Alcohol, Drugs & Verkeer

Alcohol, Drugs & Verkeer Een onderzoek onder bezoekers van coffeeshops en grootschalige discotheken in de regio Nijmegen (Nederland)- Kleve (Duitsland) Alex Roomer Tatiana Akouele In opdracht van: Stadsregio Arnhem Nijmegen 2006

2

Alcohol, drugs en verkeer Colofon: Dit onderzoek is uitgevoerd door de Grift, Gelders centrum voor Verslavingszorg op verzoek van de Politie Gelderland-Zuid en wordt gefinancierd door de Stadsregio Arnhem Nijmegen. De Grift is onderdeel van de Stichting Arcuris-De Grift. Initiator Onderzoek Politie Gelderland-Zuid: Onderzoekers: Alex Roomer Tatiana Akouele Met medewerking van Caritasverband Kreis Kleve: De Grift: GGD Regio Nijmegen: Art Garssen De Grift De Grift Sabine Mahlmann Rob Hobeijn, Ronald Akkermans, Inge Boland, Roos van Dijk, Renate Elfrink, Stephanie Niessen, Ivonne van Os, Peter Timmermans en Ronald Vissers Marlene van der Star Correspondentie adres De Grift, Gelders centrum voor Verslavingszorg Stadsregio Arnhem Nijmegen Postbus 351 Postbus 6578 6800 AJ Arnhem 6503 GB Nijmegen Telefoon: 026-8451300 024-3297979 Fax: 026-8451390 024-3297970 Internet: www.de-grift.nl www.kan.nl Voor reacties op het onderzoek kunt u mailen naar: preventie@degrift.nl De Grift, Arnhem ISBN: 90-808547-3-5/ NUR 740 2006, De Grift 3

4

Alcohol, drugs en verkeer INHOUD Samenvatting Hoofdstuk 1: Alcohol, verkeer en drugs 1.1 Aanleiding voor het onderzoek... 9 1.2 Opbouw van het rapport... 12 Hoofdstuk 2 Methoden van onderzoek 2.1 Probleemstelling... 13 2.2 Definities en kader... 13 2.3 Onderzoeksopzet... 15 2.4 Verwerking vragenlijst... 18 2.5 Toelichting cijfers en grafieken... 18 Hoofdstuk 3 Bezoekers coffeeshop 3.1 Representativiteit... 19 3.2 De bezoekers van de coffeeshop... 19 3.3 Rijden onder invloed... 21 3.4 Gebruik van Informatiebronnen... 25 3.5 Alcohol- en drugsgebruik... 26 Hoofdstuk 4 Bezoekers discotheek 4.1 Representativiteit... 29 4.2 De bezoekers van de grootschalige discotheken... 30 4.3 Rijden onder invloed... 31 4.4 Gebruik van Informatiebronnen... 36 4.5 Alcohol- en drugsgebruik... 37 Hoofdstuk 5 Conclusie, discussie en aandachtspunten 5.1 Conclusie en discussie... 41 5.2 Aandachtspunten voor preventie en beleid... 46 Referenties BIJLAGE BIJLAGE BIJLAGE BIJLAGE BIJLAGE A: Abc van de drugs B: Coffeeshops in Nederland en Duitsland C: De zes discotheken D: Voorbeeld vragenlijst E: Tabellen bezoekers coffeeshop en discotheken 5

6

Alcohol, drugs en verkeer Samenvatting Op verzoek van de Politie Gelderland-Zuid en met financiële ondersteuning van de Stadsregio Arnhem- Nijmegen heeft De Grift een (anoniem) onderzoek verricht onder bezoekers van de vijftien coffeeshops in Nijmegen en bezoekers van zes grootschalige discotheken in de regio Nijmegen-Kleve. Het onderzoek geeft inzicht in de prevalentie van rijden onder invloed van alcohol en drugs en de overwegingen daarbij. Daarnaast geeft het onderzoek inzicht in het alcohol- en drugsgebruik van de bezoekers. Het onderzoek onder de bezoekers van de coffeeshops is verricht in de maand december van het jaar 2005 en de maand januari van 2006. In totaal zijn 443 bezoekers van de vijftien coffeeshops in Nijmegen gevraagd een vragenlijst in te vullen. De respons is hoger dan verwacht, liefst driehonderd bezoekers hebben de vragenlijst ingevuld. Hiermee bedraagt de respons 68%. Het onderzoek onder bezoekers van de discotheken is verricht in de maanden januari tot en met maart van 2006. In totaal zijn 1566 vragenlijsten uitgezet onder bezoekers van zes grootschalige discotheken in de Duits-Nederlandse grensstreek rond Nijmegen/ Kleve. De respons is laag, slechts 244 bezoekers hebben de vragenlijst geretourneerd. Hiermee bedraagt de respons 15,6%. De coffeeshops worden met name bezocht door mannen uit de directe omgeving van Nijmegen. Alle onderzochte coffeeshopbezoekers zijn achttien jaar of ouder met een uitloop tot boven de zestig jaar. Het merendeel komt uit Nijmegen of de directe omgeving van deze plaats. Iets meer dan zeven procent is afkomstig uit Duitsland. De onderzochte discotheekbezoekers zijn in de leeftijd van vijftien tot veertig jaar, met een gemiddelde leeftijd van 22 jaar. De onderzochte bezoekers van de Gelderse discotheken zijn met name afkomstig uit Gelderland of een aangrenzende Nederlandse provincie. De onderzochte bezoekers van de Duitse discoheken zijn voor ongeveer driekwart woonachtig in Duitsland. Zij zijn allen woonachtig in de deelstaat Noordrijn-Westfalen. Kreis Kleve maakt onderdeel uit van deze deelstaat. Bijna een kwart van de driehonderd onderzochte coffeeshopbezoekers geeft aan op de dag van het onderzoek onder invloed van cannabis de auto of motor te hebben bestuurd. Meer dan vijftig procent heeft dit wel eens gedaan en liefst een op de vijf doet dit met enige regelmaat. Niemand van de respondenten van de coffeeshops zegt op de dag van het onderzoek onder invloed van drie of meer glazen alcohol een voertuig te hebben bestuurd. Bijna een op de drie geeft aan dit wel eens in zijn of haar leven te hebben gedaan. Een op de tien en een op de elf heeft wel eens onder invloed van respectievelijk ecstasy en cocaïne aan het verkeer deelgenomen. De onderzochte discotheekbezoekers hebben zich veelal laten vervoeren nadat zij de uitgaansgelegenheid hebben verlaten. Iets meer dan een kwart van hen heeft zelf de auto bestuurd. In de Nederlandse discotheken zijn zoals blijkt uit observaties en repons weinig Duitsers. Andersom is er meer grensoverschrijdend verkeer. Een kleine vijf procent van de onderzochte discotheekbezoekers heeft op de nacht van onderzoek onder invloed van drie of meer glazen een auto of motor bestuurd. Bij de fietsers ligt dit op bijna honderd procent. Een op de veertig geeft aan op de nacht van onderzoek onder invloed van cannabis, ecstasy of cocaïne een auto of motor bestuurd te hebben. Elf procent zegt 7

