Vrouwengeneeskunde in de Middeleeuwen Orlanda Lie Hoogleraar Middeleeuwse cultuur Universiteit Utrecht
Middeleeuwse toestanden De middeleeuwen (500-1500); Vooroordelen, beeldvorming, andere normen- en waardenstelsels Primitief, achterhaald, dom, naief Anachronistisch (het verleden bekijken in het licht van onze huidige normen en waarden) Cultuurhistorisch (het verleden bekijken in het licht van de normen en waarden van die tijd)
Vrouwengeneeskunde in de Middeleeuwen: Fysiologie Voortplanting Zwangerschap Beeldvorming
Vraagstelling Wat voor kennis bezat men in de Middeleeuwen over het vrouwelijk lichaam en seksualiteit? Welk wereld- en mensbeeld ligt ten grondslag aan middeleeuwse opvattingen over het vrouwelijk lichaam en seksualiteit?
Benaderingswijze/methodologie Mediëvistiek: studie van de Middeleeuwen Literatuurhistoricus: tekstgericht Wat staat er in de tekst en waarom staat dat er? Onderzoeksmateriaal: middeleeuwse teksten Humaniora (Geesteswetenschappen)
Onderzoeksmateriaal Geschreven teksten die bewaard zijn gebleven Literaire bronnen Theologische bronnen Juridische bronnen Instructieve teksten: wetenschap, gezondheid en techniek (artesliteratuur) Latijn versus volkstaal (vernacularisatie)
Latijn versus volkstaal Schriftcultuur versus mondelinge traditie Tot 1200: schriftcultuur = Latijn = kerk/ clericus Mondelinge traditie = volkstaal = leek/ laicus Geletterdheid (litteratus) versus ongeletterdheid (illiteratus) Na 1200: voortschrijdende verschriftelijking en vernacularisatie
Middeleeuwse (Latijnse) kennis over de vrouw Twee belangrijke bronnen Secreta mulierum: natuurfilosofisch (theoretisch) Liber Trotula: geneeskundig (praktisch/ therapeutisch)
Secreta Mulierum Natuurfilosofische traditie; pseudo-albertus Magnus (13de eeuw); kerkgeleerde; geestelijk milieu aandacht voor fysiologie en anatomie van de vrouw m.n. i.v.m. voortplanting (vruchtbaarheid, conceptie, zwangerschap, geboorte), de vrouwelijke natuur en seksualiteit Wijd verbreid; >100 hss; > 120 dr Vertalingen: Duits, Nederlands, Frans, Italiaans, Tsjechisch
Menstruatie mythe (Secreta mulierum-traditie) Menstruatie = afvalstof (rood); giftig goedje Doet spiegels dof uitslaan Doet bomen verdorren Doet honden dood neervallen De blik van een menstruerende vrouw doodt zuigelingen Menopausale vrouwen zijn nog gevaarlijker Sex met menstruerende vrouw: melaats kindje (Leviticus 15)
Liber Trotula Trota van Salerno (12e eeuw; vrouwelijke arts); Trotula, kleine Trota (klein boek over vrouwengeneeskunde), later benaming voor 3- delig Latijns compendium over vrouwengeneeskunde: 1. Liber de sinthomatibus mulierum (Boek over de aandoeningen bij vrouwen) 2. De curis mulierum (Over de behandeling van vrouwenkwalen) 3. De ornatu mulierum (Over het mooi maken van vrouwen)
Liber Trotula 126 Latijnse hss bewaard gebleven Monica Green 2001: The Trotula. A Medieval Compendium of Women s Medicine. Edited and translated. Philadelphia (University of Pennsylvania) 2001. The Trotula. An English Translation of the Medieval Compendium of Women s Medicine. (University of Pennsylvania) 2001.
