verkeer van rijtuigen, paarden en vee, verboden werd op het wielrijderspad, gelegen op de zuidrijbaan van die provinciale steenweg tussen Laarne en Overmere 1. Ook wielerwedstrijden op dat wielrijderspad omwille van het gevaar voor andere fietsers en voetgangers, werden op 14 mei 1898 verboden 2. In diezelfde periode werden heel wat dossiers voor (her)kasseidingen en bestenigingen van ongeveer 10,5 km gemeentewegen opgemaakt en ingediend. Het zou echter nog jaren duren vooraleer een begin werd gemaakt van het bestenigen van een flink aantal gemeentewegen. Vooral de financiering van die werken was een groot probleem. 1 Gemeentehuis Laarne, Archief Kalken, Notulen van gemeenteraadsverslag van 12 juli 1897. 2 Gemeentehuis Laarne, Archief Kalken, Notulen van gemeenteraadsverslag van 14 mei 1898. Vruchten van het platteland 16 7 Belgisch Kampioenschap 19 augustus 2007
Illustratie 1. De Wielrijdersvereniging van Oost-Vlaanderen groepeerde een aantal veloclubs en droeg bij tot de democratisering van het fietsgebruik. Uittreksel De Scheldegalm, jaarlijks herhaalde mededeling periode na 1907. Remi De Gelder verwees in 1911 naar de beslissing van 12 juli 1897 en voegde daar aan toe dat die velobaan van anderhalve meter breedte aan menig liefhebber van het sport en aan menig voetganger veel gemak verschafte 3. In hoeverre de doorsnee Kalkenaar op het einde van de 19 de eeuw begin 20 ste eeuw al iets vernomen had over het bestaan van de fiets en het gebruik ervan, gingen we onder andere na in het sinds 1893 in Kalken gedrukte mededelingenblad De Scheldegalm 4. Dat blad bevat een schat aan gegevens over plaatselijke organisaties, verkopingen door notarissen en reclameboodschappen. De eerste reclameaankondiging voor velocipeden dateert van 22 september 1895: een reclame voor velocipeden door firma Placide Horion, Ham 3 te Gent. In 1898 werd reclame gemaakt voor rijwielen verdeeld door de Gentse firma Van de Putte-Pieters. Uit een liedjestekst van de Kalkense volkszanger Ferdinand De Bruycker, alias Nand Kafée (1838-1908), blijkt dat hij de velocipede reeds kende. Die tekst moet gedateerd worden na 1893-1894, want hij heeft het in dat lied ook over het nemen van de tram om naar de kermis op de Kalkense wijk Eesvelde te gaan. Bij gebrek aan lokale bronnen voor de periode 1900-1906 kunnen we niet exact achterhalen wanneer de eerste vermeldingen verschenen - voor wat Kalken betreft althans - inzake reclameboodschappen voor fietsen en fietswedstrijden ter gelegenheid van feesten en/of kermissen. In De Scheldegalm van zondag 17 februari 1907 werd de voorlopig oudste reclameboodschap voor fietsen van een Kalkense velomaker aangetroffen onder de aanhef: Bericht aan de Wielrijders. Indien gij eenen goeden velo wilt hebben, wendt u tot de Gebroeders De Noose, Velomakers, Molestraat, Calken. waar te verkrijgen zijn, alle soorten van rijwielen (...). Kort daarop liet ook smid-velomaker August Matthijs uit diezelfde Molenstraat, de huidige 3 DE GELDER R., Geschiedenis van Kalken (17 juli 1911), in DUQUET F., Zo was Kalken, Schellebelle, 1982, pp. 45-64, p. 51. 4 Gegevens uit Kalkense weekblad De Scheldegalm. Het staat buiten kijf dat andere kranten bij de meer gegoede Kalkenaren reeds langer werden gelezen, zoals bijvoorbeeld dagblad Het Volk. Een kort onderzoek wees echter uit dat dagblad Het Volk in de periode 1907-1908 geen reclameboodschappen voor fietsen opgenomen waren. Vruchten van het platteland 16 8 Belgisch Kampioenschap 19 augustus 2007