wel eens onder invloed van cannabis een auto of motor bestuurd te hebben. Een kleine zes procent zegt wel eens onder invloed van ecstasy een voertuig te hebben bestuurd. Mannen geven meer dan vrouwen aan onder invloed van alcohol en drugs aan het verkeer deel te nemen. Jongeren en Nederlanders met een hoge opleiding geven verhoudingsgewijs vaker aan onder invloed van drugs aan het verkeer te hebben deelgenomen. De belangrijkste overweging om nuchter te rijden is dat men het gevaarlijk vindt om onder invloed van alcohol dan wel drugs een voertuig te besturen. De kans op een bekeuring is voor meer dan de helft van de onderzochte discotheekbezoekers een reden om niet onder invloed van alcohol aan het verkeer deel te nemen. Voor coffeeshopbezoekers is dit voor een op de vier een reden om nuchter te rijden. Rijden onder invloed van alcohol en drugs vinden de meesten gevaarlijk. Uitzondering hierop vormt rijden onder invloed van cannabis. Met name de coffeeshopbezoekers schatten het risico van rijden onder invloed laag in. De huidige stand van wetenschappelijk onderzoek kan geen eenduidig antwoord geven of deze lage risico inschatting van rijden onder invloed van cannabis juist is. Zo is er onderzoek bekend waarin een risicoverhoging is aangetoond wanneer onder invloed van cannabis aan het verkeer wordt deelgenomen, maar tegelijkertijd is er ook onderzoek bekend waarin deze risicoverhoging niet wordt aangetoond. Het middelengebruik ligt relatief hoog. Uitzondering hierop vormt het gebruik van alcohol door coffeeshopbezoekers. Van de illegale middelen is ecstasy het meest populair na cannabis. Negentien procent van de onderzochte discotheekbezoekers en veertig procent van de onderzochte coffeeshopbezoekers zegt wel eens ecstasy gebruikt te hebben. Op basis van de resultaten van het onderzoek zien we de belangrijke aandachtspunten voor preventie en beleid in vier punten. (1) Meer aandacht moet worden besteed aan onderzoek naar de risico s van rijden onder invloed van met name cannabis. (2) De vervoersmogelijkheden met het openbaar vervoer is bij veel van de onderzochte discotheken slecht. Onderzocht zou moeten worden in hoeverre deze vervoerswijze beter gefacilliteerd kan worden. (3)Het informatie zoekgedrag van bezoekers dient gestimuleerd te worden en tenslotte is het belangrijk om (4) een vinger aan de pols te houden door middel van monitoring. 8

