Oost: Congo: van oorlog naar vrede Achtergronddossier O: van oorlog naar vrede 1
Dit dossier biedt voor verschillende lesonderdelen extra achtergrondinfo aan voor de geïnteresseerde lezer. Inhoud IJsbreker Congo ontrafeld... 3 Stap 1. Wat zijn conflicten?...3 Stap 2. Situering en geschiedenis van DR Congo...4 A. Democratische Republiek Congo in Afrika...4 B. Een beetje geschiedenis...5 IIsbreker - The Terminator... 6 Analyse Typische kenmerken van het conflict in O... 6 1. O, open mijn van de wereld...6 2. Gruwelijk geweld tegen vrouwen en kinderen...7 A. Seksueel geweld...7 B. Kindsoldaten...8 3. Verschillende fronten en vechtende partijen...8 4. Illegale wapenhandel...8 Discussie Hoe vrede brengen in de regio?... 9 Stap 1. Piramide van verandering...9 A. Drie niveaus van verandering...9 Stap 2: Concrete voorbeelden van actoren lokale mensenrechtenactivisten... 10 Woordenlijst... 12 Bronnen... 12 Woorden en afkortingen met een * kan je terugvinden in de woordenlijst 2
IJsbreker Congo ontrafeld Het oosten van de Democratische Republiek Congo (DRC*) is al bijna 20 jaar (sinds 1996) een gewapend conflictgebied. Stap 1. Wat zijn conflicten? Een conflict is een verschil van mening waarbij twee of meerdere personen/partijen een doelstelling nastreven of een waarde aanhangen waarover de ander niet akkoord is en daardoor in botsing komen. Het is dus een onopgeloste tegenstrijdigheid. Conflicten kunnen optreden tussen mensen, organisaties, en landen. In O zijn bepaalde conflicten gewapend en tussen Congolese en buitenlandse actoren. De burgerbevolking is het grootste slachtoffer. Er bestaan verschillende soorten conflicten: - internationaal gewapend conflict: betrokkenheid van de strijdkrachten van ten minste twee staten - intern gewapend conflict: een confrontatie op het grondgebied van een enkele staat tussen de plaatselijke strijdkrachten en gewapende groepen of tussen gewapende groepen onderling. Interne ongeregeldheden of spanningen doen zich voor wanneer een staat een beroep doet op een gewapende macht om recht en orde te handhaven of te herstellen, zoals in geval van rellen of sporadisch voorkomende daden van geweld. Dit zijn geen situaties van gewapend conflict. Men spreekt slechts van een gewapend conflict (intern of internationaal) wanneer een bepaalde drempel betreffende intensiteit en duur van geweld is overschreden. Tien gewapende conflicten op een rij Syrië: begonnen met vreedzame protesten tegen het regime van president Assad, nu zijn er elke dag gevechten tussen de regering en rebellen. Somalië : vanaf 1991 heeft Somalië geen centrale overheid. Sindsdien bestrijden verschillende groeperingen elkaar met geweld om de macht en zeggenschap in het land te krijgen. Irak: in 2003 is dictator Saddam Hoessein verdreven. Dit heeft geleid tot grote instabiliteit in het land en burgeroorlog tussen verschillende bevolkingsgroepen. Afghanistan: De Afghaanse overheid en de internationale troepenmacht in Afghanistan strijden gezamenlijk tegen de Taliban en andere opstandige groeperingen. Israël-Palestina Palestina: het conflict tussen Israël en de Palestijnen is nauw verbonden met een aantal gevoelige zaken van wijder belang (heilige plaatsen voor Joden, Moslims en Christenen). Dit conflict bestaat al 65 jaar, is in al die tijd onoplosbaar geweest en het leidt steeds weer tot nieuwe oorlogen of andere gewelduitbarstingen. Filipijnen: op het eiland Mindanao is al meer dan vier decennia een conflict tussen de regering en verschillende gewapende Moslim groepen om de status van de regio in het zuiden van de Filipijnen. Mali: Verschillende opstandelingen vechten tegen de regering voor de onafhankelijkheid van de Azawad regio in het noorden van Mali. 3
