Grondwateroverlast Bergerhof, Alkmaar Definitief
Wareco is een gespecialiseerd ingenieursbureau op het gebied van water, bodem en funderingen. Onze kracht is de integratie en combinatie van onze specialisaties. We doen onderzoek en geven advies. We maken plannen en begeleiden de uitvoering. Enthousiast, persoonlijk en innovatief. Al meer dan 35 jaar leveren we maatwerk, met als resultaat hoge kwaliteit en duurzame, kostenbesparende oplossingen. Vanuit onze vestigingen in Deventer en Amstelveen bedienen we met circa 60 professionals overheden, bedrijfsleven en particulieren. We hechten grote waarde aan kwaliteit en duurzaamheid. Het managementsysteem is ISO 9001 (kwaliteitsmanagement) en ISO 14001 (milieumanagement) gecertificeerd. Voor u als opdrachtgever komt dit tot uiting in de vorm van duidelijke afspraken, het afhandelen van klachten volgens vaststaande procedures en het, waar mogelijk en wenselijk, aandragen van duurzame oplossingen. Daarnaast staat duurzaamheid ook bij onze bedrijfsvoering hoog op de agenda. Dit komt tot uiting in aandacht voor besparing op en hergebruik van grondstoffen en het beperken van milieubelasting.
Grondwateroverlast Bergerhof, Alkmaar Definitief Uitgebracht aan: Stadswerk 072 T.a.v. de heer A. Swets Postbus 9009 1800 GA ALKMAAR Auteur mw. S. de Hilster, MSc Kenmerk CF94 RAP20180517 Vrijgave mw. ir. M. ten Hagen Datum 22-05-2018 Status Definitief
Inhoudsopgave Tekst pagina 1. Inleiding...1 1.1. Algemeen...1 1.2. Aanleiding en doel...1 1.3. Gebruikte gegevens...1 1.4. Bewonersbijeenkomst...2 2. Samenvatting...3 3. Projectgebied...5 3.1. Bebouwing...5 3.2. Maaiveld en oppervlaktewater...6 3.3. Bodemopbouw...6 3.4. Riolering en drainage...6 3.5. Grondwaterstanden...7 3.6. Neerslag...7 4. Inventarisatie vochtoverlast...9 4.1. Enquête...9 4.2. Woninginspecties... 10 5. Verantwoordelijkheden en beleid... 12 5.1. Verantwoordelijkheden... 12 5.2. Grondwaterbeleid gemeente Alkmaar... 13 6. Analyse... 14 6.1. Grondwatersituatie... 14 6.2. Grondwater in relatie tot bebouwing... 15 6.3. Invloed infiltratiestrook Kruseman van Eltenweg... 16 6.4. Oppervlakkige afstroming van hemelwater... 18 7. Oorzaken overlast... 19 8. Conclusies en advies... 20 8.1. Conclusies... 20 1
8.2. Oplossingsrichtingen en maatregelen... 20 8.3. Aanbevelingen... 21 8.4. Beoordeling aanbevelingen uit eerdere rapportages... 22 Bijlagen 1. Overzicht projectgebied 2. Maaiveldhoogtekaart 3. Grondwaterstandsmeetreeksen 4. Boorbeschrijvingen en Dinoloket doorsnede 5. Resultaten vochtinspecties 6. Tygron water-op-straat in Bergerhof 7. Modelresultaten infiltratiestrook Kruseman van Eltenweg 8. Verslag en sheets bewonersavond 3 april 2018 9. Algemene toelichting ontstaan vochtoverlast 10. Bouwtekening huisriolering 11. Toelichting waterdicht maken souterrain 2
1. Inleiding 1.1. Algemeen Op 10 november 2017 is door het Stadswerk072 aan Wareco schriftelijk opdracht verstrekt voor het uitvoeren van een grondwateronderzoek in de wijk Bergerhof te Alkmaar. In figuur 1 is een overzicht van het projectgebied opgenomen. Figuur 1: Overzicht projectgebied 1.2. Aanleiding en doel In de wijk Bergerhof in Alkmaar ervaren bewoners vochtoverlast in (onder andere) hun souterrains. Mogelijk vormen verschillende factoren samen voor het vochtprobleem. Het doel van dit onderzoek is het bepalen in hoeverre de grondwatersituatie in de wijk voor grondwateroverlast voor de bewoners zorgt. Hierbij kijken we onder andere naar de grondwaterstanden in de wijk, de werking van de drainage en de infiltratiestrook langs de Kruseman van Eltenweg. 1.3. Gebruikte gegevens Voor het uitvoeren van het onderzoek hebben wij de volgende gegevens gebruikt: 1. Grondwaternota gemeente Alkmaar 2016-2020, kenmerk: BR88 RAP20160420, d.d. 20 april 2016, opgesteld door Wareco Ingenieurs. 2. Actueel Hoogtebestand Nederland versie 2 (AHN2). 3. Dinoloket van TNO en REGIS (Regionaal Geohydrologisch Informatiesysteem). 4. Bouwjaar bebouwing, Basisregistraties Adressen en Gebouwen (BAG). 5. STOWA normen uit rapportage Actualisatie Meteogegevens voor Waterbeheer 2015. 6. Dynamisch grondwatermodel en geohydrologische klimaateffecten, kenmerk: BR89A RAP20181221, d.d. 12 juli 2017, opgesteld door Wareco Ingenieurs. 1