Alcohol, drugs en verkeer Hoofdstuk 1: Alcohol, verkeer en drugs 1.1 Aanleiding voor het onderzoek In het Europese verkeer raken jaarlijks bijna tweeënhalfmiljoen mensen gewond en nog eens 127 duizend mensen sterven aan de gevolgen van een verkeersongeval 1. In het Nederlandse verkeer stierven, in 2004, 881 mensen en drieënhalfduizend mensen raakten ernstig gewond 2. In Duitsland stierven in dit jaar in het verkeer 5.842 mensen en 80.801 mensen raakten ernstig gewond 3. Jongeren in de leeftijd van 18 tot en met 24 jaar zijn hierbij oververtegenwoordigd. In het jaar 2003 was in Nederland bij 22% van alle ernstige auto-ongevallen een jonge automobilist a betrokken. Eenennegentig jonge bestuurders kwamen door een auto-ongeluk om het leven en nog eens 784 raakten ernstig gewond 4. In Duitsland zijn, in 2004, 1.269 mensen in de leeftijd van 18 tot 25 jaar door een verkeersongeval om het leven gekomen 5. Een belangrijke reden waarom mensen sterven dan wel gewond raken in het verkeer is het rijden onder invloed van alcohol of andere psychoactieve stoffen b. Met name van alcoholgebruik is bekend dat dit zorgt voor een sterke verhoging van de kans op een ongeval. Uit een grootschalig onderzoek in de periode van 2000 tot en met 2004 in de politieregio Tilburg bleek dat 28% van de ongevallen met ernstig verkeersletsel samenhing met het gebruik van alcohol 6c. Met name jonge bestuurders zijn relatief vaak betrokken bij verkeersongevallen, waarbij alcohol een rol speelt 4. Naast relatief weinig rijervaring speelt de leeftijdsfactor een belangrijke rol. Bij dit laatste kan gedacht worden aan een onderschatting van de risicofactoren, het afzetten tegen de bestaande normen, nieuwsgierigheid of de behoefte om spannende dingen mee te maken zoals alcohol- en/of drugsgebruik. Het gebruik van deze middelen komt bij jongeren relatief veel voor 7. Echter jonge bestuurders rijden minder vaak onder invloed van alcohol dan die uit andere leeftijdsgroepen. Desondanks speelt alcohol bij veel ernstige ongevallen met jonge bestuurders een rol. Dit komt doordat ze zelfs bij een half promille een zes maal hogere ongevalskans hebben dan wanneer ze in het geheel niet gedronken hebben. Reden hiervoor is hun onervarenheid in combinatie met het effect van alcohol 8 Toen begin jaren zeventig in Nederland duidelijk werd hoe groot de invloed van alcoholgebruik op de verkeersveiligheid was volgden diverse maatregelen. De invoering van een wettelijke alcohollimiet was een belangrijke stap. Vanaf de invoering van deze limiet werd het een ieder verboden om boven een bloed alcoholgehalte van een half promille d een motorrijtuig te besturen. Vanaf 1 januari 2006 is deze grens aangescherpt. Voor iedereen die z'n rijbewijs heeft vanaf 30 maart 2002, of het nog gaat halen, a Automobilisten in de leeftijd van 18 tot 24 jaar b Drugs en medicijnen c Bijlage A bevat achtergrondinformatie van alle stoffen die in dit rapport worden behandeld. d Promille staat voor aantal milligram alcohol per milliliter bloed. 9

geldt de nieuwe alcohollimiet van 0,2 promille. Deze limiet geldt de eerste vijf jaar na het behalen van het rijbewijs. In Duitsland is het eveneens een ieder verboden om een motorrijtuig te besturen boven een alcoholpromillage van een half promille. Echter wanneer er aanwijzingen zijn dat een bestuurder het verkeer in gevaar brengt door zijn of haar rijstijl (of bij een ongeval) geldt reeds een aanhoudingsgrens van 0,3 promille 9. Door diverse interventies, waaronder invoering van de wettelijke alcohollimiet, is het aantal bestuurders dat onder invloed aan het verkeer deelneemt in de laatste decennia sterk gedaald. Voor de invoering van de wettelijke alcohollimiet werd geschat dat vijftien procent van de bestuurders met meer dan een half promille alcohol in het bloed aan het verkeer deelnam. In 2003, bijna dertig jaar na de invoering van de wettelijke alcohollimiet, werd dit in Nederland geschat op een kleine vier procent 10. In Duitsland ligt dit percentage op 4,8% 3. De laatste jaren is er steeds meer oog voor de invloed van andere drugs dan alcohol op het ongevalrisico gekomen. Volgens artikel 8, lid 1 van de Nederlandse Wegenverkeerswet 1994 kan een bestuurder bestraft worden indien wordt aangetoond dat hij of zij deelneemt onder invloed van drugs of psychoactieve geneesmiddelen. Er zijn in tegenstelling tot alcohol, voor drugs en geneesmiddelen (nog) geen wettelijke limieten vastgesteld. In Duitsland is de situatie enigszins vergelijkbaar als in Nederland, er zijn eveneens geen limieten vastgesteld, maar het is wel mogelijk om bestraft te worden wanneer men onder invloed van drugs of psychoactieve geneesmiddelen aan het verkeer deelneemt 11. Ondanks de strafbaarheidstelling weten we echter nog maar weinig van de prevalentie van rijden onder invloed van drugs en de risico s hiervan. Het onderzoek naar de effecten van drugs in het verkeer is veel minder uitgebreid en ook veel minder eenduidig dan het onderzoek naar alcohol. Een onderzoek wat enig inzicht biedt in de prevalentie van rijden onder invloed van drugs en de risico s is het onderzoek van de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid (SWOV) 6. In dit onderzoek werden 3.800 bestuurders onderzocht op het gebruik van alcohol, drugs en medicijnen. Vierenhalf procent van de onderzochte bestuurders waren onder invloed van cannabis. Een klein deel was onder invloed van cocaïne (0,7%) of ecstasy (0,6%). Drugs werden het meest aangetroffen bij mannelijke bestuurders in de leeftijdscategorie van 18 tot 24 jaar: niet minder dan 17,5% was onder invloed van een drug. Uit hetzelfde onderzoek bleek dat automobilisten de sterkste risicoverhoging op een ongeval kennen wanneer zij drugsgebruik combineren met een alcoholpromillage boven de 1,3 6. Het gebruik van alléén cannabis, amfetamine, ecstasy of cocaïne leverde in dit onderzoek geen aantoonbaar verhoogd risico op. De onderzoekers plaatsen hierbij wel de kanttekening dat het aantal gewonde bestuurders in dit onderzoek beperkt was. Ook ander onderzoek is niet eenduidig in de risico s van rijden onder invloed van drugs. Zo is er onderzoek bekend waarin een risicoverhoging is aangetoond wanneer onder invloed van cannabis aan het verkeer wordt deelgenomen. Dit onderzoek 10