Nerenweg, reclameboodschappen voor fietsen inlassen. Hij bood in mei 1908 fietsen te koop aan vanaf 105 frank. Een maandloon van een gemiddelde arbeider bedroeg toen ongeveer 100 frank. Illustratie 2. Reclame voor velocipeden door firma Placide Horion uit Gent. Uittreksel De Scheldegalm, 22 september 1895. Illustratie 3. Reclameboodschap voor Gebroeders De Noose als velomakers te Kalken, onder andere August De Noose (18841962). Uittreksel De Scheldegalm, 17 februari 1907. Illustratie 4. Reclameboodschap voor velomaker August Matthys (1861-1943). Uittreksel De Scheldegalm, 10 mei 1908. Personen met een fiets bij de hand blijken op prentkaarten uit de vooroorlogse periode weinig of niet afgebeeld te zijn. Een uitzondering op die vaststelling blijken groepsfoto s te zijn van deelnemende kinderen en volwassenen aan het Sint-Pietersfeest van 1911. Tijdens de edities van 1908, 1909 en 1910 blijken geen fietsen gebruikt te zijn. B. Een nieuwe sport tijdens de vooroorlogse periode. Op het eind van de jaren 1860 kenden zowel de fiets als de wielersport een voorzichtige doorbraak. De invoering van verkeers-reglementen en de vermelding van een aantal ongelukken in 1869 wijzen in die richting. Bovendien waren er wedstrijden voor heren en dames. Dat waren vooral fietsspelen of wedstrijden die veel gemeen hadden met dressuurwedstrijden uit het paardrijden. Men deed onder andere snelheids- en traagheidsoefeningen en acrobatische oefeningen op de fiets. Veel meer dan een kortstondige rage blijkt dat fietsgebruik niet geweest te zijn. Fietsen waren trouwens heel duur en ook nog altijd redelijk gevaarlijk. Vruchten van het platteland 16 9 Belgisch Kampioenschap 19 augustus 2007
Een heropleving van de fietsrage lijkt er omstreeks 1880 gekomen te zijn. Er werden fietsclubs opgericht, wielerwedstrijden uitgeschreven en de eerste Belgische wielerbladen zagen het levenslicht. In die periode ontstonden in de meeste industrielanden in een snel opvolgend tempo nationale wielerfederaties. In België gebeurde dat in 1882. Fietsspelen bleven nog een tijdlang in trek 5. Een voorbeeld hiervan te Kalken is de ter gelegenheid van Kalkenkermis 1895 door de Vereenigde herbergiers van de Koffiestraat ingerichte monstervogelpik voor wielrijders over de ganse afstand van de Koffiestraat. Met het gewaarborgde prijzengeld wou men blijkbaar voldoende buitengemeentelijke veloclubs mobiliseren. Illustratie 5. Aankondiging Monstervogelpik voor wielrijders gegeven door de vereenigde herbergiers der Koffiestraat. Uittreksel uit De Scheldegalm, september 1895. Illustratie 6. Remi Crabeel (1886-1938) als renner met overwinningsbloemen in een trui van WKC. We hebben geen of weinig gegevens over Kalkenaren die op het einde van de 19 de eeuw een fiets bezaten, maar het lijdt geen twijfel dat de familie Crabeel die monstervogelpikwedstrijd van 1895 zag als een promotiemiddel voor het gebruik van de fiets en de eigen fietsverkoopactviteit. 5 MOEYAERT B., Van wielerbaan tot velo-droom. De geschiedenis van het baanwielrennen in België van 1890 tot 2003, licentiaatsthesis KUL, academiejaar 2002-2003, gepubliceerd op www.ethesis.net. Moeyaert verwijst regelmatig naar het werk van LAUTERS F., Les débuts du cyclisme en Belgique (Souvenirs d un vétéran), Brussel, 1922. Vruchten van het platteland 16 10 Belgisch Kampioenschap 19 augustus 2007
