Nieuwe bedreigingen De uitdaging voor de nieuwe generatie bodemdeskundigen [logo]
Nieuwe bedreigingen Inzicht om het daadwerkelijke risico vast te stellen ontbreekt Kennis over stofgedrag Meetdata over aanwezigheid in het milieu Normkader / handvatten voor actiewaarden en -grenzen Gevalideerde technieken voor monsternemering en analyses Nieuwe bedreigingen = maatschappelijk en bestuurlijk gedoe PFOA en GenX rondom de Drechtsteden Pyrazool in de Maas en drinkwater-spaarbekkens Fipronil in eieren
Aanpak voor nieuwe bedreigingen Hoe moet je omgaan met zoveel onzekerheden? Is een structurele aanpak mogelijk/nodig of sturen we op incidenten? Kennis over stofgedrag Welke stoffen kunnen we verwachten? Zeker is dat nieuwe bedreigingen dé uitdaging voor de nieuwe generatie bodemdeskundigen is.
In deze sessie: 3 voorbeelden + discussie Elisabeth van Bentum Arcadis Roeland Van Muylder Witteveen+Bos Katja Buijs TTE Consultants Vragen na iedere presentatie, discussie na de 3 bijdragen
Stelling 1 Deal with it! We moeten er maar aan wennen dat de komende jaren steeds een andere Nieuwe bedreiging oppopt. Immers kun je vooraf niet weten welke stoffen actueel worden. Stel dat deze stelling waar is; wat vraagt dit van ons werkveld? Wat betekent dit voor een handelingskader en welke elementen moeten dan zeker hierin opgenomen zijn?
Stelling 2 Omgevingswet komt en gemeenten krijgen de ruimte om hun eigen beleid vorm te geven. Hiermee ontstaat alle ruimte om geen probleem te maken van iets dat niet zeker is. Welke kaders en welke hulpmiddelen hebben gemeenten nodig om met nieuwe bedreigingen aan de slag te gaan? Welke kennis is nodig om dit een plaats te kunnen geven in het omgevingsplan? En wat is nodig om daadwerkelijk tot een aanpak te komen?
Luchtdepositie van PFOA en GenX Effecten op de grond- en grondwaterkwaliteit in en om Dordrecht
Luchtdepositie van PFOA en GenX Effecten op de grond- en grondwaterkwaliteit Het Expertisecentrum PFAS, wie zijn we en wat doen we? Wat zijn PFAS, PFOA en GenX en waarvoor zijn ze gebruikt? Wat is het probleem in de Drechtsteden? Opzet onderzoek Resultaten Vergelijkingen landelijk PFAS onderzoek Discussie en vragen
Het expertisecentrum PFAS is een initiatief van Witteveen+Bos, TTE Consultants en Arcadis. Tot de PFAS (de Per- en PolyFluorAlkyl Stoffen) behoren meer dan zesduizend stoffen waaronder PFOS, PFOA en GenX. Opgericht om kennis en informatie over PFAS te delen.
PFAS, PFOA en GenX in het nieuws
Waar worden PFAS in gebruikt? Brandblusschuimen Verchromen Productie Teflon (PTFE) In diverse (consumenten)producten Olie en water afstotende coatings van papier, textiel, tapijten, pannen etc Kleurstoffen/inkt, was/wax en polijstmiddelen, lijm, smeermiddelen Fast-food verpakkingen Schoonmaakmiddelen Cosmetica, waaronder mascara, shampoos en handcrème hydraulische vloeistoffen Bestrijdingsmiddelen
Wat zijn PFAS? Per/poly Fluoro Alkyl Stoffen hebben een meervoudige CF 2 -groep en zijn onder te verdelen in: Geperfluoreerde sulfonzuren Geperfluoreerde carbonzuren Gepolyfluoreerde precursors en fluortelomeren niet volledig gefluoreerd kunnen omzetten naar andere PFAS 8:2 FTOH n=5 c=6 n=6 c=7 n=7 c=8 n=8 c=9 n=9 c=10 n=10 c=11 n=11 c=12 Fluorpolymeren Bv PTFE (teflon)
Waarom zijn PFAS een probleem? PFOA en GenX zijn PBT-stoffen: Persistent Bioaccumulatief Toxisch Ingestie de belangrijkste blootstellingsroute PFAS binden aan eiwit, aangetroffen in bloed, lever en nieren Uitscheiding van PFOS en PFOA uit het lichaam duurt jaren Schadelijke invloed op geboortegewicht, skelet, reproductie, schildklier, lever PFOS en PFOA: waarschijnlijk carcinogeen (nier- en testiskanker) Bioaccumulatie zorgt voor zeer lage toetsingswaarden oppervlakte water