Alcohol, drugs en verkeer stelt dat cannabis het koers houden, waarnemen, concentratie en coördinatie beïnvloedt. Het wordt bijvoorbeeld moeilijker om afstanden in te schatten en om geluiden en signalen op de weg te interpreteren. Tevens wordt het reactievermogen negatief beïnvloedt. Bestuurders zouden met name in problemen komen bij extreme situaties waarin het of heel druk of heel rustig is 12. Er is tegelijkertijd ook onderzoek bekend waarin deze risicoverhoging niet wordt aangetoond 13. De risico s van rijden onder invloed van drugsoorten als amfetamine, cocaïne en ecstasy zijn in vergelijking met cannabis nog minder goed in beeld gebracht. Teyvers en Brookhuis (1996) zeggen het volgende over deze drugsoorten in relatie tot de verkeersdeelname 14 : Middel Amfetamine Cocaïne Ecstasy Effect op verkeersdeelname Amfetamine maakt overmoedig. De veiligheidsnormen kunnen zo makkelijk overschreden worden. Bij langdurig gebruik of gebruik van hoge doses ontbreekt het de gebruiker aan de nodige rust en concentratie om veilig aan het verkeer te kunnen deelnemen. Het gevaar van cocaïne in het verkeer schuilt in de overmoed die het middel opwekt. Bij hoge doses kan de verslechtering van de motorische coördinatie onveiligheid opleveren. Cocaïne wordt veelal gecombineerd met alcohol dit levert extra risico s op als het gaat om de verkeersdeelname. Ecstasy beïnvloedt de aandachtsverdeling, concentratie en coördinatie. Tevens kan men na gebruik van ecstasy oververmoeid zijn. Inspelend op de actualiteit zijn de Polizei Kreis Kleve, de Politie Gelderland-Zuid, het consultatiebureau voor alcohol en drugs van het Caritasverband Kreis Kleve en het Gelders centrum voor verslavingszorg De Grift begin 2005 met financiële ondersteuning van de Europese Unie het pilotproject Drugsgebruik in het verkeer gestart. Het project heeft als doel om te onderzoeken wat er gedaan kan worden en gedaan zou moeten worden om de diverse problemen op te lossen, die door drugsgebruik in het verkeer kunnen ontstaan. De aandacht gaat daarbij met name uit naar jonge gebruikers, meer specifiek bestuurders die legale en illegale drugs gebruiken. De Stadsregio Arnhem Nijmegen (KAN) e heeft onafhankelijk van dit project, op verzoek van de politie Gelderland-Zuid, De Grift opdracht gegeven om gegevens te verzamelen over het gebruik van legale en illegale drugs en het mobiliteitsgedrag van jonge bestuurders. Dit onderzoek dient inzicht te geven in de prevalentie van rijden onder invloed, ingeschatte risico s en de overwegingen om al dan niet onder invloed aan het verkeer deel te nemen. Dit rapport beschrijft het onderzoek en de resultaten. e Stadsregio Arnhem-Nijmegen (KAN) is een regionaal samenwerkingsverband tussen negentien gemeenten met als doel het behouden en versterken van de kwaliteiten van de het gebied om daarmee bewoners en bedrijven te binden aan deze regio. Het KAN bestaat uit achttien Gelderse (Arnhem, Beuningen, Doesburg, Duiven, Groesbeek, Heumen, Lingewaard, Millingen aan de Rijn, Nijmegen, Overbetuwe, Renkum, Rheden, Rijnwaarden, Rozendaal, Ubbergen, Westervoort, Wijchen en Zevenaar) en een Limburgse gemeente (Mook en Middelaar). 11

1.2 Opbouw van het rapport In hoofdstuk twee wordt de probleemstelling, de methoden en technieken beschreven die voor de dataverzameling in dit onderzoek zijn gebruikt. In hoofdstuk drie en vier worden respectievelijk de resultaten van de coffeeshopbezoekers en discotheekbezoekers weergegeven. Hoofdstuk vijf behandelt de conclusie en de belangrijkste aandachtspunten voor preventie. Aan het rapport is een vijftal bijlagen toegevoegd. Bijlage A bevat achtergrondinformatie over diverse soorten drugs die in dit rapport worden behandeld. Bijlage B gaat in op het verschijnsel de coffeeshop in Nederland en Duitsland. Bijlage C geeft informatie over de zes discotheken waar vragenlijsten zijn afgenomen. In bijlage D is een voorbeeld van een vragenlijst opgenomen en in bijlage E tenslotte wordt in tabelvorm de onderzoeksuitkomsten van respectievelijk de coffeeshopbezoekers en de discotheekbezoekers weergegeven. 12

