Akoestisch onderzoek woninglocatie Almen zuid fase 1 en 2. Geluidsuitstraling tennisbaan "ATC" en zwembad "De Berkel"

Transcriptie

1 Akoestisch onderzoek woninglocatie Almen zuid fase 1 en 2 Geluidsuitstraling tennisbaan "ATC" en zwembad "De Berkel"

2 Akoestisch onderzoek woninglocatie Almen zuid fase 1 en 2 Geluidsuitstraling tennisbaan "ATC" en zwembad "De Berkel" Rapportnummer: Status: definitief Datum: 1 mei 2009 In opdracht van: Geofox Lexmond bv Postbus AE Oldenzaal contactpersoon: ing. M.H. Voppen telefoon: (0541) telefax: (0541) e mail: m.voppen@geofox lexmond.nl Uitgevoerd door: Alcedo bv Postbus AC Holten Keizersweg CS Holten contactpersoon: ing. P. Colijn telefoon: (0548) telefax: (0548) internet: e mail: colijn@alcedo.nl Alcedo bv Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, digitale reproductie, of anderszins zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever van deze uitgave of Alcedo bv.

3 INHOUD 1 INLEIDING 3 2 UITGANGSPUNTEN EN BEDRIJFSGEGEVENS Gehanteerde onderzoeksgegevens Bedrijfsomschrijving tennisbaan ATC Bedrijfsomschrijving openlucht zwembad De Berkel Geluidsvoorschriften 5 3 AKOESTISCHE GEGEVENS Gehanteerde meet en rekenmethoden Geluidsmetingen Overzicht van de geluidsbronnen Uitpandige stationaire installaties en activiteiten Mobiele geluidsbronnen Gehanteerde rekenmethode 8 4 RESULTATEN EN BEOORDELING Beoordeling plangebied fase Tennisbaan ATC Zwembad de Berkel Beoordeling plangebied fase Tennisbaan ATC Zwembad De Berkel 10 Bijlagen Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Bijlage 5 Bijlage 6 Situatie en figuren Berekeningen bronsterktes Invoergegevens Geluidscontouren ATC Geluidscontouren zwembad Mogelijkheden woningbouw / definitief / 1 mei

4 1 INLEIDING In opdracht van Geofox Lexmond is door Alcedo bv een akoestisch onderzoek uitgevoerd voor de Almense Tennis Club (ATC) en het openlucht zwembad de Berkel, gevestigd aan respectievelijk de Berkelweg 5 en 7 te Almen. Doel van het onderzoek is het bepalen van de geluidscontouren ten gevolge van de inrichtingen op de woningbouwlocatie Almen zuid fase 1 en woningbouwlocatie Almen zuid fase 2. In bijlage 1 wordt de situering van de woningbouwlocaties gepresenteerd. Het onderzoek is gebaseerd op een inventarisatie van de bedrijfsvoering en geluidsmetingen ter plekke, literatuurgegevens en Alcedo expertise. Aan de hand van de verkregen gegevens is een akoestisch rekenmodel vervaardigd waarmee de geluidsniveaus zijn berekend. De geluidscontouren over het plangebied ten gevolge van de inrichtingen zijn bepaald conform de Handleiding meten en rekenen industrielawaai In hoofdstuk 2 is aangegeven welke uitgangspunten gehanteerd zijn bij het onderzoek en is een bedrijfsomschrijving opgenomen. In hoofdstuk 3 wordt nader ingegaan op de aanwezige geluidsbronnen. Hoofdstuk 4 bevat de berekeningsresultaten en beoordeling / definitief / 1 mei