We mogen evenmin uit het oog verliezen dat die familie met zoon Remi Crabeel een van de eerste renners van Kalken afleverde. Over diens wielercarrière hebben we tot nu toe in geen enkele (reclame-)publicatie iets opgevangen. Misschien reed ook Jules Crabeel wedstrijden. In de herberg van zijn schoonouders in de Koffiestraat hing vroeger minstens één grote foto van een wielrenner Evenmin werden vooroorlogse reclameboodschappen over de toen reeds bestaande fietshandel van de familie Crabeel aangetroffen. In De Scheldegalm uit de jaren 1898 en 1899 werden geen verdere aankondigingen voor fietsspelen aangetroffen. C. Wijkgebonden kermissen in Kalken. 1. Kalender Kalkense kermissen Op elke wijk zorgden de talrijke herbergiers voor minstens één kermis. Een overzicht van die kermissen, opgemaakt door de gemeentelijke instanties en te dateren omstreeks Wereldoorlog II, geeft volgende data: Kruisen-Molekenskermis: bij voorkeur de zondag vóór Pasen (twee dagen). Molenstraat: Pasen (twee dagen) Vromondstraat: tweede zondag van mei (één dag) Eesvelde: Onze Lieve Heer Hemelvaart (één dag) Boombos Meirskant: Pinksteren (twee dagen) Bontinkstraat: derde zondag van juni (twee dagen) Hussevelde: Sint-Pietersdag 29 juni (één dag) Kruisen -Sint-Pieter: zondag na 29 juni (twee dagen) Hussevelde-Kasseikeskermis: 4 de zondag van juli (twee dagen) Brugstraat- s Gravenbriel: eerste zondag van augustus (twee dagen) Koffiestraat: Onze Lieve Vrouw Hemelvaart, 15 augustus (één dag) Scheestraat-Rattenhoek: zondag na 15 augustus (twee dagen) Vaartstraat: laatste zondag van augustus (twee dagen) Gemeentekermis: derde zondag van september (gans de week) Sint-Dionysiuskermis: zondag na 9 oktober: Dorp en Vaart maandag na 9 oktober: Boombos Zomerstraat-Fortunekermis: derde zondag van oktober Volledigheidshalve moeten we bij dit overzicht nog de 1-meikermis op de wijk Zomerstraat voegen. Die kermis verwees naar de indienstneming van nieuwe knechten of meiden op de boerderijen. Dat overzicht hield geen rekening met afwijkingen waarbij twee kermissen gelijk konden vallen, bijvoorbeeld Sint-Denijskermis en Fortunekermis het derde weekend van oktober. Molekenskermis werd na Wereldoorlog II een vaste waarde de derde zondag van april (behalve wanneer die dag Pasen viel), mogelijk onder invloed van de wedstrijdkalender voor de wijkgebonden wielerwedstrijden. Andere kermissen verdwenen geleidelijk. Vruchten van het platteland 16 11 Belgisch Kampioenschap 19 augustus 2007
Destelbergen 7 Wijk Beervelde Lokeren 6 1 2 3 Laarne Overmere Kalken centrum 5 4 8 Uitbergen Wetteren Schellebelle Schema boven. De vermoedelijk oudste wijkkermissen op de rand van het eind negentiendeeeuwse Kalkens grondgebied. Schema onder. De vermoedelijk oudste wijkkermissen in en op de rand van het Kalkense dorpscentrum. Destelbergen Lokeren Wijk Beervelde Laarne 1 7 2 4 3 Kalken centrum 5 6 Overmere Uitbergen Wetteren Schellebelle Vruchten van het platteland 16 12 Belgisch Kampioenschap 19 augustus 2007