Soe oedan en Zuid-Soe oedan dan: Soedan is meer dan twintig jaar geteisterd door een conflict tussen het islamitische noorden en het christelijke zuiden. Ook is er sprake van grove schendingen van de mensenrechten. Er zijn recent opnieuw gevechten uitgebroken tussen de Soedanese regering en verschillende rebellengroepen. Mexico: in de voorbije vijf jaar zijn er verschillende drugskartels in Mexico met elkaar in conflict geraakt waarbij veel burgerslachtoffers gevallen zijn. Colombia : guerrillagroeperingen, paramilitairen en veiligheidstroepen worden verantwoordelijk geacht voor ernstige mensenrechtenschendingen zoals moord, verdwijning, seksueel geweld en gedwongen rekrutering. Stap 2. 2 Situering en geschiedenis van DR Congo A. Democratische Republiek Congo in Afrika De Democratische Republiek Congo is een land in Centraal-Afrika. Het is een voormalige Belgische kolonie die onafhankelijk werd in 1960. De DRC heeft elf provincies en de hoofdstad is Kinshasa. Het oosten van Congo bestaat uit 5 provincies: - Noord-Kivu - Zuid-Kivu - Maniema - Oostelijke provincie - Katanga De provincies die momenteel het meest geteisterd worden door de gewapende conflicten zijn: - Noord-Kivu - Zuid-Kivu - Oostelijke provincie - (Noord-)Katanga 4
B. Een beetje geschiedenis In de 19e eeuw stuurde Leopold II, toen koning van België, ontdekkingsreiziger Henry Stanley op ontdekkingstocht naar Centraal-Afrika. Vervolgens werd een deel van dat gebied, Kongovrijstaat, gegeven aan Leopold II op de conferentie van Berlijn (1884-1885). Leopold II had de andere Europese landen ervan overtuigd dat hij mooie bedoelingen had met het land. Maar hij gebruikte Kongovrijstaat als zijn privé-domein met een voornamelijk economische functie. Het was een grondstofwinningsgebied dat zoveel mogelijk geld moest opbrengen. Kongo-Vrijstaat werd in 1908 overgedragen aan België als kolonie. Belgisch Kongo bestond van 1908 tot 1960. In 1960 werd Kongo onafhankelijk van België. De eerste minister Patrice Lumumba werd in dat jaar van zijn functie ontheven en begin 1961 vermoord. In 1965 grijpt Mobutu Sese Seko de macht en laat zich tot president van het land uitroepen. De dictator verandert de naam van het land in Zaïre. In 1994 komen de Rwandese en Burundese president om het leven bij een aanslag op hun vliegtuig. De dood van de Rwandese president is het sein voor het Rwandese leger en de Interahamwemilities* om Tutsi s* en gematigde Hutu s* te vermoorden. Vervolgens nemen Tutsi rebellen het land geleidelijk in handen en slaan Rwandese Hutu s, waaronder militairen en volksmoordenaars, op de vlucht naar buurland Zaïre. Troepen van de VN ontvangen de vluchtelingen in kampen. Bij de eerste oorlog (1996-1997) valt de alliantie AFDL* met de Congolese woordvoerder Laurent-Désiré Kabila het oosten van Zaïre (Congo) binnen. De alliantie ontmantelt de vluchtelingenkampen en verovert de hoofdstad Kinshasa. In mei 1997 vlucht president Mobutu het land uit en Kabila wordt de nieuwe president van de Democratische Republiek Congo. In 1998 breekt de tweede oorlog uit die officieel zal eindigen in 2002. In een eerste fase vallen Rwanda, Oeganda en Burundi O binnen, later steunen ze rebellenbewegingen. President Kabila krijgt hulp van bondgenoten Angola, Namibië en Zimbabwe. Deze oorlog wordt ook wel de Eerste Afrikaanse wereldoorlog genoemd door het groot aantal betrokken Afrikaanse landen In 1999 wordt er een vredesakkoord ondertekend tussen binnen- en buitenlandse gewapende partijen. Het akkoord zorgt onder meer voor de komst van de VN*-vredesmacht MONUC, die in 2010 wordt omgedoopt tot MONUSCO*. Maar het akkoord leidt niet tot het einde van de gevechten. In 2001 wordt president Laurent Kabila vermoord en opgevolgd door zijn zoon Joseph Kabila. Onder de jonge president ontstaat vanaf 2001 een versoepeling van de relaties tussen Congo en de internationale gemeenschap. Dit leidt tot een politieke dialoog tussen Congo en rebellenbewegingen en uiteindelijk volgt in 2002 de ondertekening van een vredesakkoord dat officieel het einde betekent van de oorlog. Het akkoord legt de basis van een politieke overgangsperiode (2003-2006) met belangrijke doelstellingen:de eenmaking en pacificatie van het land, de vorming van een nationaal leger en de installatie van een democratische politieke orde na verkiezingen. Maar ondanks het akkoord, blijven de gevechten in het oosten voortduren. In 2004 wordt de stad Bukavu (Zuid-Kivu) bezet door rebellen. In 2006 en 2007 zijn er in Congo de eerste vrije presidents-, parlements- en provinciale verkiezingen. President Joseph Kabila wint de verkiezingen. Ook tijdens het presidentschap van Kabila van 2006 tot 2011 komt er geen einde aan de oorlog in het oosten van het land. Zowel binnen- als buitenlandse rebellengroepen blijven actief, vaak met steun van buurlanden. 5