7. Alkmaar, herinrichting Stationsgebied/Wateroverlast Bergerhof, d.d. oktober 2005, opgesteld door GeoDelft. 8. Wateroverlast Bergerhof, d.d. 22 januari 2003, opgesteld door studenten van Hogeschool INHOLLAND. 9. Legger wateren 2017, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. 10. Riooltekening Bergerhof, ontvangen op 18 december 2017. 11. Beleidsplan stedelijk water 2017-2026, gemeente Alkmaar, Stadswerk072. 12. Bouwtekeningen uit bouwarchief (aangeleverd door Stadswerk072). De in de tekst vermelde cijfers tussen [ ] verwijzen naar bovenstaande gegevens. In aanvulling op de bovengenoemde gegevens zijn de volgende veldwerkzaamheden uitgevoerd: In aanvulling op de reeds aanwezige peilbuizen van het grondwatermeetnet (peilbuizen 61 en 65) zijn drie peilbuizen geplaatst (PB01 t/m PB03). In de nieuwe peilbuizen zijn telemetrische sensoren geplaatst waarmee de grondwaterstand met een frequentie van eenmaal per uur is gemeten van 24 januari 2018 tot 1 mei 2018. De bestaande peilbuizen van het grondwatermeetnet zijn tijdens deze periode bemeten met divers. In twee drainageputten, één put direct naast het gemaal en één put aan de andere kant van het drainagesysteem in de Leeuwenbekstraat, zijn ook hoogfrequente metingen uitgevoerd gedurende de meetperiode. In het projectgebied zijn vijf woningen bezocht en geïnspecteerd op vochtoverlast. 1.4. Bewonersbijeenkomst Op 3 april 2018 is een bewonersbijeenkomst geweest. In bijlage 8 is het door Stadswerk072 opgestelde verslag opgenomen, inclusief de sheets van de presentatie van Wareco. De bewoners hebben tijdens het onderzoek via de WarecoWaterData webportal toegang tot de metingen gehad. 2
2. Samenvatting Wareco heeft in opdracht van de gemeente onderzoek gedaan naar de grondwateroverlast in de woningen in de wijk Bergerhof. Bij het onderzoek hebben we gebruik gemaakt van informatie van bewoners, van archiefgegevens en van extra metingen. Alle informatie bij elkaar geeft het volgende beeld van het grondwater en de bebouwing in de Bergerhof: Figuur 2: Schematische doorsnede grondwatersituatie Bergerhof De overlast bestaat vooral uit vocht- en schimmelplekken in het souterrain. Waar wordt de overlast door veroorzaakt? De overlast wordt vooral veroorzaakt door grondwater en water dat ondieper in de bodem zit. De souterrains onder de woningen zijn niet waterdicht meer, waardoor het water naar binnen kan komen. Welke maatregelen zijn effectief? Het waterdicht maken van het souterrain is de meest effectieve maatregel. Het gaat hierbij om het waterdicht maken van zowel de vloer als de muren. Hierdoor wordt het grondwater en bodemvocht buiten gehouden. 3
Wat enigszins kan helpen, is om de oude verzamelleiding voor de regenpijpen aan de achtergevel weg te halen. Deze is waarschijnlijk stuk, waardoor er extra water in de bodem terecht komt. Er moet dan wel gezorgd worden dat de regenpijpen goed op het gemeentelijk riool worden aangesloten. Het verder verlagen van de grondwaterstand dan de drainage nu al doet, raden we af omdat dit schade aan de huizen kan veroorzaken. Het verlagen van de grondwaterstand heeft als gevolg dat de veenlaag in de bodem extra samendrukt. De huizen hebben geen palen als fundering en zullen daarom mee zakken, waardoor scheefstand en scheurvorming kan ontstaan. Dit heeft weer als gevolg dat het vocht uit de bodem juist weer makkelijker het souterrain in kan komen. Wat is er verder nog belangrijk? Er ligt een drainagesysteem in de straten in de Bergerhof. Wanneer de grondwaterstand te ver stijgt, voert de drainage het grondwater af. De gemeente wil hiermee het grondwater op openbaar terrein op maximaal ongeveer 70 cm diepte houden. Deze richtlijn geldt niet alleen voor de Bergerhof, maar voor de hele gemeente. In de Bergerhof wordt hieraan voldaan. Het is wel belangrijk dat de gemeente de drainage goed onderhoudt en samen met het hoogheemraadschap zorgt dat de pomp van de drainage goed werkt. Het is niet zo dat de infiltratiestrook langs de Kruseman van Eltenweg voor hogere grondwaterstanden in de wijk zorgt, want er ligt drainage onder. Als deze drainage goed werkt, wordt het teveel aan grondwater afgevoerd. Het is niet zo dat er hogere grondwaterstanden in de wijk zijn door afstromend hemelwater vanuit het Stationsgebied. Aanbevelingen Het waterdicht maken souterrain. De regenpijpen van de woningen direct aansluiten op het gemeentelijk riool, zonder aansluitingen richting de verzamelleiding langs de achtergevel. De gemeente kan de werking van de drainage verbeteren door periodiek onderhoud. Dit levert een positieve bijdrage aan het tegengaan van de grondwateroverlast, maar zal het probleem niet volledig oplossen. De aanbevelingen uit eerdere onderzoeken gelden nog steeds. Met uitzondering van de aanleg van een sloot: die is niet nodig omdat er al drainage ligt. 4
