LATIJN DOCENTEN HAN DLEI Dl NG
Boeken: Adriaan Kegel, Simon Roosjen, Agnes Schaafsma, Paul Visser Docentenmateriaal: Antoinette van Duijn, Eerin Engelen, Laura de Haas-Rietveld, Adriaan Kegel, Simon Roosjen, Agnes Schaafsma, Irene Spoelman, Paul Visser, Sanne de Vries Flitscolleges: Anna Bos, Antoinette van Duijn, Laura de Haas-Rietveld, Geneviève Kunne, Paul Visser Idioom- en grammaticadrills: Saakje de Jong, Irene Spoelman Ingesproken teksten: Laura de Haas-Rietveld, Casper Porton Toetsen: Laura de Haas-Rietveld, Anouk Romeijnders 0/15 Staal & Roeland bv, Haren, The Netherlands Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets van deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, recording or otherwise without prior written permission of the publisher. ISBN 978-94-92000-11-8 2
Inhoudsopgave Verantwoording SPQR... 6 1 Tekst in context... 6 2 Latijnse teksten... 6 3 Grammatica... 8 4 Vocabularium... 9 5 Romeinse cultuur... 10 6 Vaardighedenopbouw RTTI...13 7 Veel gestelde vragen... 20 SPQR: een korte route... 22 Schema voor 4 lesuren in de gehele onderbouw... 24 Schema voor 6 lesuren in de gehele onderbouw...31 Bronnen voor de Latijnse teksten... 38 Antwoorden opdrachten thema 1... 40 Senatus Populusque Romanus...40 Prima Forum... 43 1 Flumen...45 2 Lupa... 47 3 Regnum...50 N.B. Godenverering... 52 4 Capitolium...53 5 Ignis Vestae... 55 6 Castor et pollux...58 7 Numen Deorum...60 ETC. Godenparade... 61 Antwoorden opdrachten thema 2... 63 Prima Ludi...63 8 Triumphus... 65 9 Gladiatores...68 10 Spectacula... 71 N.B. Het Colosseum...73 11 Pugna... 74 12 Circus Maximus...77 13 Theatrum... 80 14 Spectatores...83 Aanvullingen bij de opdrachten en tips voor docenten... 84 Bij Thema 1...84 Bij Thema 2... 87 Antwoorden mandata thema 1... 90 Bij les 1 Flumen... 90 1.1 werkwoord persoonsvorm en infinitivus...90 1.2 zelfstandig naamwoord nominativus en accusativus... 90 Bij les 2 Lupa... 92 1.3 zelfstandig naamwoord dativus... 92 1.4 de zin persoonlijk voornaamwoord... 93 Bij les 3 Regnum... 95 1.5 zelfstandig naamwoord ablativus... 95 1.6 de zin bijwoordelijke bepaling... 96 Bij les 4 Capitolium... 97 3
1.7 zelfstandig naamwoord - genitivus... 97 Bij les 5 Ignis Vestae... 98 1.8 zelfstandig naamwoord verbuigingsgroepen 1-2- 3... 98 1.9 de zin naamval en functie... 99 Bij les 6 Castor en Pollux... 101 1.10 de zin werkwoorden en aanvullingen... 101 1.11 de zin kernzin en bepalingen... 101 Bij les 8 Triumphus... 102 2.1 werkwoord - persoonsuitgangen... 102 2.2 werkwoord a- stam, e- stam, i- stam, medeklinkerstam... 102 2.3 werkwoord persoonsvormen per stamgroep... 103 Bij les 9 Gladiatores... 105 2.4 werkwoord esse en posse... 105 2.5 werkwoord - imperativus... 106 Bij les 10 Spectacula... 107 2.6 werkwoord praesens imperfectum - perfectum... 107 Bij les 11 Pugna... 109 2.7 werkwoord - plusquamperfectum... 109 Bij les 12 Circus Maximus... 110 2.8 werkwoord praesensstam en perfectumstam... 110 Vertalingen Latijnse teksten thema 1...114 Les 1... 114 Les 2... 115 Les 3... 116 Les 4... 117 Les 5... 118 Les 6... 119 Vertalingen Latijnse teksten thema 2...120 Les 8... 120 Les 9... 121 Les 10... 122 Les 11... 123 Les 12... 124 Les 13... 125 Basiswoorden thema 1...126 Les 1... 126 Les 2... 127 Les 3... 128 Les 4... 129 Les 5... 130 Les 6... 131 Basiswoorden thema 2... 132 Les 8... 132 Les 9... 133 Les 10... 134 Les 11... 135 Les 12... 136 Les 13... 137 Overzicht flitscolleges thema 1 & 2... 138 Overzicht grammaticadrills thema 1 & 2... 139 4