Alcohol, drugs en verkeer Hoofdstuk 2 Methoden van onderzoek 2.1 Probleemstelling De centrale probleemstelling van dit onderzoek luidt als volgt: Het is onvoldoende bekend in hoeverre bezoekers van de coffeeshops en discotheken in de regio Nijmegen (Nederland)/ Kleve (Duitsland) onder invloed van genotmiddelen deelnemen aan het verkeer en welke overwegingen zij daarbij gebruiken. Daardoor zijn er momenteel onvoldoende aanknopingspunten voor preventie en maatregelen aangaande rijden onder invloed. Uit de probleemstelling vloeien een viertal onderzoeksvragen: 1. Hoe verplaatsen de bezoekers van de coffeeshops en discotheken in de regio Nijmegen- Kleve zich van deze gelegenheden? In hoeverre is er sprake van grensoverschrijdend verkeer? In welke mate is er sprake van rijden onder invloed van alcohol en/ of andere drugs (geweest)? 2. Wat zijn de overwegingen van de bezoekers van de coffeeshops en discotheken in de regio Nijmegen- Kleve om al dan niet onder invloed van alcohol en/ of andere drugs aan het verkeer deel te nemen? Hoe worden de risico s van rijden onder invloed van alcohol en andere drugs ingeschat? Welk medium gebruiken zij om informatie over alcohol en drugs te vergaren? 3. Wie zijn de bezoekers van de coffeeshops en discotheken in de regio Nijmegen-Kleve? Is er een verschil in achtergrondkenmerken bij de bezoekers die al dan niet onder invloed aan het verkeer deelnemen? 4. Hoe ziet het middelengebruik van de bezoekers van de coffeeshop en discotheken in de regio Nijmegen-Kleve er uit? 2.2 Definities en kader Geografische afbakening Onder de regio Nijmegen wordt in dit onderzoek verstaan de GGD-regio Nijmegen. De GGD regio Nijmegen beslaat de gemeenten: Beuningen, Druten, Groesbeek, Heumen, Millingen aan de Rijn, Mook en Middelaar, Nijmegen, Ubbergen, West Maas en Waal en Wijchen. In totaal wonen in deze regio 318.550 inwoners. Nijmegen is de grootste gemeente met 158.215 inwoners f. Met de regio Kleve wordt in dit onderzoek bedoelt de Kreis Kleve. De Kreis Kleve omvat de steden Emmerich, Geldern, Goch, Kalkar, Kevelaer, Kleve, Rees en Straelen en de gemeenten Bedburg-Hau, f www.gidz.nl, inwoneraantal op 1 januari 2005 13

Issum, Kerken, Kranenburg, Rheurdt, Uedem, Wachtendonk en Weeze. In totaal wonen in de regio Kleve 306.850 inwoners. Kleve is de grootste gemeente met 49.249 inwoners g. Coffeeshops en discotheken Met coffeeshops wordt in dit onderzoek bedoeld de gedoogde verkooppunten van cannabis. In de regio Nijmegen-Kleve zijn vijftien coffeeshops. Allen bevinden zich in de stad Nijmegen. In Duitsland bestaan geen (gedoogde) coffeeshops h. Met een discotheek in Nederland wordt hier bedoeld een bij het Bedrijfschap Horeca en Catering als discotheek geregistreerd horecaonderneming. Dit Bedrijfschap registreert alle horecaondernemingen in Nederland. In Nederland is deze registratie een wettelijke verplichting. Horecaondernemingen delen zich hierbij zelf in naar bedrijfstype. Aangezien de focus van het onderzoek ligt op grensoverschrijdend verkeer, betrekken we in dit onderzoek alleen de grootschalige discotheken i. In de regio Nijmegen zijn vier discotheken die aan beide kenmerken voldoen. Dit zijn Uitgaanscentrum De Kikvorsch in Altforst j, Bardancing De Hoeve in Groesbeek, De Linde in Groesbeek en The Matrixx in Nijmegen. In Duitsland hebben we geen registratie van discotheken bij een bedrijfschap gevonden. Wij zijn op basis van veldwerk tot vijf grootschalige discotheken gekomen. Dit zijn de E-Dry in Geldern, Seven in Geldern, Radhaus Kleve, Das Nachttheater in Kleve en de Klever Rämpenbrucke in Kleve. Op verzoek van een van de eigenaren van de discotheken zullen we in de verdere beschrijving de discotheken geanonimiseerd weergeven. Rijden onder invloed In dit onderzoek spreken we in navolging van Hazevoet en Veling 15 van rijden onder invloed van alcohol wanneer een bestuurder drie of meer glazen alcohol op een dag/ avond geconsumeerd heeft. Wij realiseren ons hierbij dat deze grens arbitrair is, aangezien voor promillage naast dosis ook andere factoren een rol spelen zoals tijdstip van inname, leeftijd, geslacht, gewicht, maagvulling, de mate van activiteit van het maagdarmkanaal, de bloedsnelheid (doorbloeding), de afbraaksnelheid en de hoeveelheid andere door de lever af te breken stoffen zoals medicijnen. Onder rijden onder invloed van drugs verstaan we in dit onderzoek als er op dezelfde dag/ avond een of meerdere drugs (andere dan alcohol) door een bestuurder zijn geconsumeerd. Ook deze grens is arbitrair, aangezien er bijvoorbeeld niet wordt gekeken naar tijdstip van inname. Jongeren en volwassenen Enkele keren wordt er gesproken van jongeren en volwassenen. Met jongeren bedoelen we in navolging van het Centraal Bureau voor de Statistiek iedereen tot 25 jaar oud 16. Volwassen zijn dan 25 jaar of ouder. g www.kreis-kleve.de, inwoneraantal op 31 december 2004 h Een korte introductie van het verschijnsel coffeeshop is terug te lezen in bijlage B i Het criteria hiervoor hebben we gelegd op de capaciteit van de discotheek. In de discotheek moeten tegelijkertijd meer dan 1000 bezoekers aanwezig kunnen zijn. j Ten tijde van het onderzoek is deze discotheek gesloten 14