PFOA en GenX PFOA (perfluoroctaanzuur, C8 ) GenX proces met 3 verbindingen: FRD-902, FRD-903 en E1, wat gemeten wordt is HFPO-DA
Risico inschatting uitstoot PFOA (RIVM 2016) Bron: Zeilmaker et al., 2016. Risicoinschatting emissie PFOA voor omwonenden. Locatie DuPont/Chemours, Dordrecht, Nederland. RIVM briefrapport 2016-0049
Door RIVM uitgevoerd bloedonderzoek naar relatie tussen uitstoot en gehalten in bloed (2017) Bron: Van Poll et al., 2017. PFOA metingen in bloed. Metingen in serum bij omwonenden van DuPont/Chemours in Dordrecht. RIVM rapport 2017-0077
Heeft luchtdepositie ook geleid tot verontreiniging grond en grondwater? Onderzoek op 6 locaties in paarse, blauwe en referentiezone Per locatie: 2 boringen + 1 snijdende peilbuis PFAS in grond en grondwater, waaronder PFOA en Gen-X (HFPO- DA) Bron: Van Bentum et al., 2017. Luchtdepositie onderzoek PFOA en HFPO-DA (GenX) Dordrecht en omgeving. Expertisecentrum PFAS, ECP 012017
Cross-contaminatie mogelijk tijdens veldwerk door PFAS houdend materiaal: Oplossing: PFAS protocol Geen glas en geen teflon Beschermen tegen UV licht https://www.bodemplus.nl/actueel/nieuwsberichten/2017/richtlijn/
Concentraties in het grondwater Risico-normen PFOA: Grondwater als drinkwater: 0,39 µg/l Wonen met tuin: 98 µg/l Wonen met moestuin: 56 µg/l
PFAS in grond 90 80 70 60 50 40 30 20 10 Concentraties PFAS per grondmonster GenX -> HFPO-DA 6:2 FTS/H4PFOS PFOS PFHxS PFBS PFUnA PFDA PFNA PFOA PFHpA PFHxA PFPeA PFBA 0 1a 2a 2c 3d 4a 5a Bron: Van Bentum et al., 2017. Luchtdepositie onderzoek PFOA en HFPO-DA (GenX) Dordrecht en omgeving. Expertisecentrum PFAS, ECP 012017
PFOA concentraties in grond Bron: Van Bentum et al., 2017. Luchtdepositie onderzoek PFOA en HFPO-DA (GenX) Dordrecht en omgeving. Expertisecentrum PFAS, ECP 012017
Conclusies luchtdepositie onderzoek Het is aannemelijk dat de PFOA grondwaterconcentraties een relatie hebben met de luchtemissies Norm voor wonen met moestuin wordt niet overschreden De norm voor grondwater als drinkwater 0,39 µg/l (2 liter, ongezuiverd per dag, levenslang) wordt wel overschreden Ook GenX wordt aangetroffen Concentraties in grond zijn minder eenduidig: Geen duidelijke relatie met luchtemissie of diepte aangetroffen Grote invloed grondwaterstand en grondsoorten Geen duidelijke relatie tussen PFOA in grond en grondwater? Vervolgonderzoek 28 locaties
Landelijk meetcampagne op PFAS verdachte locaties Soort locaties Verdacht door Brandblus/oefenlocaties (veelal vliegvelden, maar ook calamiteiten) Gebruik blusschuim Vuilstort Metaal industrie Stort PFAS houdend materiaal Gebruik PFAS bij verchromen Binnen stedelijk gebied PFAS verwerkende bedrijven Kleine industrie, bluslocaties Gebruik PFAS bij productie PFAS producerende industrie (ook luchtdepositie) Uitstoot via lucht
Vergelijking met landelijk onderzoek
Vragen over PFAS? ARCADIS Witteveen + Bos TTE Hans Slenders (hans.slenders@arcadis.com) Martijn van Houten (martijn.van.houten@witteveenbos.com) Arne Alphenaar (alphenaar@engineers.nl)
Studie 1,4-dioxaan en 1,3-dioxolaan Onderzoek naar toeslagstoffen in het grondwater in Vlaanderen Roeland Van Muylder Witteveen+Bos Belgium NV
Inhoud Wat is 1,4-dioxaan / 1,3-dioxolaan Meetcampagne in Vlaanderen Resultaten meetcampagne Conceptueel site model Conclusies Beleid in Vlaanderen