5 2 UITGANGSPUNTEN EN BEDRIJFSGEGEVENS In de volgende paragrafen zijn een opsomming van de gehanteerde onderzoeksgegevens, een bedrijfsomschrijving en de geluidsvoorschriften opgenomen. 2.1 Gehanteerde onderzoeksgegevens Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van de volgende onderzoeksgegevens: Resultaten van de inventarisatie en geluidsmetingen bij ATC op 31 maart 2009; Resultaten van de inventarisatie en geluidsmetingen bij het openlucht zwembad op 1 april Bedrijfsomschrijving tennisbaan ATC De nieuwe inrichting is gelegen aan de Berkelweg 5 te Almen. De representatieve bedrijfssituatie betreft de bedrijfssituatie waarbij de inrichting volledig in bedrijf is (behoudens afwijkingen met een beperkte frequentie) en bestaat uit de hierna omschreven akoestisch relevante activiteiten. De Almense Tennis Club (hierna ATC) heeft een clubhuis met een kleine kantine en kleedhokken. Er zijn 3 tennisbanen. De openingstijden van de tennisbaan zijn van 9.00 tot uur. ATC heeft circa 150 leden. Op een drukke dag zijn de banen continu bezet. Voor het clubhuis is een terras aanwezig waarop gemiddeld circa 15 personen aanwezig zijn. De leden komen op de fiets of met een personenwagen naar de inrichting en parkeren hun voertuig op de daartoe bestemde openbare parkeerplaatsen. In de dag, avond en nacht periode zijn er respectievelijk circa 24, 20 en 2 bewegingen over de Berkelweg. Binnen de inrichting vinden ook werkzaamheden aan de tennisbaan plaats. Hiertoe wordt gebruik gemaakt van een bladblazer en een tractor voor het egaliseren van de baan. Het bladblazen van de tennisbaan vindt circa 8 keer in een jaar plaats. De bladblazer is hierbij circa een half uur in de dagperiode in bedrijf. Het egaliseren van de tennisbaan gebeurt in de zomerperiode circa 1 x per week. De tractor is hierbij circa 3 uur in de dagperiode in bedrijf. Het bladblazen en egaliseren met de tractor vindt niet gelijktijdig plaats. In het clubhuis en op het terras vinden geen feesten en partijen plaats. De inrichting heeft geen omroepinstallatie. Uitgangspunt voor het stemgeluid (spreken en lachen) op het terras is een bronniveau van gemiddeld 83 db(a). Het stemgeluid treedt op over een periode van circa 4,8 uur (40%) in de dagperiode en 1,6 uur (40%) in de avondperiode. In de nachtperiode de inrichting gesloten / definitief / 1 mei

6 2.3 Bedrijfsomschrijving openlucht zwembad De Berkel De nieuwe inrichting is gelegen aan de Berkelweg 7 te Almen. De representatieve bedrijfssituatie betreft de bedrijfssituatie waarbij de inrichting volledig in bedrijf is (behoudens afwijkingen met een beperkte frequentie) en bestaat uit de hierna omschreven akoestisch relevante activiteiten. Het openlucht zwembad heeft twee baden, een pierenbad, een winkel, kleedhokken en 3 trekkershutten. Op een topdag komen er circa 1200 bezoekers naar het zwembad en is het zwembad geopend tot circa uur. De bezoekers komen op de fiets of met een personenwagen naar de inrichting en stallen de fiets en parkeren hun voertuig op de daartoe bestemde openbare plaatsen. In de dag en avondperiode komen circa 30 % van de bezoekers met de auto naar de inrichting. Tevens wordt er vanuit gegaan dat er per auto circa 3 à 4 personen aanwezig zijn. Dit geeft in de dag en avondperiode respectievelijk circa 140 en 60 bewegingen over de Berkelweg. Binnen de inrichting is een omroepinstallatie aanwezig. In de dag en avondperiode worden respectievelijk circa 18 en 6 omroepen gedaan (circa 10 seconde per oproep). Het bronvermogen bedraagt 94 db(a). Uitgangspunt voor het stemgeluid (spelende kinderen) is een bronniveau van gemiddeld 93 db(a). Het stemgeluid treedt op over een periode van circa 8 uur in de dagperiode en 1 uur in de avondperiode. In de nachtperiode is de inrichting gesloten. Incidentele situatie Twee keer per jaar wordt er tijdens het evenement het Italiaans voorafje en het zwemfeest, versterkte muziek door de omroep installatie ten gehore gebracht. Het bronvermogen bedraagt circa 94 db(a). Deze situatie is buiten beschouwing gelaten. 2.4 Geluidsvoorschriften De inrichtingen vallen onder het Besluit van 19 oktober 2007, houdende algemene regels voor inrichtingen, ook wel het Activiteitenbesluit genoemd. De geluidsvoorschriften zijn opgenomen in afdeling 2.8 Geluidhinder, artikel 2.17 tot en met 2.22 van het Activiteitenbesluit. In artikel 2.17 lid 1 zijn de geluidsvoorschriften opgenomen. Voor het langtijdgemiddeld beoordelingsniveau (L Ar,LT ) en het piekniveau (L Amax ), veroorzaakt door de in de inrichting aanwezige installaties en toestellen, alsmede door de in de inrichting verrichte werkzaamheden en activiteiten en laad en losactiviteiten ten behoeve van en in de onmiddellijke nabijheid van de inrichting, geldt dat de geluidsniveaus niet meer mogen bedragen dan de in tabel 2 aangegeven waarden / definitief / 1 mei

