Een bloemlezing uit Der mannen ende vrouwen heimelijcheit, met inleiding en verklarende aantekeningen

Transcriptie

1 Universiteit Gent Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Nederlandse Letterkunde ANATOMIE, SEKSUALITEIT EN ZWANGERSCHAP IN DE MIDDELEEUWSE VOLKSTAAL Een bloemlezing uit Der mannen ende vrouwen heimelijcheit, met inleiding en verklarende aantekeningen Promotor: Prof. Dr. Joris Reynaert Juli 2008 Verhandeling voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het verkrijgen van de graad van master in de taal- en letterkunde: Nederlands- Engels, door Sandra De Smet

2

3 Universiteit Gent Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Nederlandse Letterkunde ANATOMIE, SEKSUALITEIT EN ZWANGERSCHAP IN DE MIDDELEEUWSE VOLKSTAAL Een bloemlezing uit Der mannen ende vrouwen heimelijcheit, met inleiding en verklarende aantekeningen Promotor: Prof. Dr. Joris Reynaert Juli 2008 Verhandeling voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het verkrijgen van de graad van master in de taal- en letterkunde: Nederlands- Engels, door Sandra De Smet

4 Voorwoord U hebt één van de laatste en zwaarste opdrachten van vier jaar aan de faculteit Letteren en Wijsbegeerte in handen. Dit is de afsluiter, hierna studeren we verder of worden we op de arbeidsmarkt gegooid alwaar het ieder voor zich is. Alvorens ik aan mijn uiteenzetting begin, zou ik graag de mensen bedanken die me geholpen hebben tijdens het schrijfproces. Mijn grootste dank gaat uit naar mijn promotor Prof. Dr. Joris Reynaert, hij reikte me de keuze van het onderwerp aan, hij stond altijd klaar voor een gesprek en raad, hij toonde me de weg en reikte me de gepaste materialen aan. Verder wil ik ook mijn ouders, zus en vrienden bedanken voor hun interesse en steun. Gent, 26 mei 2008

5 Inhoudsopgave Inleiding... 1 Hoofdstuk 1: Wetenschappelijke kennis in de middeleeuwen Mens en wereldbeeld: het menselijk lichaam Anatomische kennis Geneeskunde in de Middeleeuwen Geneesmiddelen Kruiden Medische rangorde Wetenschap in de volkstaal Hoofdstuk 2: Gynaecologie volgens Trotula Gynaecologische kennis in de middeleeuwen: basis en bronnen Inleiding Liber Trotula De baarmoeder De maandstonden Andere vrouwenkwaaltjes Zadentheorie Conceptie Zwangerschap en bevalling Onvruchtbaarheid Borstvoeding Het zelfbewustzijn van een middeleeuwse vrouw Aanvulling op basis van De Secretis Mulierum Verspreiding gynaecologische kennis Hoofdstuk 3: Middelnederlandse vrouwenleer in verzen 1. Inleiding Der mannen ende vrouwen heimelijcheit Het Weense handschrift Uitwerking van de proloog Inhoudelijke bespreking van Der mannen ende vrouwen heimelijcheit Der Vrouwen Heimelijcheit... 64

6 6.1. Inleiding Der Vrouwen Heimelijcheit Inhoudsweergave Der Vrouwen Heimelijcheit Bronnenverwerking Beeldvorming op basis van volkstalige teksten Conclusie Bibliografie Bijlage I: Bloemlezing van Der mannen ende vrouwen heimelijcheit... I-XVII Bijlage II: Afbeeldingen... I-V

7 1 Inleiding Het onderwerp voor deze scriptie werd me aangereikt door Prof. Dr. Joris Reynaert. In de het vak Letterkunde in de Middeleeuwen en vroegmoderne tijd werd de middeleeuwse kennis op schrift besproken. Ik had altijd al een uitgesproken interesse voor de middeleeuwen, maar door dit vak werd mijn interesse in het denkkader en de leefwereld van de middeleeuwer aangewakkerd. Natuurlijk kunnen niet alle aspecten van het leven van een middeleeuwer besproken worden en moet je een aspect kiezen en bij vrouwen is het makkelijker om interesse op te wekken voor onderwerpen zoals seksualiteit en gynaecologie in die tijd. De kern van mijn onderzoek is gericht op de typische voorstellingen rond vrouwelijke anatomie, seksualiteit en zwangerschap die we aantreffen in Der mannen ende vrouwen heimelijcheit. Deze bevindingen vergelijk ik met parallelle teksten uit die tijd (Trotula en Der vrouwen heimelijcheit) en we gaan na hoe deze voorstellingen vanuit de bronnen of andere aspecten van de historische achtergrond te verklaren zijn. Deze scriptie is opgedeeld in drie hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk wordt in vijf kapittels de wetenschappelijke kennis in de middeleeuwen onder de loep genomen. We gaan na hoe ver men stond in de kennis van het menselijk lichaam in het historisch kader van de middeleeuwen. We beginnen met een schets van het algemeen mens- en wereldbeeld en anatomische kennis. Verder is het nodig om de bekende humorenpathologie (of de lichaamssappen en de hen toebedeelde eigenschappen) te bespreken om een algemeen idee te krijgen over de middeleeuwse visie op het menselijk lichaam. Ook al konden ze hun vermoedens niet volledig met de praktijk vergelijken aangezien het verboden was om lijken of mensen te onderzoeken door middel van dissectie, toch hadden wetenschappers een duidelijke eigen kijk op de werking van het menselijk lichaam. Ook de medische hiërarchie en enkele medische behandelingen of therapieën zoals aderlating en roking komen aan bod omdat ze belangrijk zijn in de context van de Middelnederlandse teksten. Daarna naderen we in het tweede hoofdstuk, verdeeld in dertien kapittels, het eigenlijke onderwerp: het gaat de gynaecologische toer op met behulp van Liber Trotula. Vooraf geef ik een overzicht van de belangrijkste autoriteiten in de antieke geneeskunst en hun theorieën. We onderzoeken hoe de middeleeuwse wetenschappers betekenis gaven aan menstruatie en hoe kinderen volgens de middeleeuwse visie verwekt werden. Verschillende gynaecologische zaken worden aangehaald: het productieproces van zaadcellen, de constructie van de baarmoeder, de bevalling zelf en borstvoeding. Het zou interessant zijn om