Dwergen op de schouders van reuzen
Grondslagen middeleeuwse geneeskunde Empedocles: elementenleer: aarde, water, lucht, vuur Hippocrates: humorenleer: zwarte gal, slijm, bloed, gele gal Aristoteles: primaire eigenschappen: warm, koud, vochtig, droog
Aristotelisch stelsel Vier elementen: aarde, water, lucht en vuur Primaire eigenschappen: heet, koud, droog en vochtig Heet en droog > koud en vochtig Mannelijk lichaam: heet en droog Vrouwelijk lichaam: koud en vochtig Man (volmaakt product)> Vrouw (=mislukte man, misbaksel)
Het galenisch stelsel Galenus (2e eeuw) Humoraalpathologie Slijm/flegma (vochtig en koud) Zwarte gal (koud en droog) Bloed (vochtig en warm) Gele gal (warm en droog) Evenwichtige balans (gezond) versus verstoring (ziek) Complexien- of temperamentenleer
Galenisch stelsel Gebaseerd op Aristotelisch stelsel Man is heet en droog; vrouw is koud en nat Spijsvertering; koken van voedsel en verwerken tot voedingsstoffen Menstruatie is afvalstof; maandelijkse zuivering noodzakelijk Menstruatie = bloemen; nodig voor vruchtbaarheid
Spijsvertering: 4 kookprocesses Maag (1e digestio): voedsel wordt gekookt tot chylus (naar lever); uitwerpselen (naar darmen) Lever (2e digestio): chylus wordt gekookt tot bloed dat via de aders wordt vervoerd naar alle organen en opgenomen in het lichaam. Wat niet wordt opgenomen wordt uitgescheiden als zweet of urine Naast bloed ook productie van andere stoffen: -milt: zwarte gal -galblaas: gele gal -nieren: water Hart (3e digestio): Vrouw: bloed (via slagaders) -> baarmoeder-> zaad (menstruum) en menstruaal bloed (afvalstof) Bij zwangerschap: baarmoeder van zwangere vrouwen verwerkt menstruaal bloed tot voeding voor foetus; na bevalling bloed -> borst ->melk Man: bloed (via slagaders) ->Testikels -> sperma (veredelde stof) Hersenen (4e digestio)
Fysiologie van mannen en vrouwen De man is het volmaakte schepsel: heet en droog De vrouw is een onvolmaakte man: koud en nat De man kan door zijn complexie/fysiologie het voedsel optimaal verwerken en omzetten tot nuttige voedingsstoffen Sperma versus menstruaal bloed
Fysiologie van de vrouw Het vrouwelijk lichaam (koud en nat) is minder goed in staat om voedsel te verkoken dan het mannelijk lichaam (warm en droog) Chylus in lever produceert minder gekookt bloed dat (via de aderen vanuit het hart) naar de baarmoeder vloeit Baarmoeder produceert menstruum (vrouwelijk zaad) en menstrual bloed (afvalstof) Menstruatie is reinigingsproces, essentieel voor gezondheid van het vrouwelijk lichaam
Baarmoeder (koud en droog) Bewaarplaats van menstruum (vrouwelijk zaad); regelmatige menstruatie is essentieel voor gezondheid; ophoping is schadelijk (negatief) Orgaan waar bevruchting plaatsvindt (positief) Wandelende baarmoeder
Man-vrouw opvattingen Vrouwelijkheid en mannelijkheid Man is heet en droog Vrouw is koud en nat De koudste man is heter dan de heetste vrouw Mannelijk lichaam van nature gezonder dan vrouwelijk lichaam Menstruatie is afvalstof; sperma is veredelde stof
Anatomie van de uterus (matrix, matrice) Twee-hoornige uterus (Grieks-Arabische traditie) De zevenkamerige uterus deed zijn intrede in de 12de eeuw: Pseudo-Galenus, De spermate; populair vanaf de 13de eeuw (Latijnse traditie) Prominent aanwezig in de overgeleverde Middelnederlandse medische en religieuze teksten Verklaring voor meerlingen, genderverschillen
Anatomie van de uterus Orgaan voor menstruatie en reproductie Fysiologie van het vrouwelijk lichaam Anatomie van de uterus; 2 cellen (li and re) vs 7 cellen (3 li, 3 re, 1 mi) Jongens rechts, meisjes links, hermafrodiet in midden Vrouwelijke testikels (cf. eierstokken) vs mannelijke testikels; beide produceren zaad (twee-zadentheorie) Menstruatie, menopauze, zwangerschap,