3. Projectgebied 3.1. Bebouwing De bebouwing in het projectgebied bestaat uit aaneengeschakelde splitlevel woningen gebouwd in 1942 [4]. In figuur 3 is een dwarsdoorsnede uit een bouwtekening [12] weergegeven. De woningen hebben aan de achterzijde een souterrain en aan de voorzijde een kruipruimte. De woningen zijn gefundeerd op een betonplaat van 10 cm dik. De muren zijn direct op de betonplaat opgemetseld en bestaan tot net onder het maaiveld uit steens metselwerk. Hierop is vervolgens een spouwmuur gemetseld. De oorspronkelijke functie van het souterrain was rijwielberging en waschkeuken [12]. Figuur 3: Splitlevel woningen Bergerhof Het niveau van de vloer van het souterrain ligt circa 1,05 m lager ten opzichte van het begane grond niveau (zie figuur 3). Door de splitlevels ligt de deur aan de achterzijde van de woningen hoger dan het omliggende maaiveld. Bij een aantal woningen zijn de achtertuinen opgehoogd om aan te sluiten op de dorpelhoogte van de achterdeur. Vijf representatieve dorpelhoogtes (voorzijde woningen) zijn ingemeten ten opzichte van NAP en opgenomen in bijlage 1. De dorpelhoogtes variëren van circa NAP 0,31 m tot NAP 0,41 m. 5
3.2. Maaiveld en oppervlaktewater De maaiveldhoogte van het openbare terrein in Bergerhof varieert van circa NAP 0,2 m tot circa NAP 0,5 m [2]. In bijlage 2 zijn de maaiveldhoogten in het onderzoeksgebied en de nabije omgeving weergegeven. Het projectgebied wordt aan de noord- en oostzijde omsloten door een poldersloot met een streefpeil van NAP -1,15 m. Daarnaast ligt aan de noordkant de boezem met een streefpeil van NAP -0,50 m [9]. De polderwatergang slaat zijn water uit op de boezem. 3.3. Bodemopbouw De bodem is beschreven op basis van de boorbeschrijvingen van de bestaande en nieuwe peilbuizen in de wijk en gegevens uit Dinoloket [3], zie bijlage 4. Het bovenste watervoerend pakket is de aangebrachte ophooglaag. De laag bestaat uit matig fijn tot zwak siltig zand. De zandlaag op openbaar terrein heeft een dikte variërend van circa 1 tot 1,5 m. Dit betreft de dikte in het weg-/rioolcunet, waarin vermoedelijk grondverbetering is toegepast ten behoeve van de (ondergrondse) inrichting van het openbaar terrein. Ter plaatse van particulier terrein is deze zandlaag vermoedelijk minder dik en mogelijk lokaal afwezig. De woningen waarbij de achtertuin is opgehoogd, is deze aangebrachte laag dikker. Onder de ophooglaag bevindt zich een slecht doorlatende kleilaag met een laagdikte tussen de 0,5 en 1,0 m. Naar verwachting is deze kleilaag niet overal in het projectgebied aanwezig. Ook is deze laag ter plaatse van de wegcunnetten vergraven. Deze kleilaag behoort tot een laagpakket met meerdere kleiige en humeuze lagen afgewisseld met schelphoudende zandlagen. Het niveau van de onderzijde van dit pakket bevindt zich op een diepte van circa NAP -6 m. Vanaf een diepte van NAP -6 m tot NAP -12 m ligt het Wadzandpakket. Dit watervoerende pakket bestaat uit grof zand en is plaatselijk schelphoudend. Onder het Wadzandpakket ligt een dikke kleiige waterscheidende laag (NAP -12 m tot NAP -32 m) gevolgd door het eerste watervoerend pakket. 3.4. Riolering en drainage In bijlage 1 is het tracé van de riolering opgenomen [10]. Riolering In alle straten in het projectgebied, met uitzondering van de Irisstraat, ligt een gemengd rioolstelsel uit 1993. In de Kruseman van Eltenweg, de Papaverstraat en de Andoornstraat, heeft de riolering een diameter van 600 en 700 mm. In de rest van het gebied heeft de riolering een diameter van 300 mm. Over het algemeen liggen de rioolleidingen in het midden van de openbare weg. 6