Handleiding toetsen bij SPQR... 141 1. Het toetsaanbod bij SPQR... 141 2. Uitgangspunten van goede toetsing... 141 3. RTTI... 142 4. Programma van Toetsing en Doorstroming (PTD)... 144 5. Invulling toetsen leerjaar 1 en verder... 144 6. Proefvertalingen... 146 Overzicht toetsen thema 1 & 2... 147 5
Verantwoording SPQR 1 Tekst in context de$ La/jnse$ taal$ het$hier$en$nu$ van$de$leerling$ De ruggengraat van de leergang SPQR is de Latijnse tekst als synthese. De Latijnse tekst staat in drie contexten: - de context van de Latijnse taal - de context van de Romeinse wereld - de context van het eigen hier en nu van de leerling en vormt zelf een vierde context: - de context van de tekstinhoud. Tekstbegrip is het combineren van wat je weet over de taal met wat je weet over de Romeinse wereld om te begrijpen wat er staat in de Latijnse tekst. Vertaalvaardigheid betekent dan: dit tekstbegrip gebruiken om de tekst als geheel én in alle details weer te geven in begrijpelijk Nederlands. Om dit te bereiken moet de leerling voldoende weten van de taal en van de cultuur die voor een goed begrip van de Latijnse tekst van belang zijn. De leerling bereidt zich via vaardigheden op het gebied van de taal en vaardigheden op het gebied van de cultuur voor op het begrijpend lezen van de Latijnse tekst. Vanuit de tekst legt hij via vragen die uitnodigen tot tekstreflectie verbanden met de contexten waarin de tekst geplaatst moet worden. 2 Latijnse teksten de$ wereld$$ van$de$ Romeinen$ La/jnse$tekst$ in$context:$ synthese$$ tussen$taal,$ cultuur$en$leerling$ 2.1 Latijnse teksten per thema De Latijnse teksten in het tekstboek dienen vier doelen tegelijk: - de tekst dient om de nieuwe grammatica van de les zoveel mogelijk en zo gevarieerd mogelijk te laten zien en om eerder geleerde taalverschijnselen te herhalen; - de tekst dient om de nieuw aan te leren basiswoorden -liefst meteen ook in eventuele verschillende betekenissen- te introduceren en om eerder geleerde basiswoorden te herhalen; - de tekst werkt een aspect uit van de cultuurhistorische informatie die bij de les hoort en biedt zo mogelijk opstapjes voor tekstvragen om het verband tussen de cultuurhistorische inhoud en de tekst te expliciteren; 6
3 Grammatica De aanpak van de grammatica in SPQR berust hoofdzakelijk op samenhang en herhaling. Samenhang Nieuwe grammatica wordt aangeboden in grote gehelen per thema, bijvoorbeeld alle naamvallen van het zelfstandig naamwoord in één thema, de hele coniunctivus in één thema. Zo wordt de aandacht van de leerling gefocust op een aantal samenhangende taalverschijnselen. Dit bevordert voor de leerling het gevoel van overzicht. Bovendien is de informatie gemakkelijk op één plek terug te vinden, mocht de kennis in een later stadium van de studie wat zijn weggezakt. Herhaling Eenmaal geïntroduceerde grammaticale verschijnselen worden met enige regelmaat herhaald. Vanaf thema 3 begint het grammaticagedeelte van het hulpboek (het blauwe gebied) in ieder thema met een aantal herhalingsopdrachten die passen bij het grammaticale thema van de les. Zo wordt in thema 3 (het bijvoeglijk naamwoord) de kennis van het zelfstandig naamwoord opgefrist. Dit gebeurt