Fijnproevers Themaspeurtocht Basisonderwijs groep 6 8

Fijnproevers Themaspeurtocht Basisonderwijs groep 6 8 Mijn naam is Ik zit in klas Sla de flap open: hier vind je de plattegrond

zaal 3 zaal 4 zaal 5 3 Fijnproevers Een wandeling langs het eten en drinken in de 17de eeuw zaal 2 2 zaal 1 1 Ingang Uitgang 7 6 begane grond Pas op! Wees voorzichtig! De schilderijen zijn kostbaar en kwetsbaar. Wijs er niet naar met je pen of potlood! De schilderijen en objecten waarover de vragen worden gesteld vind je op de plattegrond. Als het bij een schilderij of object te druk is kun je dat beter even overslaan. Probeer het later nog een keer. Een fijnproever heeft een goed ontwikkelde smaak. Dat wil zeggen dat hij/zij een echte kenner is op het gebied van eten, drinken en de nieuwste mode. Voor zulke specialisten hebben we deze wandeling gemaakt. zaal 9 zaal 8 Veel plezier en succes! 8 zaal 11 zaal 10 zaal 6 4 5 zaal 7 zaal 12 9 zaal 14 zaal 13 Museumwinkel eerste verdieping zaal 1 5

1 Bartholomeus van der Helst Schuttersmaaltijd ter viering van de Vrede van Munster, 1648 Schuttersmaaltijd Het is een feestelijke maaltijd. De schutters eten en drinken met elkaar. Alleen de jongste schutter lijkt zich te vervelen en wil liever gaan schieten. Waar staat de jongste schutter en waaraan kun je zien dat hij de jongste is? De waard vult de glazen. Waar komt de koude witte wijn vandaan? Twee heren drinken liever rode dan witte wijn. Ze drinken de wijn uit een fluitglas. Kun je dit fluitglas natekenen? Het andere type glas (voor de witte wijn) heet een roemer. Probeer dit ook eens na te tekenen. fluitglas roemer Het is feest! Eindelijk is er vrede met Spanje, er is een einde gekomen aan de Tachtigjarige Oorlog. De kapitein en de luitenant zijn zeer tevreden met dit resultaat en schudden elkaar de hand. In zijn linkerhand houdt de kapitein de drinkhoorn vast die straks gevuld met wijn rond zal gaan. Op het schilderij zijn twee vrouwen afgebeeld. Rechts komt de waardin binnen met de kalkoenpastei. De tweede vrouw houdt het wapen van Amsterdam vast. Waar staat de vrouw met het wapen van Amsterdam? De drinkhoorn is gemaakt van: buffelhoorn aluminium zilver Op de hoorn is te zien dat een prinses wordt gered door Joris, een ridder te paard. Tegen wie vecht deze ridder? Wist je dat Scherven brengen geluk! In de 17de eeuw gebruikte men wel een mes maar zelden een vork. Eten deed je gewoon met je vingers. Als je dan met je vette handen een glas wilde pakken, gleed het glas gegarandeerd uit je vingers. Vandaar dat men op sommige glazen nopjes heeft aangebracht tegen het slippen. Mooi én handig! 6 zaal 1 7

2 Foedraal voor Goudse pijpen, ca. 1675 1700 Pijpfoedraal Een pijpfoedraal is een heel handig koffertje om je kwetsbare pijp in op te bergen. Dit foedraal is rijk versierd met ivoren plaatjes. Waar hebben de Nederlanders dit foedraal laten maken? in Europa in Amerika in Azië Op het foedraal is zelfs een pijprokende Nederlander te zien. Teken hem na in zijn 17de-eeuwse pak met de pijp in zijn hand. Vergeet je zijn hoed niet? Nu weet iedereen dat roken slecht is voor de gezondheid. Vroeger wisten ze dit niet dus konden ze naar hartenlust roken. Sigaretten en sigaren bestonden nog niet in de 17de eeuw, toen rookte je tabak met een pijp. En wat voor één! In Gouda werden speciale pijpen gemaakt met een klein kopje en een zeer lange steel. Wat zou daar nou zo handig aan zijn? zo kon de rook alvast en beetje afkoelen voordat deze je mond bereikte zo n pijp met lange steel ziet er stoer en indrukwekkend uit zo n lange pijp breekt snel en is daarom goed voor de werkgelegenheid in Gouda Wist je dat Mooi en onhandig Als je jezelf heel belangrijk vond dan rookte je een heel lange pijp, maar ja, echt hándig was dit niet. 8 zaal 2 9