Het aanlegniveau van het riool (b.o.b.) varieert van circa NAP -2,9 m in de Andoornstraat tot circa NAP -1,0 m in alle zijstraten van de Papaverstraat. In bijlage 10 is de tekening van de huisriolering opgenomen. Hierop is langs de gevel (achter-, voor- en zij-) een hemelwaterafvoerleiding te zien. De diameter ervan varieert van 10 tot 15 cm. Per vier woningen is een aansluiting op de riolering in de straat gemaakt (diameter 15 cm). Drainage In het projectgebied is ook een drainagesysteem aanwezig, welke is aangelegd in 1993. Het aanlegniveau van de drainage (b.o.b.) ligt op NAP -1,3 m. Het drainagesysteem is bemalen. Het exacte instelniveau van het drainagesysteem is niet bekend. Vermoedelijk is het instelniveau gelijk aan het slootpeil (NAP -1,15 m). Stadswerk072 heeft aangegeven dat de drainageputten in de winter van 2017-2018 zijn schoongespoeld. Bij het schoonmaken van de drainageputten is veel rode ijzeroxide aangetroffen. De toestroming naar de putten leek destijds goed. Om de werking van de drainage te bepalen hebben we gedurende de meetperiode van januari 2018 tot en met april 2018, twee meetpunten geïnstalleerd in drainageputten (D43015 en D43036). De waterstandmetingen zijn opgenomen bijlage 3. 3.5. Grondwaterstanden In het projectgebied zijn twee peilbuizen aanwezig die langjarig circa 1 keer per maand handmatig zijn bemeten. Daarnaast zijn voor dit project drie extra freatische peilbuizen geplaatst waarin de grondwaterstand van 24 januari 2018 tot en met 1 mei 2018 hoogfrequent is gemeten. De grafieken van de grondwaterstandmetingen zijn opgenomen in bijlage 3. De gemiddelde grondwaterstand in het projectgebied gedurende de meetperiode is circa NAP -0,9 m. Verticale grondwaterstroming De stijghoogte van het grondwater op diepte (vanaf NAP -32 m) wordt ingeschat tussen de NAP -1,0 m en NAP -1,5 m [3]. De grondwaterstroming is in oostelijke richting. De freatische grondwaterstanden in het projectgebied zijn hoger dan de stijghoogte in het eerste watervoerend pakket, wat betekent dat er geringe wegzijging plaatsvindt gezien de weerstand van de scheidende lagen. 3.6. Neerslag De gesommeerde achtdaagse bruto neerslag en de dagelijkse netto neerslag van het KNMI station Heiloo gedurende de meetperiode, is weergegeven in figuur 4. Sinds de start van de meetperiode op 24 januari tot circa eind maart is het relatief droog geweest; de bruto achtdaagse neerslag was maximaal circa 35 mm. In april zijn twee relatief natte periodes voorgekomen. Begin april was de bruto achtdaagse neerslag circa 60 mm. Ondanks de 7
relatief natte periode in april deed zich geen neerslagperiode voor, die volgens de STOWAnorm [5] maatgevend nat genoemd wordt (66 mm in acht dagen). Figuur 4: Gesommeerde achtdaagse bruto neerslag en dagelijkse netto neerslag, KNMI neerslagstation Heiloo 8
4. Inventarisatie vochtoverlast Om de vochtoverlast in de wijk in kaart te brengen hebben wij gebruik gemaakt van de bewonersenquête en hebben wij vijf vochtinspecties gedaan in de wijk. De resultaten worden in dit hoofdstuk besproken. 4.1. Enquête Op initiatief van een bewoner is eind 2017 en begin 2018 een enquête uitgevoerd naar de ervaringen van vochtoverlast in de wijk. Er zijn in totaal 100 reacties binnengekomen. De resultaten van deze enquête zijn beschikbaar gesteld aan Wareco. De resultaten laten zien dat de bewoners verschillende soorten overlast ondervinden, zoals: lekkages in de souterrains; optrekkend vocht; stankoverlast; scheurvorming; schimmelvorming; hoge luchtvochtigheid; scheefstand van de woning. In figuur 5 staat een geanonimiseerde uitkomst van de vraag hoe vaak de bewoners van het Bergerhof overlast ervaren. De uitkomst laat zien dat met name het zuidelijke deel van de wijk (de straten die uitkomen op de Kruseman van Eltenweg), een deel van de Leeuwenbekstraat en de noordoost hoek van de wijk, vaker overlast ervaren. 9
Figuur 5: Resultaten enquête vochtoverlast Bergerhof Bij een andere vraag uit de enquête konden de bewoners aangeven waar volgens hen de oorzaak van de vochtoverlast ligt. Hieruit komt naar voren dat de meeste bewoners denken dat grondwater de grootste oorzaak van de vochtoverlast is. Daarnaast gaven ook veel bewoners aan dat de riolering en de hemelwaterafvoer in de wijk een mogelijke oorzaak voor de vochtoverlast is. Meerdere bewoners hebben in de enquête aangegeven dat zij maatregelen hebben genomen tegen de vochtoverlast. Deze maatregelen zijn onder andere het impregneren van de souterrainmuren, het rondom dichtsmeren van de rioolhuisaansluiting of het aansluiten van de hemelwaterafvoer op de riolering. 