Alcohol, drugs en verkeer 2.3 Onderzoeksopzet In de periode van december (2005) tot en met maart (2006) zijn door ervaren interviewers k vragenlijsten afgenomen in en meegegeven bij vijftien coffeeshops en zes discotheken. Deze vragenlijst is specifiek ontwikkeld voor dit onderzoek, waarbij zoveel mogelijk gebruik is gemaakt van bestaande vragenlijsten. Dit zijn de vragenlijsten van de onderzoeken Periodiek Regionaal Onderzoek Verkeerssveiligheid 15, Scanner Uitgaan en Drugs 17, en Antenne 2003 18. Tevens zijn er drietal vragen gebaseerd op de General Perceived Self-Efficacy scale (GSE) van Schwarzer en Jerusalem 19. Uitgangspunt bij de ontwikkeling van de vragenlijst is geweest dat het invullen van de vragenlijst door de respondent niet meer dan vijf minuten in beslag mag nemen en eenvoudige vragen bevat. Dit is gedaan om een zo hoog mogelijke respons te krijgen. In de vragenlijst zijn 24 vragen opgenomen aangaande het bezoek van de horecagelegenheid, drugsgebruik, verkeer en alcohol, verkeer en andere drugs, risico s van middelengebruik in het verkeer, demografische kenmerken en informatiezoekgedrag over alcohol en drugs. Er zijn vier versies van de vragenlijst, die nagenoeg identiek zijn, dit zijn: vragenlijst voor coffeeshopbezoekers in het Nederlands; vragenlijst voor coffeeshopbezoekers in het Duits; vragenlijst voor discotheekbezoekers in het Nederlands; vragenlijst voor discotheekbezoekers in het Duits. De enige vraag waarin er verschil is tussen de Nederlandse- en Duitse vragenlijst betreft de vraag naar het opleidingsniveau (vraag 21). Aangezien het Duitse- en Nederlandse onderwijssysteem substantieel van elkaar verschilt, hebben Duitse respondenten zes en Nederlandse respondenten vier keuzemogelijkheden gekregen. De vragenlijst voor discotheekbezoekers en de vragenlijst voor coffeeshopbezoekers is nagenoeg identiek. Een verschil is dat daar waar in de ene vragenlijst discotheek staat in de andere vragenlijst coffeeshop staat. Verder is vraag één verschillend. Bij deze vraag geven mensen aan waar ze de vragenlijst hebben ontvangen. Tevens is de formulering van de vragenlijst voor de coffeeshopbezoekers zodanig opgesteld, dat het direct ingevuld kan worden. De formulering van de discothekenvragenlijst is aangepast op het feit dat de vragenlijst achteraf ingevuld moet worden. Bij de vragenlijst voor de coffeeshop staan vijftien keuzemogelijkheden (de vijftien coffeeshops), bij de vragenlijst voor de discotheken staan zes keuzemogelijkheden (de zes discotheken). Bijlage D is een voorbeeld van een vragenlijst. k Veldwerkers en preventiewerkers van De Grift en het Caritasverband Kleve. Tevens zijn er studenten sociale wetenschappen ingezet voor het afnemen van de vragenlijst. 15

2.3.1 De coffeeshops Alle vijftien coffeeshops in de regio Nijmegen zijn betrokken in het onderzoek. Vooraf is de eigenaar van de coffeeshop schriftelijk op de hoogte gesteld van het onderzoek. Alle coffeeshops verleenden hun medewerking. Om een zo representatief mogelijk beeld te krijgen van de bezoekers van de coffeeshops zijn de vragenlijsten op wisselende tijdstippen uitgezet. Zowel op weekenddagen (zaterdag en zondag) als op doordeweekse dagen (maandag en donderdag) en zowel overdag (13.00 tot 18.00 uur) als in de avonduren (18.00 tot 22.00 uur). De coffeeshops zijn aselect verdeeld over de verschillende tijdstippen. Afname vragenlijst De vragenlijsten zijn afgenomen in de maand december (met uitzondering van de periode tussen kerst en nieuwjaarsdag) en januari. De interviewers waren steeds met twee personen tegelijk aanwezig. Bezoekers van de coffeeshop werd gevraagd om anoniem mee te werken aan het onderzoek. Hierbij werd steeds een korte uitleg gegeven over het onderzoek. Alleen bezoekers die Nederlands of Duits spraken konden mee doen aan het onderzoek. Deze respondenten werden aselect geselecteerd, dus los van geslacht of leeftijd. Indien het zeer rustig was werden alle bezoekers gevraagd om mee te werken aan het onderzoek. In tegenstelling tot het onderzoek bij de discotheken werd hier gevraagd om de vragenlijst direct (individueel) in te vullen. Dit kon steeds op een rustig plekje in de coffeeshop. Om de respons te verhogen werd de respondenten voor een ingevulde vragenlijst beloond met een Irischeque ter waarde van vijf euro. Respons Het uitgangspunt bij het onderzoek onder bezoekers van coffeeshops is geweest dat er een nettosteekproef was van driehonderd respondenten. Door de relatief hoge beloning, die direct wordt uitgekeerd is getracht de respons positief te beïnvloeden. Om het aantal vragenlijsten te bemachtigen zijn we bij elke coffeeshop twee uur geweest om vragenlijsten af te nemen. Streven was hierbij om per coffeeshop twintig ingevulde vragenlijsten te bemachtigen. Bij coffeeshops waar het erg druk was, zijn meer vragenlijsten afgenomen. Bij coffeeshops waar het erg rustig was zijn minder vragenlijsten afgenomen. Zowel mensen die alleen cannabis kochten en vervolgens direct weer de coffeeshop verlaten (halers) als mensen die de cannabis in de coffeeshop gebruikten zijn gevraagd mee te doen aan het onderzoek. In totaal zijn 443 respondenten gevraagd een vragenlijst in te vullen. De respons per shop varieerde van 46% tot 100%. In totaal hebben 302 mensen de vragenlijst ingevuld. Twee vragenlijsten waren onvoldoende betrouwbaar ingevuld l en daarom buiten de analyse gehouden. Zodoende bleven er driehonderd vragenlijsten over voor analyse. De respons bedraagt hiermee 67,7%. Deze respons is erg hoog te noemen. Ter vergelijking in een Amsterdams onderzoek onder coffeeshopbezoekers bedroeg de repons vijftien procent 20. De beloning en het direct invullen zijn mogelijk debet geweest aan de hoge respons. l Bij deze twee vragenlijsten was alleen de eerste pagina ingevuld. De andere vragen waren allen niet ingevuld 16

