Gedragsproblemen bij ouderen

Gedragsproblemen bij ouderen

Gedragsproblemen bij ouderen Werkmodel voor verzorgenden en helpenden Theo Hazelhof Tejo Verdonschot Reed Business, Amsterdam FM.indd 3 26/10/11 3:07 PM

Reed Business, Amsterdam 2011 Typografie en infographics: Mariël Lam bno, s-hertogenbosch Foto s infographics: hoofdstuk1, 2, 4, 6, 7, 9, 13 en 14, www.shutterstock.com; hoofdstuk 3, www.psychiatrie-nederland.nl; hoofdstuk 5, www.123rf.com; fotograaf nobeastsofierce; hoofdstuk 8 en 12, Zorginbeeld/Frank Muller; hoofdstuk 10, Marcel Grotens; hoofdstuk 11, www.photobucket.com by zzziggyman; hoofdstuk 15, www.weet.wikidot.com/narcistischepersoonlijkheidsstoornis-herkennen. Reed Business bv, Postbus 152, 1000 AD Amsterdam. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden auteur(s), redactie en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Waar dit mogelijk was, is aan auteursrechtelijke verplichtingen voldaan. Wij verzoeken eenieder die meent aanspraken te kunnen ontlenen aan in dit boek opgenomen teksten en afbeeldingen, zich in verbinding te stellen met de uitgever. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. ISBN 978 90 352 3378 2 NUR 897

Voorwoord Dit boek is bedoeld voor verzorgenden en helpenden in de ouderenzorg; zij die rechtstreeks met (dementerende) ouderen omgaan. We hebben dit boek zo eenvoudig mogelijk geschreven om iedereen kans te geven ermee te werken. Met werken bedoelen we ook systematisch kunnen omgaan met probleemgedrag en je wensen ten aanzien van het gedrag van de cliënten kunnen formuleren, zodat die in een zorgoverleg besproken kunnen worden. Er wordt veel over methodisch werken gesproken, maar er moet ook een manier zijn waarop helpenden die niet zijn opgeleid in methodisch werken, kunnen bijdragen aan het omgaan met problematisch gedrag. Naast helpenden in de zorg zouden ook mantelzorgers van deze methode gebruik moeten kunnen maken. Wij hopen met dit boek hiertoe een aanzet gegeven te hebben. Ook willen we hier onze eega s Trudy en Lidwien weer bedanken voor de tijd dat ze ons moesten missen tijdens het schrijven van dit boek. Theo Hazelhof Tejo Verdonschot

Inhoud 1 Depressie 11 2 Depressie en depressieve gevoelens in het verpleeg- of verzorgingshuis 17 3 Psychose 23 4 Psychose bij dementie 29 5 Delier 35 6 Delier bij dementie 41 7 Woede en agressie 45 8 Apathie 53 9 Agitatie 61 10 Dwalen en dolen 67 11 Verzamelen 73 12 Splitten 79 13 Persoonlijkheidsstoornissen 85 14 De angstige en/of vermijdende persoonlijkheidsstoornissen 91 15 Persoonlijkheidsstoornissen met theatraal, emotioneel grillig gedrag 97