Links versus rechts Lever (kookpot) is warmtebron (rechts) Aders vanuit de lever vloeien eerst naar de rechterkant van het lichaam Hart (warmtebron) ligt links, maar heeft twee vaten die naar rechts zijn geopend M.a.w. Rechts is warmer dan links
Meisjes versus jongens Baarmoeder heeft centrale ligging Rechterhelft ontvangt meer warmte dan linkerhelft Baarmoeder bestaat uit 2 kamers; links (meisjes); rechts (jongens) Baarmoeder bestaat uit 7 kamers: 3 links (meisjes); 3 rechts (jongens); 1 in midden (hermafrodiet)
Conceptie Tweezaden-theorie Bij seksuele gemeenschap ejaculeren zowel man als vrouw, resp. sperma en menstruum Na conceptie sluit de baarmoeder zich (geen speld tussen te krijgen)
Misvormingen Zaad en baarmoeder van slechte kwaliteit resulteert in kinderen met lichamelijke beperkingen Positie bij vrijen is belangrijk: de zaden moeten zich evenwichtig kunnen mengen Niet vrijen tijdens menstruatie
Infertiliteit Te magere en te dikke vrouwen hebben moeite om zwanger te worden Vrouwen met een glibberige baarmoeder kunnen het zaad niet binnenhouden Mannen met te dun zaad zijn onvruchtbaar Baarmoeder (koud en droog) Mannelijke testikels (heet en vochtig) [Anthonie van Leeuwenhoek (1632-1732)]
Onvruchtbaarheid Veroorzaakt door zowel de man als de vrouw Vrouw: buitensporige warmte of te grote vochtigheid van de baarmoeder; de hitte doodt het zaad van de man; de glibberige baarmoeder houdt het zaad niet vast Therapie: kruiden, dieet, roking, baden, vaginale douches, etc. Man: geen zin om te vrijen en erectieproblemen veroorzaakt door zwak gestel en slechte kwaliteit van het zaad (te koud en te vochtig)
Embryologie Melkachtig (week 1) Bloederige massa (week 2) Vlezige homp (week 3) Foetus krijgt vorm (week 4) Aderen, beenderen, vlees, huid, (week 5) Na veertig dagen: alles erop en eraan (week 6) Bezieling: na 40 of 45 dagen
Levensvatbaarheid 7-maands kindje versus 8-maands kindje Na 7 maanden is de vrucht volgroeid De 8 ste maand is de periode om uit te rusten van de inspanningen. Indien het kind in de 8 ste maand wordt geboren, wordt het verstoord in zijn herstelfase en zal het maar kort leven.
Vernacularisatie Geleerde (Latijnse) wetenschappelijke kennis toegankelijk maken in de volkstaal
Latijn versus volkstaal Schriftcultuur versus mondelinge traditie Tot 1200: schriftcultuur = Latijn = kerk/ clericus Mondelinge traditie = volkstaal = leek/ laicus Geletterdheid (litteratus) versus ongeletterdheid (illiteratus) Na 1200: voortschrijdende verschriftelijking en vernacularisatie
De Middelnederlandse traditie R.Jansen-Sieben, Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur. Utrecht 1989 S.v. gynaecologie ; > 20 hss; > 30 drukken Invloed van De secretis mulierum en Liber Trotula op de Middelnederlandse traditie Zowel in proza als in verzen
Vier groepen Groep A Beknopte vertaling Liber Trotula Proza Groep C Vertaling Liber Trotula Proza Vrouwelijke doelgroep Groep B Combinatie Liber Trotula, Secreta Mulierum, De Spermate versvorm Groep D Combinatie Secreta Mulierum en De Naturis Rerum versvorm
Groep C Vertegenwoordiger van de Trotula-traditie Vrije vertaling en bewerking van de gynaecologische en obstetrische hoofdstukken van het Trotula-compendium Ic bidde alle vrauwen die dit sullen sien ofte horen lesen, hem biddic dat si my niet ne vloucken, want ic ne hebbe hem dit niet gescreven te scande maer te horen profite Brugge SB 593; Kopenhagen GKS 1657; Hamburg SB cod.med. 798.