8 2 na te gaan hoe de middeleeuwse vrouw zelf dacht over haar onreine periodes, wat over haar lichaam verscheen in teksten of wat verkondigd werd door mannen die dachten hoe de vork aan de steel zat. Jammer genoeg is daar in de overgeleverde teksten weinig informatie over te vinden. Er zijn enkele gynaecologische handschriften overgeleverd die voorgaande vragen beantwoorden, maar weinig geschriften zijn uit een typisch vrouw -zijn geschreven, daarom is het moeilijk na te gaan hoe zelfbewust een vrouw toen was en hoe ze haar lichamelijke processen zelf ervoer Vervolgens komen we in het derde hoofdstuk bij het letterkundige gedeelte van de scriptie. We gaan na welke teksten voorhanden waren in de volkstaal en welke kennis die verspreidden, om die reden bespreken we Der vrouwen heimelijcheid en De Secreta Mulierum. Zij schetsen uitgebreid wat in de middeleeuwen al dan niet bekend was op het vlak van gynaecologie en welke ideeën algemeen voor waarheid werden aangenomen. Aangezien deze werken al uitvoerig onderzocht en besproken zijn, hebben we er een minder bekend, beschreven en onderzocht werk uitgelicht, namelijk Der mannen ende vrouwen heimelijcheit. Voor mijn bloemlezing en citaten gebruik ik de editie van het handschrift van Napoleon De Pauw. In de meeste naslagwerken wordt naar De Pauws editie verwezen. Deze editie van De Pauw dateert uit 1893, maar ze is uitgebreider dan de recente editie van Huizenga uit De Pauws editie bevat een interessante proloog waaruit een aantal zaken af te leiden zijn, maar daar gaan we later dieper op in. De editie van Huizenga van het Weense handschrift zal eveneens aan bod komen en enkele verschillen met de editie van De Pauw zullen belicht worden. De tekst van het Weense handschrift is te vinden in hs. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, Zowel Der vrouwen heimelijcheit als Der mannen ende vrouwen heimelijcheit zijn berijmde Middelnederlandse traktaten, we gaan na waarom men medische informatie in versvorm giet en niet voor proza opteert (een manier die wij vandaag hanteren voor gewichtige onderwerpen). In dit opzicht is het dan ook wel interessant na te gaan welk publiek men hiermee dacht te bereiken. Aangezien de besproken traktaten vooral vrouwenzaken behandelen, letten we op hoe vrouwen daarin afgebeeld worden en welke visie men propageert. We geven de inhoud van Der mannen ende vrouwen heimelijcheit uitvoerig weer, net als enkele opmerkelijke theorieën zullen belicht worden. In de loop van de uiteenzetting zullen we het werk vergelijken met andere volkstalige werken, zoals Der vrouwen heimelijcheit. Aangezien Der mannen ende vrouwen heimelijcheit een opmerkelijke proloog bevat waar een nieuwe theorie in verwerkt is, zal ook die besproken worden. Verder

9 3 gaan we dieper in op de bronvermelding en op de vraag of de auteur hierbij afwijkt van zijn voorgangers en of hij nieuwe elementen aanbrengt in zijn uiteenzetting. De masterproef wordt afgerond met een conclusie en de bibliografie. Hoofdstuk 1: Wetenschappelijke kennis in de middeleeuwen 1. Mens en wereldbeeld: het menselijk lichaam In het middeleeuwse wereldbeeld stonden relaties tussen mensen en planeten centraal. Er waren zeven planeten bekend en de aarde vormde het middelpunt van het heelal. Aan deze planeten werden menselijke eigenschappen of karaktertrekken toegekend, ze konden een goede invloed hebben zoals Jupiter of ze konden slecht van aard zijn zoals Saturnus. De planeten bewegen zich binnen een brede band van vijftien graden rond de aarde, die band is beter bekend als de dierenriem. Huizenga legt uit: Die dierenriem werd verdeeld in twaalf gelijke delen van elk dertig graden, elk vak vertegenwoordigde een teken van de dierenriem. Men was ervan overtuigd dat de voortdurend wisselende posities van de planeten ten opzichte van de dierenriem en ten opzicht van elkaar het leven van de mensen op aarde beïnvloedden. Dit ingewikkelde systeem om de invloeden van de planeten op het menselijk leven te bepalen, noemen we humoraal-pathologie. 1 De theoretische grondslag van de geneeskunde van Galenus, ook wel het galenisme genoemd, bleef eeuwenlang onaantastbaar. Hij werkte de humoraalpathologie van Hippocrates verder uit en verfijnde het. Daardoor bestond het menselijk lichaam volgens de middeleeuwer uit een combinatie van vier lichaamsvochten of humoren: ten eerste is er het slijm of flegma, ten tweede bloed of sanguis, ten derde gele gal of colera en ten slotte zwarte gal of melancolia. Deze lichaamssappen hadden elk hun residentie in bepaalde organen, deze lagen respectievelijk in de gal, de hersenen, de lever en de milt. Deze vier humoren konden gekoppeld worden aan de planeten en de astrologische dierenriemtekens. De wereld was opgebouwd uit vier basiselementen: water, lucht, vuur en aarde. Elk van de lichaamssappen was opgebouwd uit twee eigenschappen: een primaire en een secundaire. Dit vertaalde zich in de volgende eigenschappen: koud, warm, vochtig en droog. Deze waren in overeenstemming met de vier kosmische oerelementen. De lucht buiten ons lichaam vertegenwoordigt het bloed binnenin ons lichaam en het heeft als eigenschappen warm en vochtig te zijn. Evenals het vuur staat de gele gal voor de combinatie warm en droog. Net zoals in de aarde zijn in de 1 Huizenga, E., Bitterzoete Balsem. Geneeskunde, chirurgie en farmacie in de Late Middeleeuwen. Hilversum, Verloren, p 9

10 4 zwarte gal de eigenschappen droog en koud aanwezig. Ten slotte vindt men in het water, net zoals bij het slijm, de eigenschappen koud en vochtig. Wanneer twee elementen een eigenschap deelden, konden de elementen in elkaar overgaan. 2 Hieronder vindt u een weergave van de lichaamssappen in verbinding met de kosmische oerelementen en de primaire en secundaire eigenschappen. Flegma (slijm) Water Koud en vochtig Sanguis (bloed) Lucht Warm en vochtig Melancholia (zwarte gal) Aarde Koud en droog Cholera (gele gal) Vuur Warm en droog Alle vier de humoren waren bij ieder mens aanwezig, maar één had de bovenhand en dat bepaalde het karakter of temperament van het individu. Zo onderscheidde men vier types mensen: bij een mens van het sanguinische type overheerste het temperament van het bloed, deze personen waren bekend voor hun levenslustig karakter. De flegmaticus werden de weinig bewonderenswaardige trekken van luiheid en lafhartigheid toegekend. De cholericus waarbij de gele gal de bovenhand had, was wraakzuchtig en driftig. Ten slotte is er de melancholicus wiens zwarte gal hem depressief en onbetrouwbaar maakte. 3 Het is opmerkelijk dat driekwart van de mensheid een niet lovenswaardig karakter lijkt te hebben en een sanguinist zal duidelijk de voorkeur krijgen. Bij een gezonde mens zijn de lichaamsvochten in een gebalanceerde verhouding aanwezig, bij zieken was die verhouding verstoord doordat er van het ene lichaamsvocht een tekort of een teveel was. Van Hee geeft hiervan een nauwkeurige beschrijving met een treffend voorbeeld: Veralgemeende of plaatselijke overmaat van één der kardinale sappen houdt het overwicht in van de daaraan verbonden kwaliteiten, wat kan leiden tot ziekte, die door deze kwaliteiten worden gekenmerkt. Een voorbeeld zijn de koude en vochtige aandoeningen waartoe een verhoogde productie van slijm aanleiding kan geven Men meende dat slijm in de hersenen ontstond en door het zeefbeen naar beneden in het lichaam sijpelde. Wanneer het echter in overmaat wordt afgescheiden, heeft dat verkoudheid aan de neus, keelpijn en longaandoeningen tot gevolg. Als het slijm nog verder afdaalde, kon de patiënt lijden aan diarree, gewrichtsaandoeningen en oedeem 2 Van Hee R., In de voetsporen van Yperman, heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen. Gemeentekrediet, p Huizenga, E., Bitterzoete Balsem. Geneeskunde, chirurgie en farmacie in de Late Middeleeuwen. Hilversum, Verloren, 2004, p. 11 p. 11