3 plateelbakkerij Het Moriaenshooft Theepot, ca. 1685 1690 Theepot In Nederland was er veel Chinees porselein. Zoek de overeenkomst tussen de theepot en deze drie dingen. Omcirkel ze in de theepot. De theepot is opgebouwd uit onderdelen die uit een mal komen. Het in elkaar lijmen van de pot was een heel precies werkje: als je niet uitkijkt heb je een lekkende theepot. Waarom kon de pottenbakker deze theepot niet op een pottenbakkersschijf draaien? Naast bier en wijn was er nu eindelijk iets te drinken zonder alcohol. Thee! De Nederlanders namen in de 17de eeuw de thee mee uit China. Je kunt het je haast niet voorstellen maar thee drinken was ongelofelijk chic én duur. Deze Aziatische drank schonk je natuurlijk uit een exotisch servies. Het theepotje ziet er dan ook Chinees uit maar werd in Delft gemaakt. Hoeveel kopjes thee kun je uit deze theepot schenken? 4 12 36 Zoals jij je limonade in je glas verdunt met koud water zo werd de sterke thee uit deze theepot in je kopje verdund met heet water. Dan kon je toch de hele visite trakteren op een kopje exotische thee. Wist je dat Thee als medicijn De (omstreden) arts Cornelis Bontekoe schreef een enthousiast boek over thee. Daarin schreef hij dat thee goed is voor het gehele lichaam. Zelf dronk hij wel honderd kopjes thee per dag! Helaas werd de gezonde Bontekoe slechts 38 jaar. Hij maakte een dodelijke val van een trap. 10 zaal 5 11

4 Dirck Hals De buitenpartij, ca. 1624 Buitenpartij Een échte heer heeft een hoed. Zijn er ook níet-echte heren in het gezelschap? Hoeveel tel je er en wat doen ze? Ik tel er Ze zijn aan het Dit feest is zo uitbundig, het prikkelt alle zintuigen. Verbind de dingen die bij elkaar horen met een lijn. Met je mond proef je Met je ogen zie je Met je neus ruik je Met je oren hoor je Met je handen voel je de hond de wijn mooie mensen een streling de muziek Stel je eens voor dat je wordt uitgenodigd voor dit tuinfeest. Dan trek je vast je mooiste kleren aan. Pas dán mag je mee-eten, mee-drinken, mee-flirten en mee-musiceren. De mensen op het schilderij zien er prachtig uit. Wat is het verschil tussen de kragen van de vrouwen en de mannen? De kragen van de vrouwen zijn Wist je dat Wie zit er nou voor aap? De kragen van de mannen zijn Het aapje heeft zich niet chic gekleed, maar geniet wel van het feest. Hij knabbelt aan een appel. Misschien zit hij wel aan de ketting vast omdat hij zich tijdens het vorige feestje een beetje heeft uitgesloofd. Zo zie je maar: deftige mensen halen geen apenstreken uit! 12 zaal 6 13

5 Floris van Dijck Stilleven met kazen, ca. 1615 Gedekte tafel Waaraan kun je dit zien? Rechts staat een kruik van steengoed. Wat zou daarin zitten? Hoeveel servies van Chinees porselein zie je op tafel staan? En wat ligt erop? Het prachtige damasten tafellaken kwam uit Haarlem maar oh wee er zijn twee vogels weggevlogen. Teken de vogels weer in het kleed. Schuif eens aan bij deze bijzondere tafel. Rijk gedekt met fijn tafellinnen, glaswerk en Chinees porselein, maar vooral met véél lekkers. Floris van Dijck, de maker van dit schilderij, was ongetwijfeld dol op kaas. Van de oudste kaas is al flink gegeten. Kun je me vertellen waar de jongste kaas ligt? Wist je dat Lekker is soms gevaarlijk Welk moment van de maaltijd geeft dit schilderij weer? voor de maaltijd tijdens de maaltijd na de maaltijd In de 17de eeuw gaven échte fijnproevers de voorkeur aan oude kaas. Dit was de lekkerste maar óók de gevaarlijkste omdat de kaas tijdens het rijpen per ongeluk wel eens ging rotten. En zeg nou eerlijk een boterham met zo n stukje kaas erop is vast niet gezond en ook niet erg lekker! 14 zaal 7 15

6 Nicolaes Maes Oude vrouw in gebed, bekend als Het gebed zonder eind, ca. 1655 Vrouw in gebed Schrijf in je eigen woorden op waar het gebed van deze vrouw over zou kunnen gaan Nicolaes Maes schilderde een oude vrouw die is getekend door het leven. Vergelijk je eigen handen maar eens met de handen van deze vrouw. Ook het schilderij is zichtbaar een dagje ouder geworden. De verflaag is doorzichtig geworden en nu kun je zien dat Nicolaes de grote sleutels eerst op een andere plek had geschilderd. Waar was dat? Deze vrouw bidt heel aandachtig. De kat grijpt zijn kans, het is nu of nooit. Wat pakt de kat het liefste denk jij? Wat blijft er dan nog over? Wist je dat Wat van ver komt is lekker Tegenwoordig komt zalm uit verre landen, uit Canada, Noorwegen of Schotland. In de 17de eeuw wierp je je hengel uit in de grachten van Amsterdam om een zalm te vangen. Zalm was héél gewoon volksvoedsel. 16 zaal 8 17