7 Tabel 1 Geluidsvoorschriften gevoelige gebouwen uur uur uur L Ar,LT op de gevel van gevoelige gebouwen 50 db(a) 45 db(a) 40 db(a) L Ar,LT in in of aanpandige gevoelige gebouwen 35 db(a) 30 db(a) 25 db(a) L Amax op de gevel van gevoelige gebouwen 70 db(a) 65 db(a) 60 db(a) L Amax in in of aanpandige gevoelige gebouwen 55 db(a) 50 db(a) 45 db(a) Indirecte hinder Voor het inrichtingsgebonden verkeer (het verkeer op de openbare weg), van en naar de inrichting, wordt in het Activiteitenbesluit geen toetsingskader aangegeven. Echter in afdeling 2.1 van het Besluit wordt onder de zorgplicht wel gesteld dat degene die een inrichting bedrijft gesteld wordt om het geluidsniveau tot een aanvaardbaar niveau te verlagen, dit om geluidshinder te beperken. Het inrichtingsgebonden verkeer (het verkeer op de openbare weg), van en naar de inrichting, zal daarom beoordeeld worden volgens de circulaire Beoordeling geluidshinder wegverkeer. Conform deze circulaire dienen de akoestisch herkenbare geluidniveaus veroorzaakt door wegverkeersbewegingen van en naar de inrichting separaat van de geluidniveaus vanwege de inrichting zelf te worden berekend. Hierbij wordt uitsluitend een maximum gesteld aan de gemiddelde geluidniveaus in een etmaal. Bij vergunningverlening kan worden uitgegaan van de voorkeursgrenswaarde van L Aeq =50 db(a) etmaalwaarde en een maximale grenswaarde van 65 db(a) etmaalwaarde. Indien een overschrijding van de voorkeursgrenswaarde niet kan worden voorkomen kan, mits gemotiveerd, een ontheffing worden overwogen tot de maximale grenswaarde van 65 db(a) etmaalwaarde / definitief / 1 mei

8 3 AKOESTISCHE GEGEVENS In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de immissierelevante geluidsbronnen en de wijze waarop deze gegevens zijn verkregen. 3.1 Gehanteerde meet en rekenmethoden De bronsterktes van de geluidsbronnen zijn bepaald aan de hand van metingen en berekeningen. De metingen en de berekeningen zijn uitgevoerd overeenkomstig de specialistische methoden uit de Handleiding meten en rekenen industrielawaai 1999, te weten methode II.2 de geconcentreerde bronmethode. 3.2 Geluidsmetingen Op 31 maart en 1 april zijn geluidsmetingen uitgevoerd. In tabel 2 is een overzicht gegeven van de gebruikte meetapparatuur. Tabel 2 Gebruikte meetapparatuur Meetapparatuur Fabrikaat Type Real time analyzer Rion NA 28 Microfoon Rion UC 53A Voorversterker Rion NH 20 Akoestische calibrator Norsonic 1251 In bijlage 2 zijn de resultaten van de geluidsmetingen en de berekeningen van de bronsterktes opgenomen. In de navolgende paragrafen is een overzicht van de geluidsbronnen gegeven. 3.3 Overzicht van de geluidsbronnen Uitpandige stationaire installaties en activiteiten In tabel 3 zijn de uitpandige stationaire installaties en activiteiten inclusief bedrijfsduren samengevat. Tabel 3 Uitpandige stationaire geluidsbronnen (L Aeq ). Geluidsbron Bronsterkte (L Aeq ) [db(a)] dagperiode ( ) Bedrijfsduur per etmaalperiode [uren] avondperiode ( ) nachtperiode ( ) Representatieve bedrijfssituatie tennisbaan tennissen 84 1,2 0, stemgeluid 83 2,4 0,8 Representatieve bedrijfssituatie zwembad stemgeluid (spelende kinderen) 93 2,0 0, omroepinstallatie 94 0,050 0, fluitsignaal 119 0,001 0, / definitief / 1 mei