11 5 (vochtophoping). Tot diep in de 19 de eeuw was deze zinkingskoorts een begrip, net als galkoortsen. 4 Het gebrek of teveel van een lichaamssap kon verschillende oorzaken hebben: de planeten stonden in een verkeerde stand, de persoon hield er een verkeerd dieet op na of de leeftijd van de persoon zorgde voor een verstoring. De verhouding moest vervolgens hersteld worden en dit was mogelijk door het teveel van een bepaald lichaamsvocht af te voeren. Behalve met behulp van braakmiddelen, purgeermiddelen of zweetmiddelen, kon dit geschieden met behulp van een aderlating -waarover later meer- of het aanleggen van een setaceum of etterdracht. Bij een etterdracht werd een stuk geweven materiaal doorheen het pathologisch proces ingebracht via twee incisies, de uiteinden van het materiaal bleven uit het lichaam hangen om de afloop van het vocht te vergemakkelijken. 5 Hoe bepaalde men welk lichaamsvocht in schadelijke hoeveelheid aanwezig was? Men deed een uroscopie en bepaalde via de kleur om welk lichaamsvocht het ging. Eenmaal vastgesteld was om welk lichaamsvocht het ging, werd een geneesmiddel gezocht dat over de omgekeerde capaciteiten beschikte dan het lichaamsvocht waarvan er te veel in het lichaam circuleerde. Wanneer bijvoorbeeld een lichaam kou leed en klam of vochtig was, dan moest het toegediende geneesmiddel warm en uitdrogend zijn. 6 De stand van de planeten speelde een grote rol bij de conceptie of de geboorte van een kind, de regerende planeet was immers karakterbepalend. De invloed van de planeten en de dierenriem ging echter nog verder: ze beïnvloedden niet alleen het menselijk lichaam in zijn geheel maar elk had ook een invloed op een specifiek lichaamsdeel. Deze theorie krijgt de naam melothesia. Huizenga beschrijft deze verbindingen specifieker: De planetaire melothesia verbond de planeten met innerlijke organen: zo beheerde de maan het hoofd, Mercurius de longen, Venus de nieren, de zon het hart, Mars de gal, Jupiter de lever en Saturnus de milt. 7 Hetzelfde gold voor de dierenriemmelothesia: het teken van de Ram, het begin van het astrologisch jaar, regeert in het hoofd en Vissen de voeten. De volledige representatie van de dierenriem en hun invloed op lichaamsdelen kunnen we terugvinden in 4 Van Hee R., In de voetsporen van Yperman, heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen. Gemeentekrediet, p Ibidem, p Idem, p Huizenga, E., Bitterzoete Balsem. Geneeskunde, chirurgie en farmacie in de Late Middeleeuwen. Hilversum, Verloren, p.14

12 6 de afbeelding van de zodiakman. In de bijlage bevindt zich een afbeelding uit 1512 en er wordt telkens bij vermeld of het om een goede of kwade invloed gaat. Hieruit kunnen we besluiten dat in de middeleeuwen geneeskunde en astrologie nauw samenhingen, een arts werd onprofessioneel bevonden als hij de astrologie niet machtig was. 2. Anatomische kennis Lange tijd had men bitterweinig aandacht besteed aan menselijke anatomie, maar in de loop van de 14 de eeuw kwam daar verandering in, het werd immers steeds duidelijker dat zonder een betere kennis van anatomie geen verbeteringen op chirurgisch vlak mogelijk waren. Voor die periode werden vooral dieren ontleed, maar de nieuwsgierigheid won het uiteindelijk zodat er ook op mensen onderzoek werd uitgevoerd. Eén van de eersten die in het openbaar een lijk opende was Henri de Mondeville in 1304, maar hij deed dit niet om nieuwe kennis op te doen, wel om aan het publiek de kennis uit de antieke oudheid te demonstreren. Zulke openbare demonstraties werden niet wekelijks gehouden, het moest koud genoeg zijn opdat het lijk niet zou ontbinden voor het oog van het publiek en de rottende geur hen niet zou verjagen. 8 Toch raakten chirurgen steeds meer overtuigd van het belang van anatomische kennis en onderzoek om een vooruitgang in de geneeskunde te bewerkstelligen; ze gingen zich meer op praktijk richten en de resultaten van hun onderzoeken werden in teksten gegoten zodat elk chirurg ze kon raadplegen en toepassen tijdens zijn praktijk. Er waren natuurlijk nog andere redenen om het taboe op onderzoeken op menselijke lichamen te doorbreken. Voor gerechtelijk onderzoek was het belangrijk dat men van doden het tijdstip en de oorzaak van overlijden kon vaststellen om na te gaan of het om een moord ging, met gif bijvoorbeeld. Secties werden ook noodzakelijk omwille van hygiëne en epidemieën: zo kon men beter nagaan wat de symptomen van een bepaalde epidemie waren en die daarna beter herkennen. Ten slotte voerden artsen scholastieke sectielessen in om hun dierbare Galenusteksten te toetsen aan de realiteit (zoals de priesters de christelijke leer met de Aristotelische vergeleken). 9 Wanneer men iets ontdekte dat niet overeenstemde met Galenus, werd dit echter vaak afgedaan als een fout of een gebrek van het lichaam dat men onderzocht, of men dacht dat het menselijk lichaam gewoon veranderd was in vergelijking met Galenus tijd. Uiteindelijk moesten de dogma s van de kerk wel wijken voor de nieuwe 8 Van Hee R., In de voetsporen van Yperman, heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen. Gemeentekrediet, p.67 9 Jetter D., Geschiedenis van de geneeskunde. Utrecht, Uitgeverij Het Spectrum, p. 229