4.2. Woninginspecties Om een beeld te krijgen van de overlast en de eventuele relatie met hoge grondwaterstanden, hebben wij vijf woninginspecties in het projectgebied uitgevoerd. In bijlage 1 is te zien waar in de wijk deze woningen liggen. De inspecties zijn uitgevoerd op 24 januari 2018 en 17 april 2018. De resultaten van de inspecties zijn opgenomen in bijlage 5. De inspecties laten zien dat verspreid over de wijk vochtoverlast aanwezig is, vooral in de souterrains en kruipruimtes. Dit uit zich in de vorm van vocht- en schimmelplekken, zoutaanslag en scheurvorming. Daarnaast hebben meerdere bewoners foto s en filmpjes laten zien van de keren dat er daadwerkelijk water in de souterrains stond en van oppervlakkige afstroming van hemelwater van de Kruseman van Eltenweg richting de kopwoningen. Tijdens de inspecties viel het op dat voornamelijk de dorpelhoogtes van de woningen langs de Kruseman van Eltenweg lager liggen dan de stoep. 10
Bij een deel van de woningen hebben de bewoners maatregelen getroffen tegen de overlast. De volgende maatregelen zijn genoemd: impregneren gevel, aanleg drainage langs zijgevel, waterdicht maken muren souterrain. Bij een deel van de woningen is het terras bij de achtergevel opgehoogd. Hierdoor zijn de ramen van het souterrain onder het maaiveld komen te liggen. Bij een deel van de woningen is scheurvorming aangetroffen in het souterrain. De resultaten van de woninginspecties sluiten aan bij de resultaten van de enquête (daar waar sprake is van overlast). 11
5. Verantwoordelijkheden en beleid 5.1. Verantwoordelijkheden Meerdere partijen hebben een gedeelde verantwoordelijkheid en taken voor het grondwater: de perceeleigenaar, de gemeente en het hoogheemraadschap. Deze taken zijn vastgelegd in de Waterwet. De verdeling hiervan is opgenomen in figuur 6. Figuur 6: Verantwoordelijkheden binnen het waterbeheer De perceeleigenaar is verantwoordelijk voor het droog houden van de grond waarop zijn huis staat. De eigenaar is verantwoordelijk voor de bouwkundige staat en het onderhoud van het huis. Volgens bouwvoorschriften dienen kelders (souterrains in het geval van het Bergerhof) en de onderkant van het huis waterdicht te zijn. De eigenaar is ook verantwoordelijk voor het op hoogte houden van tuinen en de kruipruimtebodem. Hij is verantwoordelijk voor het oplossen van grondwater-/vochtoverlast op eigen terrein, tenzij de overlast aantoonbaar wordt veroorzaakt door een ander. De gemeente heeft de wettelijke zorgplicht voor grondwater binnen het bebouwde gebied. Particulieren en bedrijven kunnen bij de gemeente terecht voor vragen, meldingen en klachten over grondwater. In het grondwaterplan van de gemeente Alkmaar is invulling gegeven aan de grondwaterzorgplicht. 12
Het hoogheemraadschap heeft de rol van waterbeheerder van watergangen. Naast de beherende rol is het hoogheemraadschap ook het bevoegd gezag voor bronneringen en lozingen. 5.2. Grondwaterbeleid gemeente Alkmaar Het grondwaterbeleid van de gemeente Alkmaar is uitgewerkt in het beleidsplan stedelijk water [11] en het grondwaterplan [1]. Hierin is opgenomen dat de gemeente voor het grondwater een richtlijn van 0,7 m onder maaiveldniveau hanteert. 13
6. Analyse 6.1. Grondwatersituatie De grondwaterstanden in de wijk variëren tussen de NAP -0,7 m en NAP -1,0 m en liggen daarmee hoger dan het omringende oppervlaktewaterpeil. In de langjarige meetreeksen van peilbuizen 61 en 65 is te zien dat de grondwaterstanden in de wijk een nog grotere variatie kunnen hebben, namelijk tussen NAP -0,6 m en NAP -1,1 m. In vergelijking met de langjarige metingen laten de hoogfrequent metingen een gemiddelde grondwaterstand zien. In de grondwaterstandsmeetreeksen is te zien dat de grondwaterstand niet heftig reageert op een neerslagevent. Pas na meerdere dagen met neerslag gaat de grondwaterstand omhoog en na de neerslag herstelt de grondwaterstand zich vervolgens weer langzaam. Het valt daarnaast ook op dat de peilbuizen waarbij de filters boven de ondiepe kleilaag zijn geplaatst (pb61 en pb65) niet sneller of heftiger lijken te reageren op neerslag dan de peilbuizen waarbij de filters onder de kleilaag zijn geplaatst (PB01 en PB03). Dit bevestigt dat de kleilaag ter hoogte van de wegcunnetten is vergraven, waardoor het grondwater onder en boven de kleilaag in direct contact staan. In figuur 7 zijn de gemeten waterstanden in de twee drainageputten opgenomen, samen met de grondwaterstandsmeting van de peilbuis in het centrum van de wijk. Figuur 7: Meetreeksen van meetpunten in de drainageputten en in een nabijgelegen peilbuis 14
