STEMGEDRAG ANTWERPENAREN VAN TURKSE EN MAROKKAANSE AFKOMST

STEMGEDRAG ANTWERPENAREN VAN TURKSE EN MAROKKAANSE AFKOMST ANALYSE OP BASIS VAN HET POSTELECTORALE BELGISCH ETNISCHE MINDERHEDEN VERKIEZINGSONDERZOEK 2014 (BEMES 2014) MARC SWYNGEDOUW, JOLIEN GALLE, KOEN ABTS & BART MEULEMAN

Stemgedrag Antwerpenaren van Turkse en Marokkaanse afkomst Analyse op basis van het postelectorale Belgisch Etnische Minderheden verkiezingsonderzoek 2014 (BEMES 2014) Marc Swyngedouw, Jolien Galle, Koen Abts & Bart Meuleman Onderzoeksverslag Centrum voor Sociologisch Onderzoek (CeSO) Instituut voor Sociaal en Politiek Opinieonderzoek (ISPO) CeSO/ISPO/2018 1 For academic reference only: not to be quoted without the explicit permission of the authors. 1

Adres: Instituut voor Sociaal en Politiek Opinieonderzoek Parkstraat 45 bus 3601 3000 Leuven De auteurs P/a: Parkstraat 45 bus 3601 B 3000 Leuven All rights reserved. Except in those cases expressly determined by law, no part of this publication may be multiplied, saved in an automated data file or made public in any way whatsoever without the express prior written consent of the authors. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteurs. D/2018/1192/3 ISBN: 9789067842105 EAN: 9789067842105 2

Inhoudstafel Samenvatting 4 1. Inleiding 5 2. Data & Methode 5 3. Stemgedrag en politieke voorkeur van Antwerpse Belgen van Turkse of Marokkaanse afkomst 6 3.1. Partijvoorkeur bij de verkiezingen van 25 mei 2014 6 3.2. Partijvoorkeur bij de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober 2012 8 4. Wie krijgt een voorkeurstem van de Belgen van Turkse en Marokkaanse afkomst bij de verkiezingen van 25 mei 2014 in Antwerpen? 9 5. Verschillen tussen respondenten van Marokkaanse en Turkse afkomst in 2014 en 2012 10 6. Verschillen tussen de 1 e en 2 e generatie 11 Bibliografie 13 Deze studie kwam tot stand dank zij de financiële steun van de KU Leuven Onderzoekraad OT/13/30, De Nationale Loterij en FWO Vlaanderen. 3