13 7 overgeleverde kennis. Hoe ging zo n sectie in zijn werk? De lector of professor las luidop de Latijnse tekst voor en een demonstrator wees met een stok de organen aan. De dissector bracht de snede aan, van de symfyse (verbinding tussen de schaambeenderen) naar het sternum (borstbeen) en van rechts naar links in het gebied van de navel. Verder stonden er een twintigtal studenten opeengepakt toe te kijken. 10 Na de probeersels van de 14 de eeuw kwam de echte omwenteling in de 16 de eeuw: uitbreiding van kennis werd vanaf dan vooral op anatomisch onderzoek gebaseerd, wat anatomie tot het belangrijkste aspect van geneeskunde in die periode maakte. Ontledingen op het menselijk lichaam gaven een beter zicht op de aard van aandoeningen, wonden en ziekten en dit leidde tot de grote omslag: de antieke auteurs werden niet langer op hun woord geloofd, maar artsen en chirurgen gingen op eigen onderzoek uit. Men kwam tot eigen inzichten en opmerkingen die konden gepubliceerd worden en waarvan het niet langer een probleem was als ze afweken van de gevestigde autoriteiten. Het werk van chirurgen bestond natuurlijk niet uitsluitend uit onderzoek of operaties, een van hun belangrijkste taken was het zetten of helen van gebroken botten en het behandelen van open wonden. Wat ook vaak voorkwam waren ontzettingen van schouders, armen, benen, ellebogen, heupen, vingers enz. Het was dan de bedoeling dat de chirurg, eventueel met een helper, het lichaamsdeel terug naar zijn natuurlijke stand leidde. Dit was niet zo n delicate en fijne ingreep als een operatie, het was vooral een kwestie van veel kracht op de juiste manier uit te oefenen. Zonder de hedendaagse röntgenfoto s was het een pak moeilijker om te oordelen of een bot gebroken was, dit moest op de tast bepaald worden, waarna eveneens op de tast de botten weer tegen elkaar moesten geplaatst worden. Het was dan de taak van de chirurg om de gebroken botten te spalken met plankjes in de lengterichting van de beenderen en die plankjes dan stevig aan te binden. Het kwam jammer genoeg wel eens voor dat de botten niet goed tegen elkaar gezet waren en de botten scheef groeiden. 11 Een groeiende anatomische kennis nam niet weg dat er bizarre behandelingen bleven bestaan. Eén van de meest pijnlijke ingrepen was cauteriseren, een proces waarbij gloeiend hete ijzeren staven tegen het lichaam gedrukt werden, met de bedoeling te voorkomen dat een 10 Jetter D., Geschiedenis van de geneeskunde. Utrecht, Uitgeverij Het Spectrum, p Van Hee R., In de voetsporen van Yperman, heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen. Gemeentekrediet, p.70

14 8 wonde ging ontsteken (bijvoorbeeld na een amputatie) of gewoon uit preventie om de humorenbalans stabiel te houden. Deze pijnlijke ingreep werd echter vooral toegepast door minder bekwame chirurgen en barbieren, ze was gewoonweg te pijnlijk en onvoldoende heilzaam waardoor ze de reputatie van deze medische beoefenaars geen goed deed. Artsen en chirurgen met meer kennis beriepen zich liever op een medicinale cauterisatie: ze gebruikten bijtende en dichtschroeiende middelen om wonden te dichten Geneeskunde in de middeleeuwen 3.1 Geneesmiddelen Hoewel de middeleeuwer geteisterd werd door allerlei kwalen, leek het alsof tegen iedere kwaal wel een kruid gewassen was, of omgekeerd dat elk kruid wel geschikt is om in een genezingsproces te dienen. Die kruidenpreparaten moesten natuurlijk bereid worden en die taak was weggelegd voor artsen en apothekers. In Brugge was er vanaf 1325 een kruydthalle waar kruideniers hun waren en specerijen konden verhandelen. Artsen en apothekers konden pas erkend worden als ze na drie jaar in de leer bij een meester een proef aflegden om hun kennis te demonstreren bij de deken van de kruydthalle. Van apothekers werd verwacht dat ze de verschillende kruiden van elkaar konden onderscheiden en ze de werking van de kruiden kenden. 13 Geneesmiddelen konden enkelvoudig zijn, dit wil zeggen gebaseerd op slechts een bestandsdeel of ze konden meervoudig of samengesteld zijn, dit wil zeggen dat ze wel tot zestig of zeventig ingrediënten konden bevatten. Ze konden opgebouwd zijn uit drie soorten grondstoffen nl. plantaardige, dierlijke of minerale materialen, maar de meeste waren vooral plantaardig van oorsprong. Planten waren zeer dankbare materialen en bijna elk onderdeel werd benut: van schors tot wortel en van zaad tot vrucht. Mineralen werden minder vaak gebruikt en wanneer dat wel het geval was, ging het vaak om opmerkelijke toepassingen. Sommige geneesmiddelen bevatten gesmolten koper dat was afgekoeld in water of men wou koper laten verbinden met urine en sommige zalven werden bereid met verhit lood. Andere voorbeelden van gebruikte mineralen zijn zouten, aluin, ijzer en zwavel. Ook aan enkele merkwaardige dierlijke producten werden geneeskundig krachten toegekend, daarbij denken 12 Huizenga, E., Bitterzoete Balsem. Geneeskunde, chirurgie en farmacie in de Late Middeleeuwen. Hilversum, Verloren, p Delva A., Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen. Brugge, Genootschap voor Geschiedenis, p. 63

15 9 we vooral aan vetten, melk, honing, spinnenwebben en was, maar ook aan castoreum of bevergeil dat gehaald werd uit de klieren van bevers. 14 Het castoreum werd ook vaak in parfums verwerkt, te vergelijken met muskus, en nu zou het nog in alternatieve geneesmiddelen terug te vinden zijn en is het ook wel bekend als afrodisiacum. Eenmaal de ingrediënten verzameld waren, kon men aan de slag gaan om ze te verwerken tot een geneesmiddel en daar had men een aantal manieren voor. Zo werd sap uit verse plantendelen gewonnen of verhitte men planten om ze vervolgens tot poeder fijn te stampen met een vijzel. Planten werden ook vaak geweekt in wijn, azijn, of bier. Voor dierlijke en minerale stoffen paste men vooral destillatietechnieken toe. Na de bereiding van het geneesmiddel was er een drager nodig om het middel effectief te kunnen opnemen in het lichaam. Daarom werd het preparaat verwerkt in vloeistoffen zoals water, borstmelk, honing, wijn of bier Kruiden Delva schetst in Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late Middeleeuwen hoe de kennis van kruiden evolueerde van de oudheid tot de middeleeuwen: Medische toepassingen van kruiden zoals munt, marjolein, kaneel en kruidnagel gaan terug tot de Sumeriërs en de Egyptenaren. Bij de Egyptenaren (circa 4000 voor Christus) was echter het verschil nog niet geheel duidelijk tussen kosmetische en medische bereidingen. 16 Hippocrates bracht daar verandering in, in zijn geschriften zijn in totaal een vierhonderdtal geneesmiddelen op basis van kruiden te vinden. Hippocrates was echter niet de eerste die duidelijk omschreef waarvoor welk kruid kon gebruikt worden. De Griek van wie de eerste kruidenbeschrijvingen bekend zijn is Dioscorides, een arts bij het Romeinse leger van Nero. Onze gewesten kwamen door de Romeinen in aanraking met kruiden en hun werking, dankzij de uitgebreide Romeinse handelsexpedities. Zo leerden onze streken kaneel kennen, dat werd aangevoerd uit Azië en doorgesluisd via kruidenverhandelende centra zoals Constantinopel en de Noord- Italiaanse havens. Daar kwam echter een einde aan na de val van het Romeinse rijk in 476 en het was pas na enkele eeuwen dat door Ierse kloosters de kruidenbloei terug aangewakkerd werd. In onze gewesten waren tot 1050 de kloosterlingen de enigen die door 14 Jetter D., Geschiedenis van de geneeskunde. Utrecht, Uitgeverij Het Spectrum, p Huizenga, E., Bitterzoete Balsem. Geneeskunde, chirurgie en farmacie in de Late Middeleeuwen. Hilversum, Verloren, p Delva A., Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen. Brugge, Genootschap voor Geschiedenis, p. 65