9 3.3.2 Mobiele geluidsbronnen De mobiele geluidsbronnen betreft de rijdende tractor en het gebruik van de bladblazer op de tennisbaan. In tabel 4 zijn de lijnbronnen samengevat. Tabel 4 Geluidsbron locatienr. Mobiele bronnen zonder vaste rijroute omschrijving Bronsterkte (L w ) [db(a)] dagperiode ( ) Bedrijfsduur per etmaalperiode [uren] avondperiode ( ) nachtperiode ( ) Representatieve bedrijfssituatie tennisbaan 001 tractor(tje) in bedrijf 97 3,0 002 bladblazer 100 1,5 Ten behoeve van het bepalen van de maximale geluidsniveaus wordt rekening gehouden met een bronvermogen: voor stemgeluid van L Amax = 99 db; voor omroepinstallatie van L Amax = 100 db; voor de fluit van L Amax = 120 db (maatgevend voor het zwembad) voor de tractor van L Amax = 100 db; voor de bladblazer van L Amax = 103 db (maatgevend voor ATC); Voor het tennissen van L Amax = 98 db. 3.4 Gehanteerde rekenmethode Door middel van overdrachtsberekeningen zijn de optredende geluidsniveaus ter plaatse van de beoordelingspunten bepaald. De overdrachtsberekeningen zijn uitgevoerd overeenkomstig methode II uit de Handleiding meten en rekenen industrielawaai, Bij de berekening van de overdracht van geluid is uitgegaan van een afname van het geluidsniveau door geometrische uitbreiding, luchtabsorptie en bodemabsorptie. Tevens is rekening gehouden met reflecties en afscherming op het terrein van de inrichting en in de omgeving. De geluidscontour met betrekking tot het tennissen is gecorrigeerd met een toeslag van 5 db in verband met het impulsachtige geluid, conform de HMRI / definitief / 1 mei

10 4 RESULTATEN EN BEOORDELING Bepaling van de geluidsniveaus gedurende de dag en avondperiode vindt plaats op een (grid)hoogte van 5 meter over het plangebied. De invoergegevens van het rekenmodel zijn in bijlage 3 opgenomen. De geluidscontouren van ATC over woningbouwlocatie fase 1 en 2 worden in bijlage 4 weergegeven en de geluidscontouren van het zwembad over woningbouwlocatie fase 1 en 2 zijn opgenomen in bijlage 5. In bijlage 6 worden de meest maatgevend geluidscontouren over de plangebieden weergegeven. De geluidscontour met betrekking tot het tennissen is gecorrigeerd met een toeslag van 5 db in verband met het impulsachtige geluid, conform de HMRI Beoordeling plangebied fase Tennisbaan ATC Uit de geluidscontouren behorend bij de tennisbaan zoals weergegeven in bijlage 4 blijkt dat voor de berekende beoordelingshoogte: het langtijdgemiddeld beoordelingsniveau van 50 db(a) niet wordt overschreden; het maximaal geluidsniveau van 70 db(a) niet wordt overschreden; het equivalent geluidsniveau van 50 db(a) ten gevolge van de indirecte hinder niet wordt overschreden. Woningbouw op locatie fase 1 ondervindt geen akoestische beperkingen ten gevolge van de tennisbaan ATC Zwembad De Berkel Uit de geluidscontouren behorend bij het zwembad zoals weergegeven in bijlage 5 blijkt dat voor de berekende beoordelingshoogte: het langtijdgemiddeld beoordelingsniveau van 50 db(a) niet wordt overschreden; het maximaal geluidsniveau van 70 db(a) niet wordt overschreden; het equivalent geluidsniveau van 50 db(a) ten gevolge van de indirecte hinder voor een klein gedeelte wordt overschreden. Indien een overschrijding van de voorkeursgrenswaarde niet kan worden voorkomen kan, mits gemotiveerd, een ontheffing worden overwogen tot de maximale grenswaarde van 65 db(a) etmaalwaarde. Akoestische voorziening In het gebied met een geluidsbelasting ten gevolge van de indirecte hinder hoger dan 50 db(a) zal de initiatiefnemer van het plan bij de aanvraag van de bouwvergunning moeten aantonen dat het binnenniveau in de woningen voldoet aan de gestelde wettelijke eisen ten einde het zwembad niet in hun activiteiten te beperken. Hiertoe zal aanvullend een akoestisch onderzoek noodzakelijk zijn waarin per geluidsgevoelige ruimte de geluidswering van de gevel wordt bepaald. Door de gemeente zal middels een maatwerkvoorschrift de hogere geluidsbelasting in de vergunning / melding opgenomen dienen te worden / definitief / 1 mei