Uitleg bij schema boven. 1. Fortunekermis 2. Kasseitjeskermis op Hussevelde 3. Bontinkstraatkermis 4. Vaardekenskermis 5. Eesveldekermis 6. Vijfhoek- en Rivierstraatkermis 7. Hoekkermis 8. Schellebelle-aard Kermis Uitleg bij schema onder. 1 Heirwegkermis 2. Pierekermis 3. Koffiestraatkermis 4. Kruisenstraatkermis. 5. Vromondstraatkermis 6. Meerskantkermis 7. Molenstraatkermis 2. Wielerwedstrijden te Kalken, periode 1907-2006 Wanneer in de verantwoording van deze studie de opsplitsing van de plaatselijke wielersportbeleving in twee delen vermeld wordt, spreekt het cijfermateriaal uit tabel 1 voor zich. Bijna 85% van de in Kalken georganiseerde wedstrijden gingen door ter gelegenheid van de jaarlijkse wijkkermissen. Uiteraard werden hierbij geen cyclocrosswedstrijden gerekend omdat die tijdens de wintermaanden in Kalken niet zo direct een kermisperiode - werden georganiseerd. < WO I Interbellum > WO Totaal % II Wijkkermisgebonden 16 23 287 326 84,9 Niet-wijkkermisgebonden - 2 49 51 13,3 Onbepaald - - 7 7 1,8 Totaal 16 25 343 384 100,0 Tabel 1. Aangekondigde wielerwedstrijden te Kalken, periode 1907-2007, met een grote onderschatting voor wat de wedstrijden betreft tijdens het interbellum. Voor details zie bijlagen 1 tot 3. Tijdens de vele kermiswedstrijden konden de plaatselijke sporters waaghalzen zich ook eens voor hun plaatselijke supporters laten zien. D. Benadering van de politieke situatie in Kalken. Het ontstaan en de bloei van een aantal vernoemde wijkkermissen is deels te danken aan lokale politieke verdeeldheid tijdens drie cruciale periodes. Bij de hierna volgende korte behandeling lopen we wel wat voor op de geschiedkundige tijdlijn. Een eerste periode situeert zich in de tweede helft van de 19 de eeuw met een strijd tussen levensbeschouwelijke visies die vanaf het derde kwart van de 19 de eeuw een strijd tussen katholieken en liberalen liet losbranden. De concurrerende muziekmaatschappijen van de twee ideologische strekkingen zouden geen gelegenheid laten voorbij gaan om de aandacht te vestigen op het gelijk van hun kopmannen. Dat kon onder andere door hun aanwezigheid op de talrijke wijkkermissen. Een tweede periode omvat de periode kort vóór Wereldoorlog I en de ganse interbellumperiode. Voor- en tegenstanders van de plaatselijk politieke zwaargewichten Dr. Jozef Van De Velde en Vruchten van het platteland 16 13 Belgisch Kampioenschap 19 augustus 2007
de familie Tibbaut schaarden zich achter evenveel muziekmaatschappijen die elk onder andere de wijkkermissen bezochten (zie verder hoofdstukken I en II). Tijdens een derde periode poogde een groep van politiek-uitgeslotenen rond de jaren 1960 een apart wielerwedstrijdcircuit uit te bouwen (zie verder hoofdstuk III). E. Sociale status van de personen die het wielrennen als sport kozen. Dit eerste deel willen we afsluiten met een impressie van de levenssituatie omstreeks de eeuwwisseling 19 de -20 ste eeuw zoals ik ze heb horen formuleren door Gustaaf Verschraegen die het op zijn beurt had horen vertellen van zijn vader. De periode 1890-1900 was een geweldig slechte periode waarin weinig geld te verdienen was. Tijdens de periode 1900-1914 waren de vooruitzichten beter. Na Wereldoorlog I evolueerde alles bijna ongemerkt naar een betere situatie. Een studie van de sociale status van de Kalkens personen die tijdens de voorbije honderd jaar het wielrennen als sport kozen (zie Bijlage 5) geeft als resultaat dat bijna het merendeel uit gewone arbeiders-, landbouwers- en kleine middenstandersgezinnen stammen. Dat een zoon met de fiets aan snelheidswedstrijden wou deelnemen, was en is nog steeds, niet zo een evidente keuze. Over het leven van een wielrenner werd meer dan een levenslied gemaakt en gezongen. Zo zong Marcel Cours ter gelegenheid van een avond van Dorpsraad Kalken op 27 oktober 1979 het lied t Coureurke. Helaas bleef de tekst van dat lied niet bewaard. Vruchten van het platteland 16 14 Belgisch Kampioenschap 19 augustus 2007