Eind 2011 blijft Kabila aan de macht na fel gecontesteerde presidentsverkiezingen. Een paar maanden later ontstaat een nieuwe rebellengroep: M23 met Bosco Ntaganda als één van de leiders. M23 verwijst naar het vredesakkoord van 23 maart 2009. De rebellen willen een gesprek met de Congolese regering over de uitvoering van dat akkoord. Na de bezetting van de stad Goma, in november 2012, starten vredesonderhandelingen in buurland Oeganda. Op 18 maart 2013 levert Ntaganda zich verrassend over aan het Internationale Strafhof in Den Haag. IIsbreker - The Terminator Het Internationaal Strafhof in Den Haag is een permanent hof (rechtbank) voor het vervolgen van personen die verdacht worden van genocide, misdaden tegen de mensheid en oorlogsmisdaden zoals erkend in diverse internationale verdragen. De werktalen zijn Engels en Frans. Het strafhof heeft een lijst met verdachten. Tegen Bosco Ntaganda, de rebellenleider van M23, liep sinds 2006 een internationaal arrestatiebevel. In maart 2013 heeft hij zich aangemeld bij de ambassade van de Verenigde Staten in buurland Rwanda met de vraag om uitgeleverd te worden aan het strafhof in Den Haag. Analyse Typische kenmerken van het conflict in O Hieronder worde de vier typische kenmerken van het conflict in O één voor één onder de loep gen omen. 1. O, open mijn van de wereld Het oosten van Congo is een regio rijk aan mineralen zoals cassiteriet (tinerts), coltan, wolframiet en goud. De mineralen spelen een belangrijke rol in de financiering van gewapende groepen in Congo. In de mijnbouw is er sprake van dwangarbeid en mensenrechtenschendingen. De rebellen zijn ook betrokken in de handel in houtskool, houtkap, cannabis, visvangst en stroperij. Er is een gebrek aan staatscontrole en transparantie. Congolese staatsautoriteiten, rebellengroeperingen en buurlanden krijgen vrij spel om voordeel te halen uit het conflict in O. De verdediging van particuliere economische en politieke belangen staat ook op het spel. Zo zijn er groepen die vooral actief zijn in het controleren van belangrijke handelswegen of economisch belangrijke gronden (voor land- of mijnbouw). Vaak worden deze (rebellen)groeperingen financieel en/of materieel gesteund door lokale economische actoren. 6
2. Gruwelijk geweld tegen vrouwen en kinderen A. Seksueel geweld Door het conflict heeft O de reputatie één van de gevaarlijkste plekken ter wereld zijn. In het bijzonder voor vrouwen en meisjes (en ook steeds meer jongens en mannen) die er dagelijks het slachtoffer worden van seksueel geweld zoals verkrachting. Dat geweld heeft blijvende fysieke en psychologische letsels voor de slachtoffers, maar ook voor hun omgeving. Uit schrik voor het geweld kunnen vrouwen en meisjes soms hun economische activiteiten niet meer verder zetten en meisjes niet meer naar school gaan. De opvang van slachtoffers van seksueel geweld vergt een medische en psychosociale begeleiding. Ook verzoening met de familie, indien ze verstoten werden, en integratie in de economische activiteiten van de gemeenschap zijn belangrijk. De Congolese dokter Denis Mukwege runt in Bukavu (Zuid-Kivu) het Panzi-ziekenhuis waar hij slachtoffers van seksueel geweld verzorgt. Mukwege ontving al verschillende internationale onderscheidingen voor zijn werk als dokter, maar ook omdat hij al jaren het gebruik van verkrachting als oorlogswapen bestrijdt (zie ook verder, p.10). 7