16 10 empirie enige ervaring hadden met medicinale planten. Ziekte werd echter nog vooral gezien als een ziekte door God opgelegd en echte interesse in de bouw van het menselijke lichaam kenden de kloosterlingen niet. 17 Karel de Grote ( ) geloofde in de helende werking van kruiden en hij legde alle kloosters binnen zijn Frankische rijk op een kruidentuin aan te leggen. Later werd dit gebruik overgenomen door kasteelheren die voor privé-gebruik een kruidentuin aanlegden naast hun groentetuin. De gewone man had zelden of nooit een eigen kruidentuin, hij haalde zijn benodigdheden bij de kruidenier of ze hadden een klein kruidenkoffertje of specerijenkastje in huis. Verder konden mensen die een beetje kennis hadden van kruiden ze gewoon plukken tijdens een wandeling langs de waterkant Medische rangorde In de middeleeuwen kon men bij apothekers terecht om de voorschriften verkregen van artsen in praktijk om te zetten. Apothekers waren derdes in de medische rangorde, de echte artsen of doctores medicinae en de chirurgen gingen hen vooraf. Ze hadden vaak een eerdere carrière van kruidenhandelaar erop zitten en specialiseerden zich daarna tot apotheker. Hun belangrijkste taak was het verzamelen, prepareren, opslaan en verkopen van geneesmiddelen. Ze kwamen vaak uit de gegoede middenklasse en hadden een opleiding genoten bij een leermeester of aan een universiteit waar ze de toegang hadden tot medische geschriften. Men heeft niet veel meer teruggevonden van recepten, die meestal in het Latijn opgesteld waren, omdat ze vaak slechts een tijdelijk karakter hadden. Apothekers stonden onder strenge controle van artsen en chirurgen, die nagingen of hun recepten nageleefd werden en ongewijzigd bleven. 19 Naast kruidenbereidingen werden regelmatig aderlatingen geadviseerd en deze taak werd meestal aan een barbier overgelaten. Ze waren belangrijk voor de modale middeleeuwer omdat barbiers vaak de enige hulp was die ze zich konden permitteren. Toch stond het beroep niet erg hoog in aanzien en dachten vele mensen dat barbiers bedrieglijke praktijken uitoefenden. Ze werden evenals andere medische beoefenaars opgeleid in de praktijk door een 17 Delva A., Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen. Brugge, Genootschap voor Geschiedenis, p Idem,. p Huizenga, E., Bitterzoete Balsem. Geneeskunde, chirurgie en farmacie in de Late Middeleeuwen. Hilversum, Verloren, p 19

17 11 leermeester, waarna een meesterproef of examen volgde om te zien of ze zelfstandig konden beginnen. De barbier had verschillende taken, hij stond in voor de lichaamsverzorging en dit zowel op medisch vlak als op het vlak van uiterlijke verzorging, zoals kapperswerk. Op medisch vlak werden hen enkel kleine ingrepen toevertrouwd, vooral aderlatingen en tandheelkundige ingrepen. Voor aderlatingen kon men niet zomaar zijn gang gaan: de stand van de planeten en de tekens van de dierenriem moesten gunstig zijn. Dit nam niet weg dat het een immens populaire ingreep was, het werd voor talloze ziektes aangewend, zoals zweren, ontstekingen, dikke of rode urine, te snelle hartslag, tuberculose, geslachtsziekten, onregelmatige menstruatie, rugpijn, schurft enz. De aderlating kon op drie manieren uitgevoerd worden. Huizenga beschrijft deze manieren: 20 De meest gebruikelijke (manier) was door met behulp van een scherp mesje op een afgebonden arm, in de lengterichting een snee in een ader te maken. Bij de tweede manier werd gebruikt gemaakt van een laatkop: de kolf werd met de opening op de huid van de patiënt gezet op de plaats waar een snee gemaakt was. Huizenga bespreekt dit luguber tafereel gedetailleerd: De kolf werd gevuld met brandbaar materiaal dat tot ontsteking werd gebracht en door het contact met de huid ontstond een zuigkracht die de ruimte tussen de huid en kolf vacuüm trok en het bloed uit de snee zoog. Regelmatig verplaatste men de laatkop zodat op verschillende plaatsen in het lichaam de humoren naar buiten konden. 21 De derde en laatste methode was het gebruik van bloedzuigers, maar dit werd enkel toegepast als het gebruik van de laatkop onmogelijk was. Behalve een zuiverende werking, paste men aderlatingen ook toe om een diagnose te stellen. De smaak, geur, warmte en snelheid waarmee het bloed stolt, speelden een rol bij de diagnose. Na de aderlating werd het bloed verzameld en in bekkens voor het raam van de barbier gezet, op die manier kon de barbier reclame voor zijn zaak maken en het was hygiënischer om bloed voor een raam te bewaren dan pakweg in de woonkamer. Later werd het bloed opgehaald en in stedelijke bloedputten gegoten opdat het vee het niet zou opdrinken. 22 Het bleef altijd opletten voor charlatans, oplichters en kwakzalvers, die meedogenloos misbruik maakten van de goedgelovigheid van de mensen en hun hoop op beterschap. Ze zwierven van stad naar stad om hun waren aan te prijzen en nieuwe patiënten te lokken. Ze 20 Huizenga, E., Bitterzoete Balsem. Geneeskunde, chirurgie en farmacie in de Late Middeleeuwen. Hilversum, Verloren, p Idem, p Van Hee R., In de voetsporen van Yperman, heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen. Gemeentekrediet, p.48