3 verschillende vertalingen Kopenhaagse Trotula: nadruk op obstetrische hoofdstukken, minder op anatomie en fysiologie Hamburgse Trotula: vervangt alle verwijzingen naar Trotula met Albertus Magnus; vervangt de obstetrische hoofdstukken uit het Liber Trotula met die uit een Arabisch chirurgische verhandeling: Chirurgia van Albucasis (940-1013) Brugse Trotula: nadruk op anatomie en fysiologie; obstetrische hoofdstukken ontbreken
Hamburg, SB, Cod. Med. 798 Tekstuele usurpatie: de Trotula-tekst wordt geassimileerd in de pseudo-albertaanse traditie De Middelned.Trotula wordt gepresenteerd als het werk van Albertus Magnus en gecombineerd met De secretis mulierum De obstetrische hoofdstukken van het Liber Trotula compendium worden vervangen door die uit de Middelnederlandse vert. van de Chirurgie van Albucasis (+1013) Vermenging De secretis mulierum en Liber Trotula 19 afbeeldingen waarvan 11 afkomstig uit Albucasis
Brugse Trotula Nadruk op anatomie en fysiologie van het vrouwelijk lichaam: menstruatie, conceptie, vruchtbaarheid Opvallend: verloskundige hoofdstukken worden niet vertaald 10 afbeeldingen
Seks is gezond Zaad is essentieel voor het verwekken van nageslacht Zaadlozing is essentieel voor de gezondheid Vrouwen produceren net als mannen zaad Bij de conceptie storten beiden hun zaad Door seksuele gemeenschap wordt de koude en vochtige natuur van de vrouw opgewarmd
Therapie voor vrouwen die lijden aan opstopping van zaad Bij weduwen en maagden: Door hun vagina te kietelen komt er zaad vrij Bij weduwen kan dit met de vinger Bij maagden en nonnen worden watten gedrenkt in een mengsel van steenzout, glaspoeder, azijn en zout water in de vagina gebracht
Om een wijf te makene nauwe als ofte si eene maghet ware Daertoe nemt dwitte van den eye ende temperet met watere. Daer in ghesoden es pulegium, ofte sinapis, ofte spijc, ofte valeriane, ofte eenigherande droegende cruden. Ende daerin vet een liinen cleet tweewaerf sdaghes, ofte 3 ende dat soe leght in den mont van der matricen.
Het herstellen van de eer van vrouwen ic, Trotula, ebbe hiermede vrauwen gheholpen die kinderen hadden ghehadt, ende daerna trocken si te huwelike (f. 18r 4-5)
De Middelnederlandse drukken Der vrouwen natuere ende complexie (ca. 1531) Tprofijt der vrouwen (ca. 1550) Den roseghaert vanden bevruchten vrouwen: 1513 (Eucharius Rosslin) Tboeck vande Vroet-Wijfs (Jacob Ruf 1500-1558) Johannes de Ketham: Fasciculus medicinae: 1512
Der vrouwen natuere ende complexie Dits ghedaen omdat elc man sou weten hem te regeren na wisen raet, opdat hi niet en worde gesmeten vanden vrouwen met moede quaet. Traditie van De secretis mulierum
Humorenleer Complexien of Temperamentenleer Vier complexien: Sanguinicus (bloed dominant) Cholericus (gele gal) Melancholics (zwarte gal) Flegmaticus (slijm)
Vrouwentypes Cholerisch: stevig gebouwd, veel menstruatie, kuis en standvastig Sanguinisch; volslank, blozend, matige stonden, houden van sex Melancholisch: donkere teint, wispelturig, saai, vloeien veel, kunnen goed zonder man Flegmatisch: mager, donker gelaat, kunnen zonder sex, maar als ze eenmaal de smaak te pakken hebben
Vrouwentypes Vrouwen met kleine, stevige borsten, weelderige haardos, blozend gelaat; onregelmatige menstruatie, vloeien niet veel, worden niet gauw zwanger, produceren weinig melk, houden van seks Vrouwen met grote, zachte borsten, dun haar, bleek gezicht; regelmatige menstruatie, vloeien veel, worden gauw zwanger, veel melk, kuis.