Samenvatting Voor de federale, Vlaamse en Europese verkiezingen gaf meer dan een derde van de Antwerpse Belgen van Turkse of Marokkaanse afkomst aan te hebben gestemd voor sp.a (36%). Het percentage dat aangaf te hebben gestemd voor PVDA+ schommelt rond de 20% en ongeveer 16% stemde voor Groen. Deze drie partijen als links beschouwend, stemde ongeveer 7 op 10 van de ondervraagde Antwerpenaren met Turkse of Marokkaanse afkomst op een linkse politieke partij tijdens de verkiezingen van 25 mei 2014. Wat betreft de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober 2012, gaf twee derde van de ondervraagde Antwerpenaren van Turkse en Marokkaanse afkomst aan te hebben gestemd op de sp.a CD&V stadslijst. Groen kan op de stem van 14% van deze kiezers rekenen en PVDA+ op 11%. Circa 9 op 10 van de Belgen van Turkse en Marokkaanse afkomst kozen dus voor een centrumlinkse partij bij de vorige gemeenteraadsverkiezingen in Antwerpen. Er is weinig of geen sprake van een uitsluitende voorkeurstem voor kandidaten van vreemde afkomst. Van diegenen die een voorkeurstem uitbrachten, deed slechts een minderheid (6.5%) dat uitsluitend op een kandidaat van niet Belgische afkomst. De grote meerderheid van de personen die voorkeurstemmen uitbrachten, deed dat op kandidaten van verschillende afkomsten (69%) (zowel Belgisch als niet Belgisch afkomst). In vergelijking met Antwerpse Belgen van Marokkaanse afkomst (30%), stemmen Antwerpse Belgen van Turkse afkomst meer op sp.a (58%) in 2014. Eenzelfde patroon zien we bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2012, alleen stemde dan in beide etnische groepen de meerderheid voor de Stadslijst van sp.a en CD&V (70% en 62%). In beide gevallen (2014 en 2012) stemden personen van Marokkaanse afkomst vaker op PVDA+ (26% en 13%) dan diegenen van Turkse afkomst (7% en 5%). Het stemgedrag van de 2 e generatie is meer gevarieerd dan dat van de 1 e generatie. Bij de 1 e generatie gaf iets meer dan de helft van de Belgen van Turkse en Marokkaanse afkomst aan te hebben gestemd voor de sp.a (52%) tijdens de federale verkiezingen van 2014, bij de 2 e generatie bedraagt dit slechts 36%. 2 e generatie Turkse en Marokkaanse Belgen stemmen vaker op Groen (20%) en iets vaker op N VA (10%) dan de 1 e generatie. Wat betreft stemmen voor PVDA+ is er geen verschil tussen de generaties (17%). Wat betreft de gemeenteraadsverkiezingen van 2012, noteren we dat er bij de Antwerpenaren van Turkse en Marokkaanse afkomst, zowel onder de 1 e generatie (71,8%), als 2 e generatie (60,2%) een overgrote meerderheid stemde op de toenmalige Stadslijst van sp.a en CD&V. Bij de 2 e generatie van Antwerpenaren van Turkse en Marokkaanse afkomst ging er daarnaast ook een behoorlijk aandeel van de stemmen naar Groen (17%) en PVDA+ (12%). N VA kon in 2012 (nog?) niet rekenen op een grote bijval van de 2 e generatie (6%). 4