B. Kindsoldaten Kindsoldaten zijn jongeren (meisjes en jongens) onder de 18 jaar die dienst doen in een regeringsleger of in een rebellenbeweging. Vaak worden ze ontvoerd, maar er zijn ook kinderen die zich vrijwillig aanmelden bij een gewapende groep. Ze worden gedwongen om te vechten, te moorden, te verminken maar ze moeten ook dienstdoen als kok, drager of boodschapper. Ze kunnen ook gedwongen worden seksslaaf te zijn. Veel van deze kindsoldaten lopen een trauma op. Vaak zijn ze (voor een langere tijd) niet naar school kunnen gaan. Ze hebben het ook niet gemakkelijk om een zelfstandig bestaan op te bouwen omdat ze bv. hun ouders verloren zijn of niet meer terecht kunnen bij familie. Door dit isolement is de kans groot dat ze een bestaan uitbouwen in de marge van de Congolese samenleving, waar de criminaliteit lonkt. Door de heersende straffeloosheid worden zowel het seksueel geweld als de inlijving van kinderen in gewapende groepen amper bestraft. Hierdoor blijven deze misdaden gepleegd worden en worden ze zelfs impliciet aangemoedigd. Er zijn wel wat initiatieven die juridische bijstand bieden aan slachtoffers, maar vaak worden de daders niet bestraft. 3. Verschillende fronten en vechtende partijen In O is er geen sprake van twee afgelijnde partijen die strijden op een duidelijke frontlinie. Het conflict kent verschillende fronten, strijdende partijen en wisselende allianties. Ten eerste zijn er de Congolese actoren: politieke autoriteiten, het regeringsleger en rebellengroepen (bv. Mai Mai milities). Ten tweede heb je de buitenlandse actoren: de nationale legers van buurlanden en rebellenbewegingen. Zo hebben bepaalde politieke en gewapende conflicten in de buurlanden zich geëxporteerd naar Oost- Congo. Een illustratie is het FDLR, een groepering van Rwandese Hutu-rebellen die na de genocide de grens met Congo overstaken en sindsdien in Kivu een gewapende strijd voeren. Alle partijen zijn betrokken in de exploitatie en handel van bodemrijkdommen in O. Afhankelijk van de allianties verandert de frontlinie. Volgens de VN-vredesmissie MONUSCO zijn er momenteel meer dan vijftig gewapende groepen in Oost- Congo. 4. Illegale wapenhandel In april 2013 keurde de Verenigde Naties het wapenhandelverdrag goed. Dit wapenhandelverdrag moet er voor zorgen dat wapens niet meer in verkeerde handen terechtkomen. Dit is een stap in de goede richting. Als je even opzoekwerk doet op het internet merk je dat wapens in O nog steeds beschikbaar en aanwezig zijn. Niet enkel soldaten en rebellen, maar ook kindsoldaten maken hier gebruik van. Dat men zo gemakkelijk aan wapens geraakt, zorgt er mee voor het feit dat het geweld blijft voortduren. Ook de vele natuurlijke mineralen in DRC vormen een ideaal ruilmiddel voor wapens. De in- en uitvoer van deze wapens strekt zich uit over de hele wereld. 8
Stap 1. Piramide van verandering Discussie Hoe vrede brengen in de regio? A. Drie niveaus van verandering Om de vrede te kunnen herstellen is het noodzakelijk om op nationaal (Congolees), continentaal (Afrikaans) en internationaal niveau te zorgen voor verandering. Congolees niveau Congo staat voor de uitdaging om te terugkeer van vrede in O op een andere manier aan te pakken dan het tot hiertoe heeft gedaan. Het vinden van een oplossing mag niet meer uitsluitend in handen liggen van president Kabila en zijn entourage. Naast de regering en het parlement moeten ook de politieke oppositie en het maatschappelijk middenveld en lokale organisaties actief kunnen bijdragen tot vrede in het oosten. De president en zijn regering moeten afstappen van de trend om rebellen, waaronder oorlogsmisdadigers, als bevoorrechte gesprekspartners te behandelen. De oorzaken van de oorlog zijn niet uitsluitend van militaire of veiligheidsaard, maar ook van politieke en sociaaleconomische aard. Vrede brengen in O mag niet meer de voorkeur geven aan militaire opties, zoals de re-integratie* van rebellen in het nationale leger en de jacht op gewapende groepen. Die opties hebben zware humanitaire gevolgen voor de burgers en zorgen in het beste geval slechts gedurende een korte tijd voor stabiliteit. De militaire en