Opvallend is dat er een verschil van 0,3 m aanwezig is tussen de waterstanden in de drainageputten tijdens een droge periode. Omdat de putten rechtstreeks zijn verbonden met elkaar en geen extra drempels binnen het systeem bekend zijn, zou de waterstand in deze putten nagenoeg gelijk moeten zijn. Daarnaast lijkt de waterstand in de drainageput verder weg van het gemaal niet te reageren op de plotselinge stijgingen te zien in put D43036 in maart 2018. Dit wijst erop dat het hydraulisch contact tussen beide putten klein is. Mogelijk is er sprake van een verstopping, of is er sprake van twee afzonderlijke systemen. 6.2. Grondwater in relatie tot bebouwing In tabel 1 zijn de statistieken van de gemeten grondwaterstanden opgenomen, inclusief de bijbehorende ontwateringsdiepte. Tabel 1: Grondwaterstatistieken Peilbuis Huidig mv (m NAP) HGG* (m NAP) Ontwateringsdiepte HGG* t.o.v. mv (m) Ontwateringsdiepte HGG* t.o.v. representatieve dorpelhoogte (m) PB01 0,29-0,89 1,18 1,20 PB02 0,33-0,83 1,16 1,15 PB03 0,52-0,71 1,23 1,07 61 ** 0,38-0,78 1,16-65 ** 0,61-0,83 1,44 - * Hoogst gemeten grondwaterstand ** Op basis van hoogfrequente metingen Deze grondwaterstanden resulteren op openbaar terrein in ontwateringsdiepten tussen de 1,2 m en 1,4 m (zie tabel 1). Hiermee voldoet de ontwatering ruim aan de richtlijn van de gemeente. In de langjarige meetreeksen in peilbuizen 61 en 65, is te zien dat de grondwaterstanden verder kunnen stijgen dan nu is gemeten tijdens de meetperiode voor dit onderzoek. Echter verwachten we dat deze stijging beperkt is tot enkele centimeters tot decimeters. In een nattere situatie dan gemeten tussen januari en mei 2018 zou dan nog steeds voldoende ontwatering op openbaar terrein aanwezig zijn. De grondwaterstand bevond zich tijdens de meetperiode op openbaar terrein net onder de vloer van de souterrains (5 à 10 cm). Het is aannemelijk dat het grondwater tijdens nattere periodes tot boven het niveau van de vloer zal stijgen. De grondwatersituatie in het Bergerhof is op geschematiseerde wijze weergegeven in figuur 8. 15
Figuur 8: Schematische doorsnede grondwatersituatie Bergerhof 6.3. Invloed infiltratiestrook Kruseman van Eltenweg Met behulp van het gemeentelijke grondwatermodel hebben we de invloed van de infiltratiestrook langs de Kruseman van Eltenweg op de grondwaterstanden in de wijk berekend. Dit hebben we gedaan door eerst het bestaande model rondom Bergerhof te verfijnen, zodat meer detail in de resultaten zichtbaar wordt. Daarna hebben we de twee modelberekeningen uitgevoerd: één situatie waarin de kolken het meeste hemelwater afvoeren (oude situatie) en één situatie waarin het hemelwater direct in de bodem infiltreert. Tijdens deze berekening is ervan uitgegaan dat de aanwezige drainage langs de Kruseman van Eltenweg goed functioneert. De modelresultaten laten zien wanneer de drainage goed zou functioneren, dat het geïnfiltreerde hemelwater meteen wordt afgevangen door de onderliggende drainage. Het model berekent een maximale stijging van de RHG (representatief hoge grondwaterstand) van circa 0,04 m (zie figuur 9 en bijlage 7). Deze stijging valt binnen de foutmarge van het model en is daardoor verwaarloosbaar. 16
Figuur 9: Effect infiltratiestrook op de RHG (representatief hoge grondwaterstand) Klimaatverandering Door klimaatverandering zal in de toekomst meer en hevigere neerslag vallen. Hierdoor zal meer neerslag in de bodem infiltreren. Het effect hiervan op de grondwaterstanden is eveneens met het grondwatermodel berekend. Het resultaat is weergegeven in figuur 10. Figuur 10: Verschil in grondwaterstanden bij klimaatsverandering Het effect van klimaatverandering is voor de Bergerhof, bij een goed functionerend drainagesysteem, minimaal. Buiten het Bergerhof zijn in Alkmaar bij klimaatverandering grondwaterstijgingen van gemiddeld 0,07 m en maximaal 0,2 m berekend met het grondwatermodel [6]. 17