7 Willem Kalf Stilleven met zilveren schenkkan, ca. 1655 Stilleven Heb je het zakhorloge rechts op de tafel ook ontdekt? Een lastige vraag, maar waarom zou Willem Kalf een horloge op dit stilleven hebben geschilderd? Kun je deze versieringen op de zilveren schenkkan ontdekken? Breng met een pijl de versieringen naar de juiste plek op de kan. Alles lijkt net echt: de schaal gevuld met fruit, de schenkkan en het drinkglas... maar schijn bedriegt. Het is slechts verf op doek. Omdat de objecten zo goed geschilderd zijn, kun jij vast wel vertellen welke vijf verschillende materialen Willem Kalf heeft geschilderd? 1 4 2 5 3 Wist je dat Geniet, maar drink met mate Een drinkglas gemonteerd in een bekerschroef was wel het toppunt van feestelijkheid. Alleen de allerrijksten konden daarvan genieten. Misschien is dit een leuk idee om na te maken voor een bijzondere verjaardag? 18 zaal 9 19

8 Jan Steen Het Sint Nicolaasfeest, ca. 1665 Sint Nicolaasfeest Trek een pijl van de teksten naar het schilderij: Samen liedjes zingen Je schoen zetten Blij zijn met je kolfstok Niet blij zijn met de roe in je schoen Straks lekker snoepen uit de mand Zie de maan schijnt door de bomen Dit kinderfeest bestaat nog steeds in Nederland, maar gelukkig zijn er wel een paar dingen veranderd: stoute kinderen krijgen geen pak slaag met de roe en niemand gaat meer mee in de zak naar Spanje! Het meisje heeft een popje gekregen. Dit is leuk om mee te spelen, maar bovendien handig want het is Sint Jan, die beschermt tegen ziekten. De allerkleinste van de familie heeft een eetbaar popje in haar handen. Waar is dit popje van gemaakt? Sinterklaas kapoentje, gooi wat in m n schoentje, gooi wat in m n laarsje, dank u Sinterklaasje! Het is vijf december, het feest van Sint Nicolaas. Buiten is het guur en koud maar binnen is het warm en gezellig. Rechtsachter schuift oma de gordijnen van de bedstede opzij. Zou er nog een cadeautje liggen? Voor wie zou dat kunnen zijn? Wist je dat Wie weet waar Sint Nicolaas woont? Het verhaal van Sint Nicolaas is wonderbaarlijk. In december komt de goedheiligman een paar weken naar het koude Nederland. Meestal woont hij in Madrid, hij is begraven in het Italiaanse Bari, hij was bisschop van Myra, maar werd geboren in het oude Patras in Turkije. Dát is toch héél duidelijk?!? 20 zaal 11 21

9 Rembrandt Harmensz van Rijn Het korporaalschap van kapitein Frans Banninck Cocq, bekend als De Nachtwacht, 1642 De Nachtwacht Wat houdt de kapitein in zijn rechterhand? en Naast de kapitein staat ook de luitenant in het licht. Toch is er nog iemand die het volle licht vangt, wie is dat? De schutters hebben de taak om de stad te beschermen. Daarom dragen ze verschillende wapens: lansen, speren, een zwaard en zelfs geweren. Links vooraan laadt een schutter zijn geweer. Rechts van de luitenant blaast een oudere schutter het buskruit van zijn wapen. Maar er wordt ook een knallend schot gelost. Je ziet zelfs het vuur en de rook op het schilderij. Waar wordt het schot gelost? In deze zaal hangt een kopie van dit beroemde schilderij geschilderd door een leerling van Rembrandt: Gerrit Lundens. Deze kopie is kleiner maar óók groter. Kleiner want Groter want Kun je nog een verschil noemen? Wat is het een kabaal op dit beroemde schilderij van Rembrandt! In deze drukte geeft de kapitein de opdracht aan zijn schutters om te gaan marcheren. Welke kleur heeft de sjerp van de kapitein? Waaraan kun je zien dat hij een bevel geeft? Wist je dat De Dagwacht Nachtwacht is een bijnaam, die ontstond toen het schilderij door vuil erg donker was geworden. Nu het schilderij weer schoon is, kun je zien dat de schutters in het daglicht staan. Misschien is De Dagwacht dus wel een betere titel voor het schilderij! De echte titel is heel lang: Het korporaalschap van kapitein Frans Banninck Cocq en luitenant Willem van Ruytenburch, bekend als De Nachtwacht. Dan is De Nachtwacht toch een stuk makkelijker, hoewel die makkelijke titel dus niet echt klopt, want deze schutters draaien géén nachtdienst! 22 zaal 12 23

Colofon In opdracht van de afdeling Publiek & Educatie van het Rijksmuseum door Petra Kana-Devilee en Robert Uterwijk 2011, derde herziene druk (eerste druk in 2004) Ontwerp Druk Fotografie Foto voorzijde Irma Boom Office Kunstdrukkerij Mercurius Afdeling Beeld van het Rijksmuseum Céline M. van Balen 25

zaal 1