veiligheidsvraagstukken (de zwakke veiligheidssector, gewapende groepen, de wapenhandel, enzovoort) moeten samen behandeld worden met de politieke problemen (zwakke en illegitieme instellingen, corruptie) en de sociaaleconomische vraagstukken (marginalisering van bepaalde groepen, armoede, de controle op natuurlijke rijkdommen). Alleen op die manier kan er ook op lange termijn vrede komen. Niet alleen de bevolking in de provincies Noord- en Zuid-Kivu is het slachtoffer van de oorlog. Ook elders in het oosten vinden gewapende conflicten plaats of bestaan er spanningen die kunnen uitmonden in geweld. Indien men vrede wil brengen in Congo, mag zich dat niet beperken tot de Kivustreek, maar moet er dus ook een antwoord geboden worden op conflicten buiten de Kivu-provincies (de Oostelijke Provincie, Noord-Katanga). De financiering en de uitvoering van zo n beleid vragen een uitdrukkelijk politiek engagement van de Congolese overheid. Als dat engagement ontbreekt zoals de voorbije jaren het geval was kan er geen vrede komen. Afrikaans niveau (regio van de Grote Meren) De rol van bepaalde Afrikaanse landen in O is destructief voor het vredesproces. Er zijn verscheidene internationale rapporten die wijzen op de nefaste betrokkenheid van Rwanda en Oeganda door hun steun aan rebellenbewegingen in Congo. Bovendien draagt de interne (politieke) situatie in die buurlanden (en ook in Burundi) bij tot de instabiliteit in het oosten van Congo. Er kan pas vrede komen in de regio als het beleid van de buurlanden verandert. In hun buitenlands beleid moeten de buurlanden ophouden met het schenden van de territoriale integriteit en de nationale soevereiniteit van Congo. Concreet betekent dit dat ze een eind moeten maken aan hun unilaterale militaire, politieke en economische tussenkomsten in Congo. In hun binnenlands beleid staan de Rwandese, Oegandese en Burundese autoriteiten voor de uitdaging om (meer) democratische ruimte te creëren voor de politieke oppositie en het maatschappelijk middenveld. Zij moeten een dialoog aangaan met de gewapende oppositie in plaats van een uitsluitend militaire benadering te promoten en een veilige terugkeer van rebellen garanderen. 9
Internationaal niveau (Westerse) staten en internationale organisaties financieren een groot deel van de nationale begroting in Congo en de buurlanden Rwanda en Oeganda. Zij zijn belangrijke partners op vlak van diplomatieke, militaire en ontwikkelingssamenwerking. In dit kader zouden donoren een positievere invloed moeten uitoefenen ten gunste van de vrede in O. Ondanks haar massale investeringen in het vredesproces is de internationale gemeenschap er niet in geslaagd om vrede te brengen in het oosten van Congo. Zij staat eveneens voor de uitdaging om haar aanpak te herzien en een andere vorm van partnerschap aan te gaan met de Afrikaanse autoriteiten in de regio. De belangrijkste internationale donoren moeten een coherenter, kritischer en beter gecoördineerd beleid voeren. Zij moeten streven naar een permanente kritische dialoog met de Afrikaanse partners en duidelijke voorwaarden opstellen die vrede in Congo bevorderen. Het kaderakkoord van Addis Abeba als hefboom Als gevolg van de M23-crisis en op initiatief van de VN ondertekenden elf Afrikaanse landen waaronder Congo, Rwanda en Oeganda op 24 februari 2013 in Addis Abeba (Ethiopië) een kaderakkoord voor vrede, veiligheid en samenwerking in Congo en de regio. Hiermee hernieuwt Congo zijn engagement op het vlak van interne hervormingen (veiligheidssector, financiën, democratisering, nationale verzoening), terwijl de landen uit de regio zich ertoe verbinden om geen rebellenbewegingen te steunen en oorlogsmisdadigers te beschermen. De internationale gemeenschap engageert zich voor de verdere begeleiding van het vredesproces, door onder meer de strategie van MONUSCO te herzien en een VNgezant aan te duiden. Intussen is de internationaal gezochte militieleider Bosco Ntaganda vanuit Rwanda overgebracht naar het Internationaal Strafhof in Den