18 12 probeerden klanten voor zich te winnen door met groot vertoon de stad binnen te komen, inclusief strooibriefjes, denkende dat ze op die manier professioneel en geloofwaardig overkwamen. Waarom deden mensen dan beroep op kwakzalvers, als ze al bij al toch vaak een slechte reputatie hadden? Geschoolde artsen en chirurgijnen vertegenwoordigden slechts een heel dunne laag van de bevolking en het was logisch dat ze zich in een stad vestigden, waar ze meer mensen konden helpen en waar hun inkomsten hoger lagen. Op het platteland was er een tekort aan medische krachten en de mensen grepen naar de middelen die voorhanden waren, en die middelen werden maar al te graag door kwakzalvers aangereikt. Een van de producten die ze het meest gebruikten was de triakel, oorspronkelijk een middel gebruikt tegen slangenbeten en later werd het ingezet tegen allerlei kwalen. Hoe meer ingrediënten werden gebruikt tijdens de ingewikkelde bereiding, hoe beter de werking zou zijn, maar dit liet natuurlijk veel ruimte voor gesjoemel. Kwakzalvers deden zich vaak voor als gediplomeerde artsen en dit zorgde voor een groeiend wantrouwen onder de mensen, ook voor rechtmatige praktiserende artsen en chirurgen. Vakbeoefenaars die zich reeds uitvoerig bewezen hadden, waren gewild in hogere kringen en ze verbonden zich dan ook aan die mensen voor privé-diensten waarop de mensen van de lagere klassen en op het platteland wederom erop aangewezen waren om kwakzalvers te consulteren. 23 In de late middeleeuwen kwam er verandering in deze nogal ongezonde verhouding, de geneeskunde werd langzaamaan professioneler. Het platteland raakte dunner bevolkt door de stadstrek in de loop van de 13 de en 14 de eeuw en het logische gevolg daarvan is dat de stad meer nood had aan bekwame medici. Sinds de 12 de eeuw organiseerden de universiteiten gestructureerd medisch onderwijs en gilden, die eind vijftiende en zestiende eeuw werden opgericht om illegale concurrentie tegen te gaan, maar dat bleef dweilen met de kraan open. Toch was het mede aan de gilden te danken dat het imago van de geneesheren verbeterde, door examens en een degelijke opleiding werd zo goed mogelijk de kwaliteit in het oog gehouden. Chirurgen toonden in de periode van 13 de 14 de eeuw een hoge vakkundigheid, ze waren vertrouwd met het Latijn en de werken van de best klassieke meesters, die de basis van hun kennis en praktijk vormden. Hierdoor bereikte de chirurgie in Vlaanderen een superieur niveau en veel van de kennis die toen beschikbaar was, was in de volkstaal opgesteld. Talrijke Latijnse chirurgieboeken werden intensief naar het Middelnederlands vertaald en dit vooral in 23 Huizenga, E., Bitterzoete Balsem. Geneeskunde, chirurgie en farmacie in de Late Middeleeuwen. Hilversum, Verloren, p 27

19 13 het Graafschap Vlaanderen. 24 In het algemeen kwam er in de late middeleeuwen een groeiend onderscheid tussen theorie en praktijk en tussen wetenschap en ambachten. Artsen vonden dat geneeskunde als wetenschap moest beschouwd worden en wilden zo weinig mogelijk te maken hebben met praktische ambachten, waar met de handen in plaats van met het hoofd werd gedacht. Dit had als gevolg dat de praktische chirurgie steeds verder af kwam te staan van het medisch wetenschappelijke en alle groepen in de medische hiërarchie raakten meer op zichzelf aangewezen, waardoor het aantal innovaties en ontdekkingen stagneerde. 25 Grondige veranderingen traden op in het imago en het zelfbewustzijn van de stad. Verschillende leiders beseften dat het belangrijk was om gezonde mensen onder en rondom zich te hebben, om aandacht te besteden aan hygiëne en de zieken te laten behandelen. Ze voelden zich verantwoordelijk voor de gezondheidszorg en mogelijke epidemieën die uitbraken zoals de pest en syfilis. Steden maakten belangrijke vorderingen door voorzieningen te verschaffen aan zieken, zoals hospitalen en pest- en leprahuizen. De stadswachters werd opgedragen om bepaalde mensen, vreemdelingen, lepralijders, bedelaars en ketters, niet toe te laten in de stad en een van de redenen zal zeker hygiëne en ziektebestrijding geweest zijn Wetenschap in de volkstaal In de 12 de eeuw ontwikkelde de volkstaal zich uiteindelijk tot schrijftaal, dit vormde een beslissend moment in de geschiedenis van de wetenschapsliteratuur. Het domein van de Latijnse wetenschap behoorde tot dan toe aan een select groepje van Latijns geschoolde clerici. De gewone bevolking wisselde vooral informatie uit langs mondelinge weg en de Latijnse kennis die voorhanden was, was moeilijk toegankelijk voor deze groep. Door de verschriftelijking was Latijn niet langer de enige schrijftaal, de volkstalige kennis werd op papier gezet en de Latijnse kennis kon vertaald worden voor een minder gespecialiseerd publiek. Een gevolg daarvan was dat steeds meer mensen wilden leren lezen en schrijven waardoor de geletterdheid gestaag toenam. 27 Zo konden ook de Latijnse geschriften aangeboden worden aan het publiek in een volkstalige vrouwenleertraditie. 24 Van Hee R., In de voetsporen van Yperman, heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen. Gemeentekrediet, p Huizenga, E., Bitterzoete Balsem. Geneeskunde, chirurgie en farmacie in de Late Middeleeuwen. Hilversum, Verloren, p Van Hee R., In de voetsporen van Yperman, heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen. Gemeentekrediet, p Lie, O.S.H., Vrouwengeheimen. Geneeskunst en beeldvorming in de Middelnederlandse artesliteratuur. Amsterdam, 1999, Achtste Bert van Selm-lezing. p. 16

20 14 Hoofdstuk 2: Gynaecologie volgens Trotula 1. Gynaecologische kennis in de Middeleeuwen: basis en bronnen Vanaf 846 bevond zich ten zuiden van Napels de Salernitaanse medische school, een tegenhanger van de kloosterziekenhuizen. De school gold als een van de oeruniversiteiten, ze legde als één van de eersten haar studenten exameneisen op voor logica en geneeskunde en ook een stage was verplicht om te slagen. De kennis was in deze school vooral gestaafd op empirie en praktische anatomie. Men ging de verworven kennis toepassen en men probeerde op basis van die kennis medicijnen samen te stellen. De eerste universiteiten en hogescholen in Europa hadden heel wat gemeen. Ze waren wereldse genootschappen van beroepsgeleerden waar aangestuurd werd op een goede verhouding tussen leraar en leerling. Ze waren net als de clerus streng hiërarchisch geordend en werden er ook grotendeels door beïnvloed. Nieuwe kennis die het geloof schade kon doen oplopen, moest verworpen worden, of men moest ze proberen in overeenstemming te brengen met elkaar zodat er een mésalliance tussen geloven en weten ontstond. Zo baseerden universiteiten als die van Salerno hun kennis op theorieën van enkele Griekse denkers uit de oudheid: Hippocrates, Aristoteles, Galenus en Soranos. 28 Hippocrates leefde in de 4 de eeuw voor Christus en staat bekend als de vader van de geneeskunde. In zijn werk De Physis zette hij zijn humoraalpathologie of humorenleer uiteen, dit vormde de theoretische grondslag van de antieke geneeskunde. Volgens de humoraalpathologie heeft de mens in zijn lichaam vier levenssappen of humoren, die heet of koud, droog of vochtig kunnen zijn. Die humoren zijn bloed, gal, flegma (slijm) en zwarte gal. In het lichaam van een gezond mens zijn deze sappen evenredig aanwezig. Indien het evenwicht verstoord werd, werd de persoon ziek en moest onderzocht worden welke van deze sappen de bovenhand had gekregen. Over de conceptie zei hij dat zowel mannelijk als vrouwelijk zaad nodig waren. Dat zaad was afkomstig uit de hersenen. 29 Zijn praktijk stond bekend voor nauwkeurige observatie en behoedzame therapieën, wij kennen hem vooral door zijn hoge ethische opvattingen over zijn beroep. Verder bracht Hippocrates de beginselen van de macrokosmos in overeenstemming met die van de microkosmos, de mens. Dit wil zeggen dat hij slijm met water liet overeenstemmen, gal met vuur, zwarte gal met aarde en bloed met lucht. 28 Jetter D., Geschiedenis van de geneeskunde. Utrecht, Uitgeverij Het Spectrum, p Delva A., Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen. Brugge, Genootschap voor Geschiedenis, p. 38