Wat is 1,4-dioxaan xxx Cosmetica Detergenten Verven, beitsen pesticiden Bijproduct (plastics, antivries) Direct gebruik Stabilisator gechloreerde solventen (1,1,1-trichloorethaan)
Wat is 1,4-dioxaan / 1,3-dioxolaan
Wat is 1,4-dioxaan / 1,3-dioxolaan 1,4-dioxaan 1,3-dioxolaan C4H8O2 Kookpunt: 101,1 C Dichtheid: 1,03 kg/l Henry constante: 0,0002 [-] Perfect oplosbaar in water C3H6O2 Kookpunt: 75 C Dichtheid: 1,06 kg/l Henry constante: 0,0009 [-] Perfect oplosbaar in water
Meetcampagne Database OVAM 270 gekende 1,1,1-TCA sites in Vlaanderen Selectiecriteria steekproef
Meetcampagne Selectie 16 sites met gekende 1,1,1-TCA verontreiniging Activiteiten: metaalbewerking Bemonstering willekeurige bestaande peilbuizen in bronzone Analyse op gechloreerde ethanen, 1,4-dioxaan en 1,3- dioxolaan 72 meetpunten 3 Metaalbewerking 6 Machinebouw Meubelfabriek 3 Automobielindustrie Overig 2 2
Resultaten 1,4-dioxaan Alle sites (16) > detectiegrens 13 sites > toetsingswaarde (50 µg/l) 10 sites > 10 x toetsingswaarde (500 µg/l) 47% van de metingen (n = 72) > toetsingswaarde (50 µg/l) 1,3-dioxolaan 6 sites > detectiegrens (10 µg/l) 13% van de metingen (n = 72) > detectiegrens
Resultaten xxx
Resultaten 1,4-dioxaan wordt aangetroffen in het grondwater op alle meetlocaties Maximaal aangetroffen concentratie 1,4-dioxaan: 26.000 µg/l De concentratieratio s 1,4-dioxaan en 1,1,1-TCA in het grondwater zijn gemiddeld veel hoger dan in het bronproduct (gestabiliseerd 1,1,1-TCA met 1% tot 16% 1,4-dioxaan) Er bestaat geen correlatie tussen concentraties 1,4-dioxaan en gechloreerde ethanen in het grondwater 1,3-dioxolaan wordt in lagere concentraties (factor 10 tot 50) en steeds samen met 1,4-dioxaan gemeten
Conceptueel site model 1,4-dioxaan is zeer goed oplosbaar in water 1,4-dioxaan is niet vluchtig Bodem-water partitiecoëfficiënt 1,4-dioxaan = 1 Dichtheid van 1,4-dioxaan is ca. 1 1,4-dioxaan breekt zeer moeilijk af onder natuurlijke condities (stabiele ether-structuur) 1,1,1-TCA 1,1-DCA chloorethaan 1,4-dioxaan Oplosbaarheid in water [mg/l bij 25 C] 1.290 8.700 60 431.000 Henry constante [-] 0,705 0,23 0,36 0,0002 Partitiecoëfficient bodem water [L/kg] 7,1 2,9 2,8 1,1 Dichtheid [kg/l] 1,3 1,25 1,1 1,03 1,4-dioxaan (ATSDR, 2012; Mohr, 2010), 1,1,1-trichloorethaan (ATSDR, 2006), 1,1-dichlooretheen (ATSDR, 1994) en chloorethaan (ATSDR, 1998)
CSM Veldmetingen in bronzone en pluimzone Visualisatie in 3D software EVS-Pro Bronzone / risicoactiviteiten Pluimzone TCA 1,4-dioxaan
CSM xxx Bronzone Pluimzone 1,4-dioxaan is zeer goed oplosbaar in water en retardatie treedt nagenoeg niet op 1,4-dioxaan breekt niet af onder natuurlijke condities 1,4-dioxaan is mobieler dan zijn co-contaminant (1,1,1-TCA) 1,4-dioxaan heeft de neiging een grotere en meer oppervlakkige verontreinigingspluim te vormen
Conclusies 1,4-dioxaan wordt aangetroffen in het grondwater op 1,1,1-TCA sites in Vlaanderen 13 van de 16 sites werd 1,4-dioxaan vastgesteld boven de toetsingswaarde concentraties 1,4-dioxaan in grondwater liggen beduidend hoger dan in het bronproduct (gestabiliseerd 1,1,1-TCA) 1,1,1-TCA kan niet als gidsparameter worden gehanteerd voor 1,4- dioxaan het aantal potentiele 1,4-dioxaanpluimen in Vlaanderen wordt geraamd op 270 1,4-dioxaan is zeer mobiel en vertoont significant grotere verontreinigingspluim dan zijn bronproduct door de grote mobiliteit en zeer beperkte natuurlijke afbraak van 1,4- dioxaan in grondwater is de bedreiging van receptoren realistisch