Haag. De vroegere president van Ierland, Mary Robinson, werd benoemd tot VN-gezant, en in het kader van het nieuwe mandaat van MONUSCO is de komst goedgekeurd van een offensieve interventiebrigade in O. Toch volstaan de verbintenissen van het kaderakkoord niet. De effectieve uitvoering en opvolging moeten nog blijken op het terrein. Het akkoord heeft wel de verdienste dat het de verantwoordelijkheden op Congolees, Afrikaans en internationaal niveau erkent en een hernieuwd kader biedt voor ieders engagement voor vrede in Congo. Middenveldorganisaties* in de regio van de Grote Meren en ook in het Westen moeten het akkoord van Addis Abeba gebruiken als hefboom om de Congolese, Afrikaanse, internationale en Europese (inclusief de Belgische) politieke overheid consequent te wijzen op hun engagementen voor vrede in O. Stap 2: Concrete voorbeelden van actoren lokale mensenrechtenactivisten Denis Mukwege Prijzen: Mensenrechtenprijs (VN), Olof Palme-prijs, Internationale Koning Boudewijnprijs voor Ontwikkelingswerk Dokter Denis Mukwege is een gynaecoloog en mensenrechtenactivist. Hij is directeur van het Panzi-ziekenhuis waar hij slachtoffers van seksueel geweld behandelt. Ook geeft hij psychosociale hulp en traint de vrouwen om terug te integreren in hun lokale gemeenschappen. Zijn team bestaat uit verloskundigen, verplegend personeel, psychologen, enz. 10
Justine Masika Prijzen: Mensenrechtentulp 2008, Internationale vredesprijs Pax Christi 2009 Justine Masika is een vrouwenactiviste uit Goma (Noord-Kivu), waar ze een organisatie leidt die strijdt tegen seksueel geweld. Haar organisatie Synergie des Femmes pour les Victimes des Violences Sexuelles (SFVS) biedt sinds 2002 medische en psychologische hulp aan slachtoffers. SFVS sensibiliseert ook rond het onderwerp binnen lokale gemeenschapen. Daarnaast verzamelt de organisatie informatie over de verkrachtingen met als doel de daders nationaal en internationaal voor de rechter te krijgen. 11
Woordenlijst AFDL: Alliance des Forces Démocratiques pour la Libération du Congo-Zaïre DRC: Democratische Republiek Congo Hutu: een volk in Burundi, Rwanda en delen van de Democratische Republiek Congo. Landbouwers, waren strikt onderworpen via een leenstelsel en verplicht herendiensten uit te voeren. Huwelijken tussen Tutsi en Hutu waren verboden. Interahamwe-militie: militie: een groep Hutu s die zich tot een militante organisatie georganiseerd hebben. Middenveldorganisatie: een organisatie die verschillende groepen, meningen en belangen van de burgers vertegenwoordigt. MONUSCO: Mission de l'organisation des Nations Unies pour la stabilisation en République démocratique du Congo. Naam van de VN-vredesmacht. Re-integratie: met de re-integratie van ex-strijdkrachten bedoelt men dat ze zich terug in het dagelijkse leven gaan voegen door terug te gaan werken, een gezin te stichten, Tutsi: een volk in Burundi, Rwanda en delen van de Democratische Republiek Congo. Vroeger veehoeders en van hoge klasse. Verenigde Naties: Dit is een internationale organisatie die samenwerkt op het gebied van het internationale recht, mondiale veiligheid, behoud van mensenrechten, ontwikkeling van de wereldeconomie en het onderzoek naar maatschappelijke en culturele ontwikkelingen. Er zijn 193 staten die lid zijn van de VN. Bronnen DEMOCRATIC REPUBLIC OF THE CONGO, 1993 2003 united nations human rights office of the high commissioner 50 jaar Burundi: Graven in het verleden, bouwen aan de toekomst. Pax Christi Vlaanderen vzw. KOERIER - dossier 2012/3 Grenzen aan oorlog. Rode Kruis Vlaanderen. www.conflictenteller.nl http://www.internal-displacement.org/idp http://www.mensenrechtentulp.nl/simplepage/page/justine_masika www.unhcr.org http://voorlichtingkindsoldaten.mindtochange.nl/index.html Ginny Mooy 2010 - Stichting Mind to Change Oorlog en vrede in DR Congo. Pax Christi Vlaanderen vzw. KOERIER - dossier 2010/3 O: achtergrond bij het conflict. Nadia Nsayi. Februari 2013 http://m.mo.be/sites/default/files/mo-paper76_o.pdf - april 2013 12