opnieuw in thema 6. introductie 1e herhaling 2e herhaling (zelfstandig) thema 1 thema 3 thema 6 naamwoord werkwoord thema 2 thema 5 thema 7 de zin thema 4 thema 8 Nieuwe grammaticale onderwerpen worden geïntroduceerd met een steile curve: het onderwerp wordt vrij snel helemaal behandeld, waarna enkele lessen volgen om te consolideren. In de Latijnse teksten komen de grammaticale verschijnselen ruimschoots aan bod: in de eerste tekst struikelen de leerlingen er bijna over, in de daarop volgende teksten wordt het verder ingeoefend. In het eerste thema zijn bijvoorbeeld alle naamvallen na vier tekstjes aan de orde gekomen, waarna in de vijfde en zesde tekst verder geconsolideerd wordt. Alle grammaticale verschijnselen komen in de teksten van latere thema's met enige regelmaat terug, om te voorkomen dat ze vergeten worden. JAAR 1 thema 1 thema 2 zelfstandig naamwoord vijf naamvallen verbuigingsgroep 1, 2, 3 persoonlijk voornaamwoord werkwoord a-, e-, i- en medeklinkerstammen imperativus en infinitivus praesens, imperfectum, perfectum, plusquamperfectum 8
Leerstof verwerken op verschillende niveaus met RTTI Bij het verwerken van de leerstof in het Hulpboek is er zorgvuldig op gelet dat vragen worden gesteld op verschillende vraagniveaus. Een hulpmiddel dat hierbij is gebruikt is RTTI: een model om vragen op verschillende niveaus te classificeren, dat ontworpen is door Docentplus. Uitgebreide informatie over RTTI is te vinden op de website van Docentplus (www.docentplus.nl) en in hun publicaties. Ook onze toetsen zijn volledig ingedeeld volgens de principes van RTTI en gecertificeerd door Docentplus. Meer informatie over de toetsen is te vinden in het hoofdstuk over toetsing. De betekenis van RTTI is, in een kort samengevatte vorm terug te vinden in het onderstaande schema. R T1 T2 I E Reproductie, het stampwerk Toepassen in een bekende situatie Toepassen in een nieuwe situatie Inzicht, kritische reflectie, verbanden leggen en wetmatigheden aanbrengen extra: uitbreiding / verdieping via productieve vaardigheden en/of extra leerstof intra: afgeleid van de exameneisen LTC vertaalvaardigheid en tekstreflectie (inclusief synthese tussen tekst en cultuur, inclusief doorwerking naar nu) extra: buiten de exameneisen LTC De twee examenvaardigheden van LTC (vertaalvaardigheid en tekstreflectie) zijn, naast deelvaardigheden grammatica, bepalend voor de vraagvormen in SPQR. Voor de kennis van de Romeinse wereld bestaan geen formele eindtermen. Voor RTTI werken we hier dus vooral het onderdeel taal/tekst uit. NB: de E van extra betreft opdrachten over leerstof en/of vaardigheden die buiten het kerncurriculum liggen. Het zijn dus niet noodzakelijk de moeilijkste opdrachten; immers, juist ook in de leerstof en vaardigheden van het verplichte programma willen we leerlingen voldoende uitdaging en diepgang bieden. Leerstof verwerken: hulpboek en digitaal RTTI heeft betrekking op de volgende soorten opdrachten in het hulpboek: M - mandata bij de grammatica (deelvaardigheid grammatica) O - opdrachten bij de tekst (vertaalvaardigheid, opdrachten bij de tekst (tekstbegrip, tekstanalyse, tekstreflectie, inclusief synthese tekst en cultuur, doorwerking naar nu) Daarnaast bevat het digitale materiaal drills, waarmee reproductie (R) en eenvoudige toepassing (T1) geoefend kunnen worden. De drills dienen vooral voor het stampwerk en het automatiseren van vaardigheden. Mogelijk komen hier op een later moment nog andere digitale oefenvormen bij, waarmee bepaalde mandata uit het boek uitgebreid kunnen worden en ook meer op T2- niveau kan worden getraind. 17