21 15 Hippocrates deed echter ook onderzoek naar de anatomie van de baarmoeder en menstruatiestoornissen. Bv.: de baarmoeder had volgens hem twee holten, één voor de mannelijke foetus en één voor de vrouwelijke foetus. 30 Aristoteles spitste zich op gynaecologisch vlak toe op de embryologie. Hij meende dat het geslacht van een kind bepaald werd bij de conceptie en dat een embryo zich voedde door middel van menstruatiebloed. Galenus (geboren omstreeks 130 na Christus) deed de antieke geneeskunde haar tweede hoogtepunt beleven. Galenus was lijfarts van keizer Marcus Aurelius en hij ijverde voor fysiologische en anatomische experimenten op dieren om daarna die verworven kennis op de mens te projecteren. Zijn werk was uiterst veelzijdig; tijdens zijn anatomische en fysiologische onderzoeken maakte hij gebruik van dode en levende proefdieren, dit maakt hem de grondlegger van de experimentele fysiologie. Hij maakte het meeste indruk met zijn studie van de stofwisseling en introduceerde daarop zijn eigen dieetleer. Het belangrijkste orgaan is volgens Galenus de lever, die staat in voor voeding, voortplanting en groei. Daarna kwamen het hart en de hersenen als belangrijke organen. 31 De anatomische en fysiologische voorstellingen van Galenus zijn tot in de 16 de en 17 de eeuw algemeen aanvaard geweest, maar helaas bevatten ze nogal wat fouten doordat hij dierlijke anatomische bevindingen overdroeg op mensen. Ten slotte is er Soranos van Efese ( na Christus). Hij is de meest bekende vrouwenarts uit de oudheid en hij is de auteur van de 4-delige Gynaikeia. Het was speciaal opgesteld voor vrouwen en het behandelde vrouwenziektes, verloskunde, zuigelingenzorg en o.a. een deontologie voor de vroedvrouw. Soranos was begaan met de opleiding van de vroedvrouw, hij schreef zelfs een catechismus voor hen. Hij introduceerde het spiegeltje voor baarmoederonderzoek en om de bevalling vlot te laten verlopen, raadde hij een bevallingsstoel aan. 32 Medische teksten werden aanvankelijk vooral in het Latijn geschreven voor artsen, studenten aan universiteiten, apothekers en chirurgen, maar langzaamaan bloeide een traditie 30 Delva A., Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen. Brugge, Genootschap voor Geschiedenis, p Idem, p Idem, p. 43

22 16 van medische teksten opgesteld in de volkstaal. Nieuwe bevindingen werden vaak in de volkstaal neergepend voor collega s of opvolgers die het Latijn minder machtig waren of een minder vakkundige opleiding gekregen hadden. Twee bekende chirurgen van wie werken in de volkstaal bekend zijn, zijn Jan Yperman en Thomas Scellinck van Tienen. Ze maakten een selectie van Latijnse medische kennis die volgens hen het meest relevant was, ze vertaalden ze naar de volkstaal en voegden er hun eigen ervaringen aan toe. Yperman kan op gelijke voet worden gesteld met de beroemde Franse chirurgen uit zijn tijd (Henri de Mondeville en Guy de Chauliac), zijn denkpatroon is origineel en hij is erin geslaagd zich te bevrijden van het scholastische juk en slaafse navolging van de klassieken. 33 Daarom wordt hij vaak als de vader van de Vlaamse heelkunde beschouwd. 2. Liber Trotula Behalve Der mannen ende vrouwen heimelijcheit, zijn er nog andere gynaecologische werken bekend, zoals Der vrouwen heimelicheit (een werk dat dateert van omstreeks 1360), De Secreta Mulierum en het Liber Trotula compendium, waarover dit onderdeel gaat. Delva wijdde aan dit werk een heel boek, waarin zij eerst de geschiedenis van het werk bespreekt en vervolgens een volledige inhoudelijke weergave weergeeft. Het Liber Trotula is een driedelig praktisch georiënteerd gynaecologisch handschrift dat onder andere te vinden is in de stadsbibliotheek van Brugge onder Hs. 593 en het dateert uit de periode Andere plaatsen waar een handschrift van Trotula te vinden is, zijn Kopenhagen (KB : GKS 1657 Qu) en Hamburg (SUB : Med. 798 / p ). 34 Er is een vermoeden dat het geschreven is door een Brugse vroedvrouw, maar dat durft men niet met zekerheid stellen. Het is wel bekend dat het genoemd is naar Trota, een twaalfde-eeuwse arts uit Salerno. Er zijn 122 Latijnse handschriften van overgeleverd en 25 vertalingen ervan in de volkstaal, waaronder ook in het Middelnederlands. Hoe zag het eruit? Delva zegt: Het werkje dat gevonden is in Brugge is onvolledig en het meet 219 x 147 mm, het is ingenaaid in een kartonnen kaft en het telt 18 bladzijden waarvan f 18 in het midden is afgesneden, men vermoedt dat het oorspronkelijke werk vier bladen langer moet zijn geweest Van Hee R., In de voetsporen van Yperman, heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen. Gemeentekrediet, p.70 p (7 juli 2008) 35 Delva A., Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen. Brugge, Genootschap voor Geschiedenis, p. 24