Inleiding Dit boek gaat over het omgaan met gedragsproblemen bij ouderen. We willen een methode neerleggen waarmee mensen met weinig of geen opleiding in de gezondheidszorg iets kunnen bijdragen aan het omgaan met gedragsproblemen. Hierbij is het ook van belang wat je zelf wilt bereiken als je in aanraking komt met gedragsproblemen, zodat je iets kunt doen aan de dingen die je frustreren. We beschrijven in dit boekje een mix van ziektebeelden, probleemgedrag en persoonlijkheidsstoornissen. Bij een aantal ziektebeelden (depressie, psychose en delier, hoofdstuk 1 tot en met 6) doet zich immers vaak hetzelfde probleemgedrag voor. Vervolgens bespreken we sommige probleemgedragingen die vaak voorkomen maar waarvan de oorzaak niet zo snel duidelijk is (agressie, apathie, agitatie, dwalen en dolen, verzamelen en splitten (hoofdstuk 7 tot en met 12). Hier heb je veel voordeel van de vragen over vroegere ged ragingen. Daarna bespreken we de persoonlijkheidsstoornissen: de vreemde, de angstige en de theatrale en grillige persoonlijkheidsstoornissen (hoofdstuk 13, 14 en 15). In de hoofdstukken is steeds dezelfde structuur neergelegd: we beginnen met een voorbeeld, waarna het ziektebeeld en/of het probleemgedrag wordt uitgelegd. Hierna worden de oorzaken van het ziektebeeld en/of het probleemgedrag uiteengezet. Hoe de diagnose gesteld wordt, komt hierna aan bod. En we kijken naar therapie: wat kunnen we voor de cliënt doen om de ziekte of het probleemgedrag te verminderen? Hierna hebben we het over beschreven probleemgedrag en het probleemgedrag dat kan voorkomen uit de beschreven ziektes. Daarna kijken we naar systematisch werken, eerst naar het verzamelen van gegevens over vroeger; is er eerder sprake geweest van dit probleemgedrag/deze ziekte en hoe ging men er toen mee om? Dit wordt gevolgd door algemene aanwijzingen in tien regels, zodat je vlug duidelijkheid krijgt over de algemene omgangsregels bij dit probleemgedrag/deze ziekte. Bij het inventariseren van het probleemgedrag hebben we ons laten leiden door het systematisch werken: op een gestructureerde wijze gegevens verzamelen over het gedrag van de cliënt en van het team. Tot slot stellen we vragen over het doel van de cliënt; dit helpt om je in te leven in de cliënt. Het allerlaatste onderdeel wordt gevormd door vragen over wat je zou willen bereiken. Als je deze vragen beantwoordt voor het zorgoverleg, bereik je een beter resultaat van het overleg en dat maakt het werken een stuk plezieriger.

1 Depressie bevolking 65+ bevolking mensen met depressie Vaak hoor je dat mensen een dip hebben of het niet meer zien zitten. Als hier nog andere symptomen bijkomen, spreken we in vaktaal van een depressie. De ziekte depressie kan soms levensbedreigend zijn. Voorbeeld Mevrouw Smeets komt uit een familie waarin meer mensen met een depressie te kampen hebben gehad. Als haar laatste kind het huis uit is, overlijdt haar vader. Haar man komt kort daarna thuis te zitten vanwege inkrimping op zijn werk. Mevrouw wordt geplaagd door reuma, die haar bewegingsvrijheid ernstig beperkt. Langzamerhand wordt mevrouw depressief; ze komt haar bed niet meer uit en ziet alles somber in. Het eten smaakt haar niet en ze wil het liefst dood. 1.1 Wat is een depressie? Depressie komt vaak voor; ongeveer 4% van de bevolking is depressief. Bij ouderen boven de 65 jaar is dat zelfs 15%. Over depressie wordt in de volksmond heel licht gedacht. Vaak denkt men al dat mensen een depressie hebben als ze in de put zitten na een verlies. Bijvoorbeeld als mensen hun partner verliezen, in rouw zijn en veel huilen, wordt al gedacht dat ze