6.4. Oppervlakkige afstroming van hemelwater Met behulp van het model Tygron hebben we de oppervlakkige afstroming van hemelwater in en rond de wijk gesimuleerd. Het model is gebaseerd op openbaar beschikbare data, onder andere van het niveau van het maaiveld (AHN). De riolering, en dus ook de locaties van kolken, is geen onderdeel van het model. Het model laat zien waar in de wijk het hemelwater in eerste instantie verzamelt, nadat het oppervlakkig is afgestroomd. Het resultaat uit Tygron is te zien in figuur 11. Figuur 11: 3D visualisatie in Tygron van water-op-straat in het Bergerhof In bijlage 6 is een overzichtskaart opgenomen met waar het water zich in eerste instantie verzamelt in de wijk. Hierin is te zien dat langs de Kruseman van Eltenweg het water zich voornamelijk aan de westkant van de straat, richting de Leeuwenbekstraat verzamelt. Ook is te zien in het Tygron model dat in de zijstraten van de Papaverstraat tot 0,2 m hemelwater terecht komt. 18
7. Oorzaken overlast In bijlage 9 is een algemene toelichting op het ontstaan van vochtoverlast opgenomen. Bij het ontstaan van vochtoverlast zijn twee aspecten van belang: enerzijds de bron van het vocht, en anderzijds de manier waarop vocht zich door de constructie heen kan bewegen. Vochtbronnen Bij woningen in de Bergerhof is sprake van de volgende vochtbronnen: grondwater: de grondwaterstand stijgt tijdens maatgevende natte perioden tot boven het niveau van de souterrainvloer; hangwater: uit de enquête is gebleken dat er loze hemelwaterafvoerleidingen langs de gevel lopen. De bouwtekening bevestigt dit. Wanneer er breuken in deze leiding zitten, zal het bodemvocht rond de leiding aangevuld worden. Dit is zogenaamd hangwater. Voor de kopwoningen langs de Kruseman van Eltenweg geldt aanvullend hierop: hemelwater (stroomt oppervlakkig af richting de lager gelegen woningen). Transport van vocht In de Bergerhof kan water op de volgende manieren de woning binnentreden: vloer en muren souterrain: gezien het bouwjaar van de woningen (begin van de oorlog, ten tijde van de crisis) verwachten we dat zowel de souterrainvloer als het metselwerk niet voldoende waterdicht meer is. Het gaat hierbij met name om scheurtjes in de betonvloer en poreus metselwerk. Water kan hierdoor van buiten de woning het souterrain binnentreden. muren souterrain: vocht kan door de capillairen in het (poreuze) metselwerk omhoog trekken (optrekkend vocht). leidingdoorvoeren: tijdens de woninginspecties zijn leidingdoorvoeren gezien door de gevel. vochtige lucht uit het souterrain kan zich via het trappenhuis en de houten begane grondvloer door het huis verplaatsen (gevolg: muffe lucht). Voor de kopwoningen langs de Kruseman van Eltenweg geldt aanvullend hierop: toestromend hemelwater kan via watervoerende openingen in de gevel (ventilatieroosters, deur, raam) de woning binnentreden. 19
8. Conclusies en advies 8.1. Conclusies De werking van de drainage in het Bergerhof blijkt niet optimaal door mogelijk verstoppingen van de poriën van de drainage en/of verstoppingen in de leidingen zelf. Ondanks de mogelijke verstoppingen in de drainage voldoet de ontwateringsdiepte op openbaar terrein aan de richtlijn van de gemeente. De grondwaterstanden in het projectgebied stijgen gedurende de meetperiode van het onderzoek tot vlak onder de souterrainvloeren. Op basis van de modelberekeningen heeft, wanneer het drainagesysteem goed functioneert, de infiltratiestrook langs de Kruseman van Eltenweg geen invloed op de grondwaterstand in de wijk. Ook meer en heftigere neerslag bij klimaatverandering heeft bij een goed werkend drainagesysteem geen invloed op de grondwaterstanden. Zowel op openbaar terrein als op particulier terrein kunnen maatregelen genomen worden om vochtoverlast door grondwater te verminderen. Particulieren kunnen maatregelen in hun huis nemen waardoor zij minder of geen last meer hebben van hoge grondwaterstanden of binnenlopend hemelwater. Ondanks dat de gemeente voldoet aan de ontwateringsrichtlijn, kan de gemeente er wel voor zorgen dat het drainagesysteem periodiek en beter wordt onderhouden, waardoor de grondwaterstanden rondom de woningen mogelijk zullen dalen. Dit kan een positieve bijdrage leveren aan het tegengaan van de vochtoverlast, maar zal het probleem niet volledig oplossen. Hiervoor zijn bouwkundige maatregelen nodig. 