Tprofijt der vrouwen Traditie van het Trotula-compendium Gynaecologische en obstetrische informatie Praktische voorschriften behandeling vrouwenkwalen; borstvoeding, cosmetische recepten Ook aandacht voor mannenzaken, fertiliteitsproblemen, potentiemiddelen
Verloskundige traditie In Liber Trotula slechts beperkt Andere traditie: Muscio (6 e eeuw), Latijnse vertaling van Griekse tekst van Soranus (1 e eeuw): Gynaeikeia; tbv geletterde vroedvrouwen Vanaf 11 e eeuw: geletterde vroedvrouwen maken plaats voor geletterde mannen Encyclopedische traditie: Thomas van Cantimpre (Muscio)
Verloskundige traditie Albucasis (Arab. Cordoba,11 de eeuw); Chirurgia (incl. obstetrische hoofdstukken + illustraties (Muscio traditie) Opgenomen in chirurgische handboeken (bv. Hamburgse Trotula, 15 de eeuw) Belang voor chirurgen en doctores medicinae om te beschikken over obstetrische kennis Italiaanse artsen, doorgeefluik van obstetrische kennis, naar Duitsland en
Vroedvrouwen en artsen Vanaf 14 de eeuw: vrouwengeneeskunde beoefend door medisch opgeleide mannen Mannelijke artsen krijgen supervisie over de opleiding van vroedvrouwen Stadsverordeningen over de qualificaties van vroedvrouwen (doop van pasgeborene) Waarschuwing tegen ondeskundige vroedvrouwen Vrouwengeneeskunde -> mannenzaak
Standaard handboek 16 e /17 e eeuw Tussen 1513 en 1541: 14 herdrukken Tussen 1562-1608: 10 drukken van uitgebreidere versie (Hebammenbüchlein) 1532: Latijnse vertaling door zoon: De Partu Hominis Nederlandse vertaling (28 drukken) Frans, Spaans, Deen, Tsjech, Engels
Eucharius Rösslin Apotheker, stadsarts 1513: Der Swangern frawen und hebamme roszgarten Opgedragen aan Hertogin Katherine van Brunswick en Lüneburg 1516: Den Roseghaert vanden bevruchten vrouwen Voorlichting zwangere vrouwen; instructie vroedvrouwen Waarschuwing tegen onbekwame vroedvrouwen
Tboeck vande Vroet-Wijfs Vroedvrouwenkatechismus Zwitserse arts Jakob Ruf, verantwoordelijk voor opleiding en certificering van vroedvrouwen Middelnederlandse vertaling van Martyn Everaert (1591)
Fasciculus Medicinae Duitse arts Johannes de Ketham Medicijnen studie in Wenen (lector 1454, secties) Het eerste gedrukte boek met anatomische afbeeldingen (Latijn 1491) Middelnederlandse vertaling van Petrus Antonius; druk van 1512 (Claes de Grave, Antwerpen) Bevat 2 hoofdstukken over vrouwengeneeskunst
Menstruatie mythe (Secreta mulierum-traditie) Menstruatie = afvalstof (rood); giftig goedje Doet spiegels dof uitslaan Doet bomen verdorren Doet honden dood neervallen De blik van een menstruerende vrouw doodt zuigelingen Menopausale vrouwen zijn nog gevaarlijker Sex met menstruerende vrouw: melaats kindje (Leviticus 15)
Vernacularisatie Latijnse kennis toegankelijk maken in de volkstaal
Het boek van Sidrac Encyclopedie-in-dialoogvorm: een heidense koning (Bottus) stelt honderden vragen over de middeleeuwse leef- en denkwereld die door een wijze, vrome man (Sidrac) worden beantwoord. Frans origineel (13de eeuw); tussen 600 en 1200 vragen Nederlandse vertaling (14de eeuw); tussen 200 en 400 vragen (ed. Van Tol 1936).