1. Inleiding Er bestaat een uitgebreide onderzoekstraditie naar stemgedrag en de mogelijke verklaringen voor de keuze die mensen maken in het stemhokje. De Belgische kiezer is zo al meerdere malen onder de loep genomen (ISPO KU Leuven verkiezingsonderzoek (BNES) 1991 95 99, 2003, 2007, 2010, 2014 Swyngedouw, M., Billiet, J., Abts, K., Meuleman, B., e.a.). Doorheen de jaren is de Belgische samenleving echter steeds meer divers geworden wat betreft migratieachtergrond en etnische afkomst. Een steeds groeiende groep van de stemgerechtigden Belgen en in Vlaanderen heeft een Turkse of Marokkaanse afkomst. Er is echter verrassend weinig geweten over het stemgedrag van deze groep kiezers en de determinanten daarvan. Met dit rapport willen het stemgedrag verkennen van Antwerpse kiezers van Marokkaanse of Turkse afkomst tijdens de verkiezingen van 25 mei 2014 en retrospectief van de gemeenteraadsverkiezingen van oktober 2012. De recente maatschappelijke en politieke gebeurtenissen laten er geen twijfel over bestaan dat het begrijpen van de politieke attitudes van minderheidsgroepen één van de belangrijkste uitdagingen voor de toekomst is. In de literatuur vinden we vele omschrijvingen voor de onderzoekspopulatie waarover we het hier hebben, wij prefereren de term Antwerpenaren van Turkse en Marokkaanse afkomst of Antwerpse Belgen met een Turkse of Marokkaanse achtergrond. Hiermee maken we duidelijk dat het om kiesgerechtigde Belgen gaat, die in Antwerpen wonen (woonden) in 2014 en daar hun stem voor de verkiezingen hebben uitgebracht. 2. Data & Methode Dit rapport is gebaseerd op surveygegevens van het postelectoraal verkiezingsonderzoek dat in 2014 door het ISPO KU Leuven georganiseerd werd. Sinds 1991 organiseert het ISPO na elke federale verkiezingen het Belgisch Nationaal Verkiezingsonderzoek (BNES), een survey bij de stemgerechtigde Belgen van 18 jaar of ouder in Vlaanderen en Franstalig België. In 2014 werd daarnaast ook de Belgian Ethnic Minorities Election Study (BEMES) georganiseerd, een survey bij Belgen van Turkse of Marokkaanse afkomst in Antwerpen en Luik. De bevraging gebeurde bij de kiezers thuis door middel van een face to face gestandaardiseerd interview uitgevoerd via een Computer Aided Personal Interviewing (CAPI) protocol. De interviews werden in het Frans of Nederlands gehouden. De respondenten werden toevallig gekozen uit de bevolking die voldeed aan de volgende kenmerken: wonend te Antwerpen of Luik, 1 maand voor de verkiezingsdatum 25 mei 2014 én op het moment dat de steekproef getrokken werd stemgerechtigd op de verkiezingsdatum 25 mei 2014 van Turkse of Marokkaanse afkomst (zelf of minstens 1 ouder met de Turkse of Marokkaanse nationaliteit bij geboorte) In dit rapport wordt er enkel gebruikt gemaakt van de gegevens die in Antwerpen verzameld werden. In de periode oktober 2014 tot december 2014, werden 482 kiezers van Marokkaanse of Turkse afkomst en wonende in Antwerpen bevraagd door een interviewer middels een persoonlijk interview. Wanneer we de geselecteerde potentiële respondenten die ernstig ziek of dement waren, niet Nederlandstalig of Franstalig zijn, die op de verkiezingsdag niet stemgerechtigd of overleden waren, of die op onbestaande adressen woonden niet meerekenen, kan de responsgraad of het medewerkingsniveau in deze studie geschat worden op 48.18%. 5

Tabel 1. Basiskenmerken van ondervraagde respondenten BEMES 2014 Antwerpen N of % Aantal respondenten 482 Afkomst Marokkaans 49,6% Turks 50,4% Gemiddelde leeftijd 36,28 Gender Man 46,06 Vrouw 53,94 Generatie Eerste 50,41 Tweede 49,59 In tabel 1 worden enkele kenmerken weergegeven van de ondervraagde respondenten. Om tijdens de analyse van het stemgedrag rekening te houden met een mogelijke vertekening, werden er weegcoëfficiënten opgesteld op basis van populatiegegevens in verband met geslacht, leeftijd en etnische afkomst. Wanneer we focussen op verschillen tussen de twee etnische groepen of generaties, zijn de analyses ongewogen. 3. Stemgedrag en politieke voorkeur van Antwerpse Belgen van Turkse of Marokkaanse afkomst 3.1. Partijvoorkeur bij de verkiezingen van 25 mei 2014 Respondenten die deelnamen aan het postelectoraal onderzoek werden gevraagd op welke politieke partijen ze gestemd hadden tijdens de federale, Vlaamse en Europese verkiezingen van 25 mei 2014. Figuur 1 toont de antwoorden van de Antwerpse respondenten van Turkse of Marokkaanse afkomst voor de drie verschillende verkiezingen. 450 respondenten gaven een geldig antwoord op deze vraag. Voor elk van de drie verkiezingen gaf meer dan een derde aan te hebben gestemd voor sp.a (tussen de 36% en 38%). Het percentage dat aangaf te hebben gestemd voor PVDA+ schommelt rond de 20% en ongeveer 16% stemde voor Groen. Deze drie partijen als links beschouwend, stemde ongeveer 7 op 10 van de ondervraagde Antwerpenaren van Turkse of Marokkaanse afkomst op een linkse politieke partij tijdens de verkiezingen van 2014. 6