12 Gedragsproblemen bij ouderen depressief zijn. Als iemand een maand een slecht humeur heeft vanwege problemen op het werk en in zijn relatie, wordt er ook al snel gedacht aan een depressie. Niets is echter minder waar; depressie is een ziekte. Voor een echte depressie moet er een aantal symptomen aanwezig zijn. Deze zijn te verdelen in drie groepen. 1 Psychische symptomen: sombere stemming; nergens meer van kunnen genieten; denken dat je dood beter af bent; gedachten die in een cirkeltje gaan; geen energie meer hebben. 2 Lichamelijke symptomen: stijf worden; er dof uit gaan zien doordat je minder zweet; moeite krijgen met poepen omdat je darmen langzamer gaan werken; erectieproblemen, geen zin meer in seks; slaapstoornissen: depressieve mensen slapen vaak goed in maar zijn vroeg weer wakker; en liggen dan de halve nacht wakker; soms slapen mensen ook erg veel; dagschommeling: s ochtends is de depressieve mens slechter gestemd dan s avonds. 3 Stoornissen in het denken: moeite met concentreren; zwart - wit denken: iets is ofwel fantastisch ofwel verschrikkelijk, er is niets tussenin; perfectionisme: bij de kleinste afwijking voelt iemand met een depressie zich al mislukt; beren op de weg zien: bij alles wat er gaat gebeuren, bedenkt iemand met een depressie wat er fout kan gaan en durft dan niets te ondernemen. Als vijf of meer van deze symptomen langer dan twee weken bestaan, spreken we van een ernstige depressie. Bij een depressie dient eerst gekeken te worden of de sombere stemming niet veroorzaakt wordt door andere (lichamelijke) oorzaken. Zo kan een verminderde schildklierwerking of een verminderde werking van de bijnieren ook tot depressie leiden. Ook eenzaamheid of een tekort aan leuke dingen kan aanleiding geven tot een depressie. Vervolg voorbeeld De huisarts stuurt mevrouw in eerste instantie naar een psycholoog; daar krijgt ze gesprekken. Tijdens deze gesprekken leeft mevrouw wel wat op maar thuisgekomen kruipt ze weer in bed. Ook begint ze nu minder te eten.

Depressie 13 1.2 Oorzaken Voor depressie zijn twee oorzaken aan te geven: stress en aangeboren gevoeligheid. Iemand die een verhoogde gevoeligheid voor depressie heeft, kan bij te veel stress in een depressie raken. De kans op het krijgen van een depressie stijgt met de leeftijd; ouderen zijn vaker depressief dan jongeren (ouderen hebben gemiddeld meer verlieservaringen gehad dan jongeren). 1.3 Diagnose De diagnose depressie wordt vaak gesteld door een psycholoog of een psychiater. Zij doen dit met behulp van een standaardvragenlijst die ze afnemen bij de cliënt. Ook zijn er vragenlijsten die de cliënt zelf kan invullen. Belangrijke aanwijzingen hierbij zijn: een slecht humeur, geen toekomst meer zien, slecht over zichzelf denken, slecht eten en slecht slapen. De diagnose moet echter niet te gemakkelijk worden gesteld; zoals gezegd kunnen verschillende lichamelijke ziekten een op een depressie lijkend beeld veroorzaken, zoals een te langzaam werkende schildklier of een te lage bloeddruk. Vervolg voorbeeld Omdat mevrouw snel achteruitgaat (ze laat zich ook niet meer verzorgen), wordt ze opgenomen op de Psychiatrische Afdeling van een Algemeen Ziekenhuis (PAAZ). Hier schrijft de psychiater haar medicijnen tegen de depressie (antidepressiva) voor. Mevrouw wordt langzaam gestimuleerd om weer wat te ondernemen. 1.4 Therapie Bij depressie zijn verschillende therapieën mogelijk: Medicijnen: deze werken na ongeveer vier tot zes weken en verbeteren eerst de lichamelijke symptomen (eten, slapen, stoelgang), daarna wordt de stemming pas beter. Je hoort depressieve mensen die medicijnen slikken, in het begin vaak zeggen: Ik kan weer van alles doen want ik ben niet meer zo stijf als vroeger, maar ik geniet er niet van. Na enkele weken gaat men pas weer genieten van leuke dingen. Psychotherapie (praten met een psycholoog of psychiater). Verwentherapie: door ze extra te verwennen knappen depressieve mensen vaak op. Elektroshock: dit werkt vaak bij mensen die geen baat hebben bij medicijnen. Slaapdeprivatie: hierbij blijft men enkele nachten per week wakker; het humeur kan hier flink van opknappen (dit mag alleen onder medische begeleiding gebeuren).