Middeleeuwse vraagbaak Waarom is de zee zout? Waarom stinkt de poep? Waardoor is de ene wijn wit en de andere rood? Hebben vrouwen testikels? Zal er altijd oorlog zijn in deze wereld? Kan men om de wereld heen reizen?
Enkhuizer almanak Hoe komt het bloed aan zijn rode kleur/ Waarom heeft een olifant zulke grote oren? Waarom kan een mens niet vliegen? Waarom is de zee zout? Hoe ontstaan parels? Hoe komt het dat je maag knort? Is een zebra nu wit met zwarte strepen of andersom?
Kan een vrouw zwanger zijn van meer dan twee kinderen tegelijk? Een vrouw kan zwanger zijn van wel zeven kinderen tegelijk, want de baarmoeder van een vrouw heeft zeven kamers, en in elke kamer kan zij een kind dragen als God dat wil.
Wie is beter bestand tegen wellust: de man of de vrouw?
Sidrac antwoordt: De vrouw (koud en vochtig) is beter bestand dan de man (warm en droog) De heetste vrouw is kouder dan de koudste man Man: vrouw = 26 zaadlozingen : 1 zaadlozing De man ontvlamt snel, maar zijn begeerte is ook snel bevredigd De vrouw is moeilijker te bevredigen, daardoor begeert zij intenser dan de man
Hoe komt het dat vrouwen zo emotioneel reageren op vreugde en verdriet in de wereld?
Sidrac antwoordt Vrouwen reageren zo emotioneel omdat zij lichter bloed en lichtere hersenen hebben dan mannen. Zij zijn als kleine twijgjes aan de bomen die in alle richtingen met de wind meewaaien [ ]
Verder: Doordat vrouwen lichter bloed en lichtere hersenen hebben dan mannen, Zijn ze wankelmoedig en niet geschikt om bestuursfuncties te vervullen 70 vrouwen laten zich gemakkelijker misleiden dan 1 wijze man.
leermoment Wat is het belang van historisch kennis in een medische opleiding?
Historisch besef Inzicht in een andere cultuur met andere normen en waarden leidt tot begrip en respect Omgang met patienten in een multiculturele samenleving vraagt om begrip en respect
Kennisoverdracht is niet waardenvrij Transmissie van kennis: hierarchisch Natuurfilosofisch, theoretisch, mannelijke geleerden, schriftelijk vastgelegd (Latijn) Medisch-therapeutisch, praktisch, ervaringsdeskundigheid van vrouwen, mondeling (volkstaal) Schriftcultuur versus mondelinge traditie Echte kennis versus oudewijven-praat
Stelling Artsen die (cultuur)historisch besef hebben zijn beter in staat zich te verplaatsen in de leef- en denkwereld van hun patienten Artsen die aandacht hebben voor het verhaal dat bij hun patienten hoort, kunnen hun patienten beter adviseren en behandelen.
Eigentijdse receptie Secreta Mulierum Verworpen door Christine de Pizan in haar Cite des Dames als een vat vol leugens.
Christine de Pizan (ca. 1364-ca. 1430) Eerste vrouwelijke broodschrijver dochter van Italiaanse arts en astroloog, werkzaam aan het hof van de Franse (Valois) koning Karel V (1364-1380); Karel VI (1380-1422); Karel VII (1422-1461) Jeanne d Arc (+1430)