BEMES 2014 stemgedrag verkiezingen 2014 (%) gewogen naar gender, leeftijd en afkomst (N=482) 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Groen Vlaams Belang Open VLD sp.a N VA CD&V PVDA+ Blanco + ongeldig Federaal 15,5 0,59 2,55 37,51 7,87 8,97 21,22 5,79 Vlaams 17,53 0,81 1,77 36,24 7,67 9,62 19,85 6,31 Europees 16,23 0,61 4,97 36,92 7,26 8,25 18,69 6,44 Federaal Vlaams Europees 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Resultaten neergelegde stemmen verkiezingen 2014 (%) kanton Antwerpen Groen Vlaams Belang OpenVld sp.a N VA CD&V PVDA+ Ongeldig + Blanco Federaal 13,29 7,40 8,45 15,80 33,00 8,31 8,49 3,97 Vlaams 13,62 7,46 7,91 15,70 30,81 11,21 7,40 4,26 Europees 15,53 8,27 12,52 16,53 26,84 9,88 6,56 3,88 Federaal Vlaams Europees 7

De surveygegevens over het gerapporteerde stemgedrag van Antwerpse kiezers van Turkse of Marokkaanse afkomst kunnen vergeleken worden met de werkelijke verkiezingsuitslagen voor het kanton Antwerpen. Figuur 2 toont deze gegevens voor de drie verkiezingen van 2014. Let op, binnen de verkiezingsuitslagen kan er geen onderscheid gemaakt worden op basis van afkomst, het gaat hier dus over de gehele zowel allochtone als autochtone populatie van Antwerpse stemgerechtigden. Onze bevindingen zijn in lijn met wat vorig Belgisch en internationaal onderzoek reeds vaststelde, ten opzichte van de gemiddelde bevolking stemmen personen met een migratieachtergrond vaker op linkse politieke partijen, in dit geval Groen, sp.a en PVDA+. 3.2. Partijvoorkeur bij de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober 2012 Naast het stemgedrag bij de verkiezingen van 25 mei 2014, werd er in de studie ook gepeild naar het stemgedrag van respondenten tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober 2012. In figuur 3 vergelijken we de antwoorden van de ondervraagde Antwerpenaren van Turkse en Marokkaanse afkomst met de werkelijke verkiezingsuitslagen in Antwerpen. Respondenten die in 2012 nog niet stemgerechtigd waren of in een andere gemeente stemden, werden uitgesloten van de analyse. Resultaten neergelegde stemmen en gerapporteerd stemgedrag (%) gemeenteraadsverkiezingen Antwerpen 2012 70 60 50 40 30 20 10 0 Open Vld N VA Vlaams Belang sp.a CD&V stadslijst Groen PVDA+ Andere partij Blanco+ong eldig Antwerpen 5,42 36,90 9,99 27,95 7,77 7,80 1,96 2,21 BEMES 2014 1,04 6,82 0,15 64,33 14,19 10,84 0,00 2,62 Antwerpen BEMES 2014 Het mag duidelijk zijn dat bij de gemeenteraadsverkiezingen de sp.a CD&V stadslijst met haast 2/3 van alle stemmen van de Antwerpenaren van Turkse en Marokkaanse afkomst gaat lopen. Meer dan het dubbele van de stemmen in vergelijking met de gehele Antwerpse kiesgerechtigde bevolking. Ten opzichte van de totale Antwerpse bevolking, werden ook Groen (14% t.o.v. 8%) en PVDA+ (11% t.o.v. 8%) vaker gekozen door personen van Marokkaanse of Turkse afkomst. Bijna 9 op 10 van de ondervraagde Antwerpenaren van Turkse en Marokkaanse afkomst gaf aan te hebben gestemd voor een (centrum )linkse partij tijdens de vorige gemeenteraadsverkiezingen. 8