Leeswijzer bij het schema De kruisjes staan bij de verwerkingsvorm waarin de vraagniveaus primair worden aangeboden. R T 1 T 2 SPQR - vraagvormen alle vormen van (letterlijk) terugvragen van bestaande kennis: - (herhalen van) het voorbeeldrijtje / een grammaticale regel - (herhalen van) woordbetekenissen / meervoudsvormen / stamtijden vormen van enkelvoudige toepassing (uitsluitend gekoppeld aan één taalverschijnsel): verwerken hulpboek - een rijtje maken met een ander voorbeeldwoord M - losse vormen analyseren / benoemen / vertalen binnen een gegeven kader - vormen of woordgroepen of korte zinnen selecteren / sorteren / matchen binnen een gegeven kader - eenvoudige productie: in losse vormen of woordgroepen uitgangen aanvullen, znw in andere naamval/getal zetten, gegeven bnw/vnw in de passende vorm zetten, pv in andere persoon/ getal/ tijd zetten, korte zinnen van actief omzetten in passief, e.d. - een taalverschijnsel in een losse Latijnse zin herkennen en benoemen - eenvoudige verbanden leggen binnen een eerder gelezen Latijnse tekst: verwijswoorden, signaalwoorden, synoniemen, vergelijkingen herkennen en expliciteren - (via gerichte opdrachten) eenvoudige leesstrategieën toepassen ter oriëntatie op een ongelezen Latijnse tekst, een gegeven vertaalstrategie/ stappenplan toepassen op een ongelezen tekst(fragment) vormen van geïntegreerde toepassing (gekoppeld aan één taalverschijnsel, maar in een wat bredere context / nieuwe situatie: - een zin analyseren rond een gegeven taalverschijnsel (bijvoorbeeld HZ/BZ, woordgroepen, functies in de zin) - eenvoudige zinnen vertalen die specifiek gericht zijn op het nieuwe (of te herhalen) taalverschijnsel - passende vormen selecteren, aanvullen of zelf maken in gegeven Latijnse zinnen - taalverschijnselen herkennen en benoemen in een niet M M M M O O M M M M / O drill x x x x 18
Schema voor 4 lesuren in de gehele onderbouw Globaal: 2/2 leerjaar 2: Thema 1 en 2 leerjaar 3: Thema 3, 4 en 5 leerjaar 4: Thema 6, 7 (en 8) + oorspronkelijke teksten 1/1/2 leerjaar 1: Thema 1 (en 2) leerjaar 2: Thema 2 (en 3) leerjaar 3: Thema (3), 4 en 5 leerjaar 4: Thema 6, 7 (en 8) + oorspronkelijke teksten Introductie SPQR Onderdeel Wat gedaan moet worden SPQR Cultuur TB p. 6-7 tekst lezen Opdrachten HB p. 5-9 O. 3, (4), 5, (7) Toelichting accent op de uitspraak van het Latijn, telwoorden en Romeinse cijfers; verband met de eigen tijd Tijdbalk Cultuur - bewaren voor latere behandeling op een moment dat het uitkomt Thema 1 Forum Prima Forum Les 1 Flumen Onderdeel Cultuur Wat gedaan moet worden (leerwerk vetgedrukt) TB p.14-15 tekst lezen Toelichting Opdrachten - tekst is ook goed te begrijpen zonder het maken van de opdrachten Cultuur TB p. 16 tekst lezen Opdrachten HB p. 16 O. 8 en 9 (cultuur) HB p. 17 O. 11, (12), 13 (tekst) accent op het expliciteren van namen en plaatsen voor goed begrip van (de situering van) het verhaal; accent op Latijn lezen en vertalen, leren oriënteren op de tekst; 24