Alcohol, drugs en verkeer 2..3.2 De discotheken Om een zo representatief mogelijk beeld te kunnen geven van de grootschalige discotheken in de regio is gebruik gemaakt van een gestratificeerde aselecte steekproef. Hierbij worden de discotheken in twee deelpopulaties, discotheken in Duitsland en discotheken in Nederland, verdeeld. Op deze manier zijn we er zeker van dat er evenveel Duitse- als Nederlandse discotheken in de steekproef zijn vertegenwoordigd. Vervolgens zijn uit beide deelpopulaties drie discotheken aselect getrokken. Tenslotte zijn deze zes discotheken aselect verdeeld over de zes weekenden dat er vragenlijsten zijn afgenomen. Afname vragenlijsten In de maanden januari tot en met maart (2006) zijn in de nacht van zaterdag op zondag vragenlijsten afgenomen bij de discotheken. Bij één discotheek is in de nacht van vrijdag op zaterdag vragenlijsten afgenomen m. De eigenaren van de discotheken zijn vooraf schriftelijk geïnformeerd over het onderzoek. Alle discotheken verleenden hun medewerking. Elke onderzoeksnacht is er door een team van vier interviewers getracht om rond de driehonderd vragenlijsten mee te geven aan de bezoekers van de discotheken. Bij twee discotheken in Duitsland waren er minder dan driehonderd bezoekers aanwezig. In totaal zijn er 1566 vragenlijsten uitgezet. Achtendertig procent van de uitgezette vragenlijsten was Duitstalig en 62% Nederlandstalig. De interviewers hadden de taak om bij de uitgaansgelegenheden drie uur voor sluitingstijd tot een uur na sluitingstijd bij de uitgang te gaan staan en de vragenlijst aselect uit te delen onder bezoekers (zowel qua algemene kenmerken als qua uitstroom). Alleen bezoekers die Nederlands of Duits spraken konden mee doen aan het onderzoek. Bezoekers die de discotheek verlaten werd gevraagd mee te werken aan het onderzoek, waarbij steeds kort een uitleg over het onderzoek werd gegeven. De bezoekers kregen de vragenlijst, plus toelichting en een antwoordenvelop mee, die zij ingevuld weer konden retourneren naar een (internationaal) antwoordnummer. In de toelichting werd gevraagd om medewerking te verlenen en de vragenlijst binnen drie weken te retourneren. Een aparte envelop was bijgevoegd om e-mailadres of mobielnummer door te geven. Op deze wijze konden de inzenders anoniem meedingen naar een van de prijzen die beschikbaar waren gesteld om de respons te verhogen. Er waren vijf hoofdprijzen van respectievelijk vijfhonderd, tweehonderd en driemaal honderd euro verloot. Daarnaast werden er nog eens tien cd-bonnen verloot van ieder twintig euro verloot. Respons De ervaring bij onderzoeken onder uitgaanders in Amsterdam en Den Haag leert dat de respons in dergelijke onderzoeken rond de twintig procent ligt 18,21. Wij hoopten op minimaal driehonderd geretourneerde vragenlijsten. Dit is reden geweest dat er ruim vijftienhonderd vragenlijsten zijn uitgezet. m Bij deze discotheek zijn we twee keer geweest. De eerste keer zijn vragenlijsten uitgezet die twee bladzijden misten. Deze waren onbruikbaar. Het lukte niet om de week na de laatste zaterdagmeting een volwaardig onderzoeksteam op de been te brengen, vandaar dat voor de vrijdag gekozen is. 17

Door de hoge beloning die gekoppeld is aan het onderzoek is getracht de respons gunstig te beïnvloeden. In totaal hebben 251 respondenten de vragenlijsten geretourneerd. De respons per discotheek varieerde van 10% tot 28%. Zeven vragenlijsten waren onvoldoende betrouwbaar en daarom buiten de analyse gehouden n. Zodoende bleven er 244 vragenlijsten over voor analyse. De respons bedraagt hiermee 15,6%. De respons is hiermee lager dan de verwachtte twintig procent. Dit betekent dat de kans reëel is dat zij die responderen niet representatief is voor de gehele groep discotheekbezoekers. 2.4 Verwerking vragenlijst De gegevens zijn verwerkt via het computerprogramma voor statische analyse SPSS 13.0. De beschrijvende resultaten bestaan uit frequentietabellen en kruistabellen van de verschillende variabelen. De afhankelijke variabelen zijn steeds gekruist met een aantal onafhankelijke variabelen als bijvoorbeeld geslacht, leeftijd, opleiding, voornaamste bezigheid en woonregio. Indien relevant zijn sommige afhankelijke variabelen ook onderling vergeleken. 2.5 Toelichting cijfers en grafieken In vergelijkingen spreken we alleen van verschillen, tenzij anders vermeld, als deze statisch gezien voor ten minste 95% niet aan toeval toe te schrijven zijn (p<.05). Met ooit gebruik bedoelen we dat minstens eenmaal een bepaald middel wel eens gebruikt is. Met actueel gebruik bedoelen we dat in de laatste maand een bepaald middel nog gebruikt is. n Vragenlijsten waren niet of zeer onvolledig ingevuld, bevatten tegenstrijdige antwoorden of zeer onwerkelijke antwoorden (bijv. 50 glazen gedronken en vijf soorten drugs op eenendezelfde avond gebruikt) 18