4. Wie krijgt een voorkeurstem van de Belgen van Turkse en Marokkaanse afkomst bij de verkiezingen van 25 mei 2014 in Antwerpen? De Antwerpse kiezer van Turkse of Marokkaanse afkomst brengt in ongeveer 68% van de gevallen een voorkeurstem uit. Circa 32% brengt dus een lijststem uit. Wat vergelijkbaar is met dit van alle kiezers in de provincie Antwerpen (Wauters, B. & Rodenbach, J. 2014). Uit onderzoek naar de kandidaten voor de verkiezingen van 2004 voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (Jacobs et al. 2004) bleek dat leden van etnische minderheidsgroepen duidelijk gehoor gaven aan oproepen om enkel voor etnische kandidaten op de lijsten te stemmen. Vinden we zulk een etnisch gekleurd stemgedrag in 2014 in Antwerpen terug? Tabel 2. Etnische afkomst van de kandidaten waarvoor Belgen van Turkse en Marokkaanse afkomst in Antwerpen op 25 mei 2014 hebben gestemd Afkomst van kandidaten waarvoor gestemd N % Enkel Belgische afkomst 97 24.63 Enkel vreemde afkomst 25 6.41 Beiden 272 68.96 Weet niet/geen antwoord 87 Welke afkomst de personen hadden die hun voorkeurstem kregen was een vraag die enkel werd gesteld aan respondenten die aangaven een voorkeurstem te hebben uitgebracht bij een van de verkiezingen op 25 mei 2014. De gegevens in tabel 2 zijn bijgevolg gebaseerd op 395 respondenten en moeten dus met de nodige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden. Uit tabel 2 blijkt dat er weinig of geen sprake is van een uitsluitende voorkeurstem voor kandidaten van etnische afkomst. Bijna een vierde van de ondervraagden had enkel op kandidaten van Belgische afkomst gestemd. Slechts 6,5% van de respondenten gaf uitsluitend een voorkeurstem uit voor een kandidaat van vreemde afkomst. De grote meerderheid 69% gaf aan op kandidaten van verschillende afkomst (Belgisch, of niet Belgisch) te hebben gestemd. 9

5. Verschillen tussen respondenten van Marokkaanse en Turkse afkomst in 2014 en 2012 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 BEMES 2014 stemgedrag federale verkiezingen 2014 van respondenten met Marokkaanse en Turkse afkomst (%) ongewogen CD&V N VA Open VLD sp.a Vlaams Belang Groen PVDA+ Blanco + ongeldig Marokkaans 10,0 7,3 3,2 30,0 0,5 15,5 26,4 7,27 Turks 5,4 9,4 1,3 58,3 0,4 17,0 7,2 0,80 Marokkaans Turks Wanneer we onze gegevens opsplitsen voor de twee etnische groepen, zien we dat 58% van de ondervraagde personen van Turkse afkomst aangaf gestemd te hebben voor sp.a. Het stemgedrag van respondenten van Marokkaanse afkomst daarentegen varieerde veel sterker met 30% voor sp.a en 26,4% voor PVDA+. Wat ook opvalt is dat het percentage personen dat op CD&V stemde 2 keer zo hoog ligt voor Marokkaanse (10%) dan voor Turkse respondenten (5%). BEMES 2014 stemgedrag gemeenteraadsverkiezingen 2012 van respondenten met Marokkaanse en Turkse afkomst (%) ongewogen 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 sp.a CD&V stadslijst N VA Open VLD Vlaams Belang Groen PVDA+ Blanco + ongeldig Marokkaans 62,3 7,5 0,5 0,0 13,6 13,1 3,0 Turks 70,1 7,2 2,6 0,5 14,4 5,2 0,0 Marokkaans Turks De verschillen tussen Turkse en Marokkaanse respondenten zijn minder opvallend wanneer we kijken naar het stemgedrag voor de gemeenteraadsverkiezingen van 2012. Veruit het grootste deel van de 10