8.2. Oplossingsrichtingen en maatregelen Vochtoverlast kan op twee manieren verholpen worden. Enerzijds door de vochtbron weg te nemen, en anderzijds door ervoor te zorgen dat vocht niet door de constructie heen kan bewegen. We spreken ook wel van (grond)water-technische maatregelen en bouwkundige maatregelen. We merken dat het souterrain bij veel woningen in de Bergerhof in de loop van de tijd een hoogwaardigere functie heeft gekregen. De oorspronkelijke functie van fietsenberging en wasruimte is veranderd naar bijvoorbeeld woonkeuken of werkkamer. Dit stelt hogere eisen aan de ruimte. Vochtbron wegnemen Grondwater: de grondwaterstand zou tot onder het niveau van de vloer van het souterrain verlaagd moeten worden om effect te hebben. Gezien de veenlaag die in de bovenste meters van de bodem is aangetroffen, wordt dit afgeraden. Door een verlaging van de grondwaterstand kunnen er extra zettingen in de bodem optreden. Bij de op staal gefundeerde bebouwing kan hierdoor schade ontstaan (scheurvorming, scheefstand). 20
Hangwater: de regenpijpen van de woningen dienen direct aangesloten te zijn op het gemeentelijk riool, zonder aansluitingen richting de verzamelleiding langs de achtergevel. Vochttransport tegengaan De vloer en de muren van het souterrain dienen waterdicht te worden gemaakt. Leidingdoorvoeren dienen eveneens waterdicht afgewerkt te worden. Voor de kopwoningen aan de kant van de Kruseman van Eltenweg geldt aanvullend hierop dat het afstromende hemelwater afgevangen of tegengehouden dient te worden, voordat het de woning binnen kan treden. De oplossingsrichtingen vertalen we naar het volgende maatregelenpakket: Waterdicht maken souterrain. Verwijderen oude hemelwater-verzamelleiding langs achtergevel. Aanvullend op de genoemde maatregelen, kan het zinvol zijn om: De ventilatie te verbeteren. In bijlage 11 is een toelichting opgenomen voor het waterdicht maken van het souterrain. 8.3. Aanbevelingen We bevelen aan om op openbaar terrein de volgende acties te ondernemen: Zowel bij het Stadswerk072 als bij het hoogheemraadschap was het onduidelijk wie het drainagegemaal onderhoudt. Het is van belang dat de werking van het gemaal wordt getest. Daarnaast is het belangrijk om de hoogte van de overstort in het gemaal in te meten, zodat het instelniveau van het drainagesysteem bekend is. Om de werking van de drainage optimaal te laten functioneren zal het drainagesysteem periodiek moeten worden onderhouden. Dit betekent dat niet alleen de drainageputten, maar ook de leidingen doorgespoten moeten worden. Hiermee worden verstoppingen als gevolg van zandinspoeling en ijzerafzettingen tegengegaan en zal de doorstroming in het systeem verbeteren. We adviseren in eerste instantie het systeem een keer in de twee jaar te onderhouden. Afhankelijk van de bevindingen kan de frequentie desgewenst worden aangepast. We bevelen aan om bij de eerstvolgende onderhoudsronde het drainagesysteem na te verkennen. Doel van de naverkenning is om vast te stellen of er sprake is van één systeem, of dat er sprake is van verschillende deelsystemen. We bevelen aan om de grondwaterstand te blijven monitoren, door op één locatie in de wijk de grondwaterstandsmetingen voort te zetten. Stadswerk072 heeft toegezegd in PB01 in het midden van de wijk te blijven monitoren (zie bijlage 1). Een groot aantal bewoners heeft al maatregelen getroffen tegen de overlast. Het is zinvol ervaringen met elkaar te delen; wat werkt wel en wat niet. Daarnaast is raadzaam om met meerdere woningen of zelfs met een heel woningblok tegelijk maatregelen door een aan- 21
nemer te laten uitvoeren. Dit beperkt de kosten en vermindert het risico op vochttoevoer vanuit de aangrenzende woning. 8.4. Beoordeling aanbevelingen uit eerdere rapportages GeoDelft heeft in 2005 aanbevelingen gedaan voor maatregelen in de wijk tegen de vochtoverlast [7], zoals het onderhouden van het drainagesysteem en het nemen van maatregelen op particulier terrein. Deze maatregelen sluiten aan op ons advies. Een groep studenten van Hogeschool INHOLLAND heeft in 2003 aanbevelingen gedaan voor de vochtoverlast in de wijk [8]. Deze aanbevelingen bestonden onder andere uit het waterdicht maken van de souterrains, het aanleggen van extra drainage en het aanleggen van een sloot tussen het Bergerhof en de Spoorbuurt. Wij beoordelen het aanleggen van de extra sloot niet doelmatig; de drainageleiding langs de Kruseman van Eltenweg zal (wanneer deze goed functioneert) het infiltrerende hemelwater vanaf de Spoorbuurt afvoeren. 22