Alcohol, drugs en verkeer Hoofdstuk 3 Bezoekers coffeeshop Eind 2005 en begin 2006 zijn bij de vijftien coffeeshops in Nijmegen 441 coffeeshopbezoekers benaderd om een vragenlijst in te vullen. Driehonderd bezoekers verleenden medewerking. In dit hoofdstuk worden de resultaten van dit onderzoek besproken. Eerst bespreken we de representativiteit van het onderzoek. Daarna gaan we in op de demografische kenmerken, de prevalentie en motieven van (al dan niet) rijden onder invloed. Tenslotte besteden we in dit hoofdstuk aandacht aan het middelengebruik. 3.1 Representativiteit De relatief hoge respons (68%) verhoogt de representativiteit van het onderzoek. Andere factoren die de representativiteit verhoogd hebben zijn het aselect werven van respondenten en het afnemen van vragenlijsten in alle coffeeshops in de regio Nijmegen-Kleve. Er is geen relevant verschil in de nonrespons als we kijken naar het moment van uitzetten (doordeweeks/ weekend; avond/ middag) van de vragenlijsten. In elke shop is de non-respons bijgehouden voor wat betreft de variabelen geslacht en leeftijd. Volgens deze observaties is 89% van de bezoekers man, het aantal geretourneerde vragenlijsten week hier niet veel van af (86%). Voor wat betreft de variabele leeftijd zijn er ook weinig noemenswaardige verschillen tussen de non-respons en respons. Naar schatting is de non-respons groep iets ouder dan de respons groep. Er zijn verhoudingsgewijs meer vijftigers die niet aan het onderzoek hebben meegewerkt. Deze laatste groep trekt de gemiddelde leeftijd van de non-respons meer omhoog. Op andere variabelen als bijvoorbeeld nationaliteit is de non-respons niet nader onderzocht. Bij een onderzoek als deze kan de sociaal wenselijkheid een rol spelen. Dit betekent dat de kans reëel is dat de respondenten hun sociaal ongewenst gedrag wat gunstiger rapporteren dan werkelijk het geval is. Deze kans op sociaal wenselijk antwoorden kan er toe leiden dat bijvoorbeeld het middelengebruik en de prevalentie van rijden onder invloed als een minimum moeten worden beschouwd. 3.2 De bezoekers van de coffeeshop De leeftijd van de bezoekers varieert van achttien tot en met 61 jaar, met een gemiddelde leeftijd van 26,8 jaar. 19

40% 30% 20% 10% 0% 18-21 22-25 26-29 30-33 34-37 38-41 42-45 46+ Figuur 3.1: Leeftijdsverdeling De mannen zijn met 86% duidelijk in de meerderheid. Veruit de meeste coffeeshopbezoekers hebben de Nederlandse nationaliteit (82%). Gevolgd door mensen met achtereenvolgens de volgende nationaliteit: Duitse (9,2%), Marokkaanse (2,7%) en Turkse (2,7%) o. De vrouwelijke respondenten hebben of een Nederlandse of een Duitse nationaliteit. Meer dan de helft van de bezoekers is woonachtig in de stad Nijmegen. Bijna een kwart van de mensen woont in de rest van de provincie Gelderland, waarvan het merendeel in de directe omgeving van Nijmegen. Zeven procent is woonachtig in Duitsland, dit is dan overwegend Kreis Kleve. Twee bezoekers wonen meer dan honderd kilometer (Hamburg en Amsterdam) van de coffeeshop die zij bezocht hebben. De respondenten met een andere nationaliteit dan de Nederlandse of Duitse zijn allen woonachtig in Nederland. Het onderwijssysteem in Duitsland en Nederland is dermate verschillend van elkaar, dat in de Duitstalige versie van de vragenlijst een andere vraag over het opleidingsniveau is opgenomen dan in de Nederlandstalige versie. We behandelen het opleidingsniveau hier dan ook apart. Bijna een kwart van de Nederlandstalige respondenten heeft een HBO of universitaire opleiding gevolgd of is hier nog mee bezig. Een klein deel (5,8%) heeft na de lagere school geen verdere opleiding afgerond. Van de Duitstalige respondenten heeft iedereen tenminste de Realschulabschluss (niveau tussen Nederlandse MAVO en HAVO) afgerond of is daar nog mee bezig. Net als bij de Nederlandse respondenten heeft ongeveer een op de vier een HBO of universitaire opleiding (Fachhochschule of Universität) afgerond of is daar nog mee bezig. Het merendeel van de coffeeshopbezoekers werkt. Een op de vijf houdt zich voornamelijk bezig met school of studie. o Er zijn respondenten die naast een Nederlandse nationaliteit ook een andere nationaliteit hebben ingevuld. Deze zijn in dit onderzoek alleen meegeteld als Nederlander. 20