respondenten stemde voor de toenmalige stadslijst (70% en 62%). Bij de respondenten van Marokkaanse afkomst is er daarnaast ook een aanzienlijk deel dat voor PVDA+ stemde (13%). 6. Verschillen tussen de 1 e en 2 e generatie Tot slot focussen we op mogelijke verschillen op basis van de generatie waartoe respondenten behoren. Omwille van de te kleine aantallen kunnen we deze gegevens niet verder opdelen naar de afkomst van de onderzochte kiezers. De eerste generatie is hier gedefinieerd als personen die niet geboren zijn in België, terwijl de tweede generatie geboren is in België. Let op, alle respondenten hebben de Belgische nationaliteit. 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 BEMES 2014 stemgedrag federale verkiezingen 2014 van respondenten van de 1e en 2e generatie (%) ongewogen CD&V N VA Open VLD sp.a Vlaams Belang Groen PVDA+ Blanco + ongeldig 1e generatie 7,1 6,7 2,7 52,2 0,9 12,9 16,1 1,3 2e generatie 8,2 10,0 1,8 36,1 0,0 19,6 17,4 6,9 1e generatie 2e generatie Wanneer we kijken naar de verkiezingen van 2014, blijkt het stemgedrag van de 2 e generatie meer gevarieerd dan dat van de 1 e generatie. Bij de 1 e generatie gaf iets meer dan de helft van de Belgen van Turkse en Marokkaanse afkomst te hebben gestemd voor de sp.a (52%) terwijl dit bij de 2 e generatie slechts 36% bedraagt. 2 e generatie Turkse en Marokkaanse Belgen stemmen dan weer vaker op Groen (20%) en iets vaker op N VA (10%) dan de 1 e generatie. Wat betreft stemmen voor PVDA+ is er geen beduidend verschil tussen de generaties. 11

BEMES 2014 stemgedrag gemeenteraadsverkiezingen 2012 van respondenten van de 1e en 2e generatie (%) ongewogen 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 sp.a CD&V stadslijst N VA Open VLD Vlaams Belang Groen PVDA+ Blanco + ongeldig 1e generatie 71,8 8,4 1,5 0,5 10,4 6,4 1,0 2e generatie 60,2 6,3 1,6 0,0 17,8 12,0 2,1 1e generatie 2e generatie Een gelijkaardige conclusie gaat op voor de gemeenteraadsverkiezingen van 2012. We observeren dat er bij de Antwerpenaren van Turkse en Marokkaanse afkomst, zowel onder de 1 e generatie (71,8%), als 2 e generatie (60,2%) een overgrote meerderheid stemde op de toenmalige Stadslijst van sp.a en CD&V. Bij de 2 e generatie van Antwerpenaren van Turkse en Marokkaanse afkomst ging er daarnaast ook een behoorlijk aandeel van de stemmen naar Groen (17%) en PVDA+ (12%). N VA kon in 2012 (nog?) niet rekenen op een grote bijval van de 2 e generatie (6%). 12

Bibliografie Dirk Jacobs, Hassan Bousetta, Andrea Rea, Marco Martiniello, Marc Swyngedouw. (2006) Qui sont les candidats aux élections bruxelloises? Le profil des candidats à l'élection au parlement de la Région de Bruxelles Capitale du 13 Juin 2004, Bruxelles, Academia Bruylant, collection Cahiers Migrations. Swyngedouw, M., Meuleman, B., Abts, K., Bousetta, H., & Galle, J. (2015). Belgian Ethnic Minorities Election Study 2014. Codebook: Questions and Frequency tables. Leuven: ISPO KU Leuven & CLEO/CEDEM Université de Liège. Wauters, B. & Rodenbach, J. (2014). Het gebruik van de voorkeurstem bij de parlementsverkiezingen van 25 mei 2014. http://www.gaspar.ugent.be/media/1043/wauters rodenbach notavoorkeurstemmen 2014.pdf 13