23 17 Het eerste deel van het compendium, het Liber de sinthomatibus mulierum (boek over vrouwelijke aandoeningen), behandelt onderwerpen uit de gynaecologie en verloskunde, afkomstig uit de Grieks- Arabisch- Latijnse medische traditie en dit op basis van de werken van Hippocrates, Galenus, Constantinus Africus en de vroedvrouwkunde van Cleopatra en Musico. Het tweede deel, De curis mulierum (over de behandeling van vrouwen), legt de nadruk op de praktijk: er worden recepten en tips over lichamelijke verzorging verstrekt. Het derde deel, De ornatu mulierum (over de verzorging van vrouwen), richt zich uitsluitend op lichamelijke verzorging. 36 Kortom, Liber Trotula is een praktische handleiding, opgesteld in de volkstaal over vrouwenkwalen en opvang van pasgeborenen. Terwijl in De secretis mulierum het vrouwelijk lichaam gepresenteerd wordt als een foute versie van de man en vrouwelijke aandoeningen daar een gevolg van zijn, legt de Trotula-traditie de nadruk op de fysiologie en pathologie van het vrouwelijk lichaam en wil het effectief een hulp zijn in de bestrijding van vrouwenkwalen. 37 In beide werken wordt ervan uit gegaan dat het vrouwelijk lichaam van nature zwakker is, maar er is een belangrijk verschil: in Trotula vindt men geen onheilsspellende theorieën over de gevaren van menstruerende vrouwen of het giftige menstruatiebloed. Ik bespreek de inhoud van Trotula uitvoerig omdat we er een grote diversiteit van onderwerpen in terugvinden. Aangezien hier uiteenlopende zaken behandeld worden, van anatomie tot bevalling, vormt Trotula een nuttige bron van vergelijkingsmateriaal. Barbiers en vroedvrouwen waren vaak minder geschoold en hadden geen grondige kennis van het Latijn, een volkstalige handleiding was dus meer dan welkom voor deze zorgverstrekkers die dicht bij verscheidene lagen van de bevolking stonden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Liber Trotula een grotere invloed had dan Der vrouwen heimlicheid en Der mannen ende vrouwen heimelijcheit. Het besteedt aandacht aan zaken die in andere werken minder aan bod komen, zoals de fysiologie, het stellen van een zo juist mogelijke diagnose en de geschikte therapie. 38 Kortom, het was een grote hulp voor de 36 Lie, O.S.H., Vrouwengeheimen. Geneeskunst en beeldvorming in de Middelnederlandse artesliteratuur. Amsterdam, 1999, Achtste Bert van Selm-lezing. p (5 maart 2008) 38 Lie, O.S.H., Vrouwengeheimen. Geneeskunst en beeldvorming in de Middelnederlandse artesliteratuur. Amsterdam, 1999, Achtste Bert van Selm-lezing. p. 26

24 18 zorgenverstrekkers en voor vrouwen in het algemeen uit die periode, zij konden bij eventuele vragen of problemen Liber Trotula raadplegen. 3. De baarmoeder Samen met de bespreking van de gynaecologische filosofieën zal ik al kort enkele gelijkenissen en verschillen van Trotula en Der mannen ende vrouwen heimelijkheid bespreken. Op die manier worden al enkele gynaecologische theorieën belicht, maar het zal opvallen dat de twee auteurs op de meeste vlakken elkaar niet tegenspreken. De baarmoeder lijkt volgens Trotula op de maag en is koud en droog volgens de humorentheorie. Steunend op de leer van Hippocrates geloofde men aanvankelijk dat de baarmoeder in twee holtes verdeeld was, rechts de holte voor de mannelijke foetus en links voor de vrouwelijke. Door de leer van Avicenna komt er nog een middelste holte bij, waar de hermafrodieten zich konden ontwikkelen. Gevallen van meerlingen waren echter al van in de oudheid bekend, dus moest men de theorie uitbreiden: in de 13 de eeuw gingen scholastici er van uit dat een baarmoeder wel zeven holtes kon hebben. 39 Volgens Trotula heeft de baarmoeder twee monden, met de buitenste wordt de vulva bedoeld en met de binnenste de baarmoederhals. Er wordt ook vermeld dat als de liefdesdaad beëindigd is, de mond goed moet sluiten om conceptie te bevorderen. 40 Dit kunnen we vergelijken met de theorie in Der mannen ende vrouwen heimelijcheit, fragment 20 in de bijlage. Daarin is er ook sprake van de twee monden van de baarmoeder. De baarmoederhals is tijdens de geslachtsgemeenschap open zodat het mannelijke zaad er goed kan in ontvangen worden, na de gemeenschap gaat de baarmoeder dicht, zodat er zelfs geen naald meer zou kunnen binnengeraken. De baarmoeder gaat niet meer open tot de bevalling. De auteur van Der mannen ende vrouwen heimelijcheit vermeldt erbij dat gemeenschap alleen is toegestaan met het oog op conceptie, het is niet de bedoeling dat zaad de baarmoeder bereikt uit een zucht naar genot. De theorie van de zeven holtes in een baarmoeder wordt overgenomen, samen met de theorie dat jongens rechts liggen, meisjes links en de hermafrodieten in het midden. 39 Delva A., Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen. Brugge, Genootschap voor Geschiedenis, p Idem, p. 126

25 19 4. De maandstonden Wanneer we de eerste kennis omtrent menstruatie moeten situeren, is moeilijk te zeggen. Een van de vroegste bronnen waarin het begrip vermeld wordt, is in het bijbelse boek Leviticus, maar het krijgt er een negatieve bijklank door het de onreinheid van de vrouw te noemen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in Der mannen ende vrouwen heimelijcheit ernaar verwezen wordt met het woord siechede. In Leviticus wordt een belangrijk voorschrift vermeld voor het geslachtsleven, meer bepaald in hoofdstuk 18, vers 9, waarin men zegt: U mag niet naderen tot een vrouw die menstrueert en onrein is. 41 Hieruit kunnen we concluderen dat men menstruerende vrouwen links moest laten liggen, seksuele gemeenschap zal in die periode helemaal uit den boze geweest zijn. Een andere christelijke tekst, het wetboek van canoniek recht of het Corpus Iuris Canonici uit 1234, verbood menstruerende vrouwen ter communie te gaan. De christelijke leer ging nogal discriminerend om met vrouwen, vooral wanneer ze net in hun vrouwelijkste periode verkeerden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de kerk de schuld voor bepaalde ziektes zoals schurft en melaatsheid in de schoenen van vrouwen schuift. 42 In de oudheid waren de maandstonden het signaal - behalve bij de zwangerschap - dat de geslachtsorganen van de vrouw correct functioneerden. Enkele wijsgeren hielden er een eigen visie op na. Zo is er de wiskundige Pythagoras die in de 6 de eeuw voor Christus meende dat menstruatie het schuim van het bloed en het teveel aan voedsel was. Zijn leerling Parmenides sprak hem hierin tegen. Volgens hem was de vrouw heter dan de man, waardoor ze meer bloed had en dat moest dan elke maand kunnen wegvloeien. Empedokles meende dan weer dat menstruatiebloed het bloed was dat de vrouw in 28 dagen verzameld had. Een eeuw later verkondigde Hippocrates dat de maandstonden een reiniging waren die eigen was aan het vrouwelijk lichaam. Hippocrates had nog enkele andere ideeën die iets vreemder waren: vrouwenziekten schrijft hij toe aan te weinig geslachtsverkeer, daardoor zou de baarmoeder uitdrogen en het nodige vocht bij andere organen halen. Verder meende hij dat men het vlugst zwanger kon raken als de coïtus tijdens de menstruatie plaatsvond Hoonakker E. W., Geschiedenis van de contraceptie, geboortebeperking van de Oudheid tot nu. s Gravenhage, Uitgeverij BZZTôh, p Idem, p Hoonakker E. W., Geschiedenis van de contraceptie, geboortebeperking van de Oudheid tot nu. s Gravenhage, Uitgeverij BZZTôh, p. 45