Beleid in Vlaanderen Sinds 2017 werd 1,4-dioxaan opgenomen in bodembeleid (standaardprocedures voor bodemonderzoek - OVAM) Oriënterend bodemonderzoek: onderzoeksverplichting 1,4-dioxaan indien 1,1,1-TCA verdachte stof is Beschrijvend bodemonderzoek: onderzoeksverplichting 1,4-dioxaan bij bodemonderzoek naar 1,1,1-TCA Toetsingswaarde 1,4-dioxaan in grondwater (geadviseerde grondwatersaneringsnorm): 50 µg/l (drinkwaternorm WHO)
Meer weten? Studie 1,4-dioxaan in Vlaanderen www.ovam.be Thomas K.G. Mohr et al., 2010 CRC Press
Vragen? OVAM Griet Van Gestel griet.van.gestel@ovam.be Nele Bal nele.bal@ovam.be Johan Ceenaeme johan.ceenaeme@ovam.be Witteveen+Bos Martijn van Houten - martijn.van.houten@witteveenbos.com Roeland Van Muylder roeland.van.muylder@witteveenbos.com
Opstellen Handelingskader PFAS Katja Buijs
Inhoud Katja Buijs Bodembreed 201 Probleemanalyse Handelingskader PFAS Expertisecentrum PFAS Toekomstbeeld
Katja Buijs Bodembreed 201 Nieuwe bedreigingen - Jaarlijks duizenden nieuwe stoffen toegestaan - Norman Network (EU), ca 1.000 stoffen die aandacht verdienen - Stockholm Conventie (VN), ca 30 zwarte lijst stoffen - RIVM, ca 1.400 Zeer Zorgwekkende stoffen - Hoe en wie gaat er mee om?
Probleemanalyse Stagnatie ruimtelijke ontwikkeling, maatschappelijke onrust Kennis niet eenduidig en onvoldoende toegankelijk Juridische onzekerheden en onduidelijkheid aansprakelijkheden Onbekendheid humane / ecologische risico s Nieuwe Bedreigingen Ontbreken risico grenswaarden en normen Geen ontwikkeling van technieken strategieën Stoffen niet opgenomen in standaard monitoringsprotocol Geen (eenduidig) beleid Onduidelijkheid voorkomen en verspreiding (in Nederland) Katja Buijs Bodembreed 201
Historie Handelingskader PFAS Katja Buijs Bodembreed 201 2008 PFOS-spill Schiphol 2012 Marktconsultatie PFOS 2013 Oprichting Expertisecentrum PFOS 2014-2016 EU-inventory CONCAWE rapport Voorstudie Handelingskader 2015 PFOA Dordrecht 2016 Expertisecentrum PFAS 2017 Start onderzoek Handelingskader PFAS
Handelingskader PFAS Opdrachtgever Deelnemers onderzoek (klankbordgroep ) Gemeente Dordrecht Gemeenten Dordrecht, Amsterdam, Tilburg, Katwijk, Enschede, Haarlemmermeer Provincies Noord-Holland, Drenthe, Groningen, Zuid-Holland Omgevingsdiensten Zuid-Holland Zuid, Omgevingsdienst Noordzeekanaal gebied, RUD Drenthe, DCMR RWS WVL / Bodem+, IenM RVB Defensie BOG (grondbanken) Katja Buijs Bodembreed 201
Handelingskader PFAS Katja Buijs Bodembreed 201
Programma Handelingskader PFAS Katja Buijs Bodembreed 201 Probleemanalyse Onderzoekslijn 1 Kennisdocument Onderzoekslijn 2 Risico-analyse en normering Onderzoekslijn 3 Meetprogramma Onderzoekslijn 4 Voorkomen PFAS in Nederland Onderzoekslijn 5 Beleidsmatig / juridisch instrument Handelingskader PFAS
Planning Handelingskader PFAS Oplever momenten Meetprogramma december 2017 Overige onderzoekslijnen januari 2018 Handelingskader PFAS april 2018 Symposium mei/juni 2018 En ondertussen Protocol veldwerk, bemonstering oktober 2017 Infomiddag protocol veldwerk december 2017 Infomiddag analyses januari 2018? Website: www.expertiscentrumpfas.nl Katja Buijs Bodembreed 201
Katja Buijs Bodembreed 201 Expertisecentrum PFAS - Vraagbaak Aannemers Laboratoria Veldwerkers Projectontwikk elaars Overheden Adviesbureau s - Doorwerking - Onderzoek en ontwikkeling
Katja Buijs Bodembreed 201 Nieuwe generatie, de toekomst? - Gedeeld initiatief - Kennis uitwisseling (open source) - Onderscheiding door toepassing