Basiswoorden thema 1 Les 1 audire horen clamare schreeuwen iacēre liggen iubēre bevelen lacrimare huilen necare doden ponere plaatsen portare dragen recusare weigeren timēre vrezen, bang zijn voor tollere optillen venire komen vidēre zien vocare 1 roepen 2 noemen audire clamare iacēre iubēre lacrimare necare ponere portare horen schreeuwen liggen bevelen huilen doden plaatsen dragen ad + acc 1 naar, tot 2 bij in + acc in, naar inter + acc 1 tussen 2 tijdens et 1 en 2 ook ibi daar ideo daarom non niet tamen toch ubi waar 126
Overzicht flitscolleges thema 1 & 2 SPQR Flitscolleges pagina 1.0 inleiding vertalen Latijn -Nederlands 1.1 werkwoord persoonsvorm en infinitivus 1.2 zelfstandig naamwoord nominativus 1.2 zelfstandig naamwoord accusativus 1.3 zelfstandig naamwoord dativus 1.4 de zin persoonlijk voornaamwoord 1.5 zelfstandig naamwoord ablativus 1.6 de zin bijwoordelijke bepaling 1.7 zelfstandig naamwoord genitivus 94 1.8 zelfstandig naamwoord verbuigingsgroepen 1-2-3 1.9 de zin naamval en functie 1.10 de zin werkwoorden en aanvullingen 1.11 de zin kernzin en bepalingen 2.1 werkwoord persoonsuitgangen 2.2 werkwoord a-stam, e-stam, i-stam, medeklinkerstam 79 80 82 82 85 87 90 92 96 98 99 100 104 105 2.3 werkwoord persoonsvormen per stamgroep 106 2.4 werkwoord esse en posse 108 2.5 werkwoord imperativus 110 2.6 werkwoord praesens imperfectum perfectum 112 2.7 werkwoord plusquamperfectum 116 2.8 werkwoord praesensstam en perfectumstam 118 2.9 werkwoord overzicht persoonsvormen 119 138
Handleiding toetsen bij SPQR 1. Het toetsaanbod bij SPQR Bij de methode SPQR worden toetsen aangeboden voor elke les. Het toetsaanbod bestaat uit: - een leertoets (woorden, grammatica, vertaling, tekstbegrip, cultuur) - een proefvertaling Op het moment van schrijven van deze handleiding is het toetsaanbod nog in ontwikkeling. Daardoor kan het voorkomen dat er nog niet bij elke les een leertoets of proefvertaling voorhanden is. Wij streven ernaar het aanbod uit te breiden, zodat er in de toekomst per les zelfs meerdere versies van een toets aanwezig zijn. De leertoetsen bij SPQR zijn samengesteld volgens de RTTI-methodiek. Hierover leest u in de volgende paragrafen meer. Docenten die niet werken met de RTTI-methodiek kunnen ook prima werken met de toetsen bij SPQR. Ons uitgangspunt is geweest om goede toetsen te maken, met of zonder RTTI-labeling. De docent kan er dus voor kiezen de RTTI-labels te negeren of te verwijderen en houdt dan nog steeds een goede, valide toets over. Docenten die werken volgens de OBIT-systematiek kunnen eveneens gebruik maken van de toetsen. Zij kunnen desgewenst de RTTI-labels vervangen door passende OBIT-labels en vragen toevoegen of weglaten. 2. Uitgangspunten van goede toetsing Bij de samenstelling van de toetsen is veel aandacht besteed aan de volgende uitgangspunten, die ontleend zijn aan het Handboek RTTI van Marinka Drost en Petra Verra (Bodegraven: docentplus.nl, 2012): Een goede toets meet of het leerdoel gehaald is Een toets kan alleen valide zijn als de leerdoelen ervan overeenkomen met het leerdoel van de docent / het bijbehorende hoofdstuk. Deze leerdoelen staan daarom ook steeds bij de toets vermeld. Een goede toets determineert Een toets moet aangeven wat de relatieve plaats van een leerling ten opzichte van een andere leerling is. Daarom worden in de toetsen vragen op de verschillende cognitieve niveaus gesteld. Een goede toets heeft een voldoende aantal vragen 141