11 4.2 Beoordeling plangebied fase Tennisbaan ATC Uit de geluidscontouren behorend bij de tennisbaan zoals weergegeven in bijlage 4 blijkt dat voor de berekende beoordelingshoogte: het langtijdgemiddeld beoordelingsniveau van 50 db(a) wordt voor een klein gedeelte van het plangebied overschreden. het maximaal geluidsniveau van 70 db(a) wordt voor een klein gedeelte van het plangebied overschreden; het equivalent geluidsniveau van 50 db(a) ten gevolge van de indirecte hinder voor een klein gedeelte van het plangebied wordt overschreden. Akoestische voorziening Indien in het gebied met een geluidsbelasting hoger dan 50 db(a), ten gevolge van de tennisbaan ATC woningbouw geprojecteerd zal worden zullen akoestische voorzieningen getroffen dienen te worden in de vorm van een geluidsscherm of geluidswal ten einde de tennisbaan ATC niet in hun activiteiten te beperken Zwembad De Berkel Uit de geluidscontouren behorend bij het zwembad zoals weergegeven in bijlage 5 blijkt dat voor de berekende beoordelingshoogte: het langtijdgemiddeld beoordelingsniveau van 50 db(a) niet wordt overschreden; het maximaal geluidsniveau van 70 db(a) niet wordt overschreden; het equivalent geluidsniveau van 50 db(a) ten gevolge van de indirecte hinder voor een klein gedeelte wordt overschreden. Indien een overschrijding van de voorkeursgrenswaarde niet kan worden voorkomen kan, mits gemotiveerd, een ontheffing worden overwogen tot de maximale grenswaarde van 65 db(a) etmaalwaarde. Akoestische voorziening In het gebied met een geluidsbelasting ten gevolge van de indirecte hinder hoger dan 50 db(a) zal de initiatiefnemer van het plan bij de aanvraag van de bouwvergunning moeten aantonen dat het binnenniveau in de woningen voldoet aan de gestelde wettelijke eisen ten einde het zwembad niet in hun activiteiten te beperken. Hiertoe zal aanvullend een akoestisch onderzoek noodzakelijk zijn waarin per geluidsgevoelige ruimte de geluidswering van de gevel wordt bepaald. Door de gemeente zal middels een maatwerkvoorschrift de hogere geluidsbelasting in de vergunning / melding opgenomen dienen te worden / definitief / 1 mei

12 BIJLAGE 1 SITUATIE EN FIGUREN

13

14 LEGENDA a 0 m 40 m schaal = 1 : 1500 oorsprong = , Industrielawaai - IL, V01 - M01 tennisbaan en zwembad, LArlt [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: Computerpplot objecten, grid en bronnen tennisbaan en zwembad

15 BIJLAGE 2 BEREKENINGEN BRONSTERKTES

16 Almen zuid fase Tennisbaan II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : tractor(tje) in bedrijf MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 0,40 Meetafstand [m] : 5,00 Meethoogte [m] : 1,00 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 38,3 51,7 65,3 65,4 67,2 67,6 67,6 65,8 54,2 74,4 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 57,3 70,7 88,3 88,4 90,2 90,6 90,6 88,8 77,2 97,4 II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : bladblazer MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 1,00 Meetafstand [m] : 4,00 Meethoogte [m] : 1,50 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 13,2 28,5 62,0 62,3 71,4 73,8 73,5 68,6 61,4 78,6 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 23,0 23,0 23,0 23,0 23,0 23,0 23,0 23,0 23,0 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 30,2 45,5 83,0 83,3 92,4 94,8 94,5 89,6 82,4 99,6 II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : tennissen MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 1,50 Meetafstand [m] : 5,00 Meethoogte [m] : 1,80 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 26,4 35,7 39,1 46,2 49,0 59,5 49,5 43,9 34,6 60,6 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 45,4 54,7 62,1 69,2 72,0 82,5 72,5 66,9 57,6 83,5 Source Explorer V2.12

17 Almen zuid fase Tennisbaan II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : stemgeluid MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 1,60 Meetafstand [m] : 3,00 Meethoogte [m] : 1,90 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 21,8 33,7 38,3 48,0 60,7 58,3 57,5 51,5 40,2 64,2 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 20,5 20,5 20,5 20,5 20,5 20,5 20,5 20,5 20,5 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 36,3 48,2 56,8 66,5 79,2 76,8 76,0 70,0 58,7 82,7 II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : tractor(tje) in bedrijf, Lamax MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 0,40 Meetafstand [m] : 5,00 Meethoogte [m] : 1,00 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 45,0 55,7 67,0 66,9 69,2 71,2 70,7 68,8 56,9 77,1 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 64,0 74,7 90,0 89,9 92,2 94,2 93,7 91,8 79,9 100,1 II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : bladblazer, LAmax MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 1,00 Meetafstand [m] : 4,00 Meethoogte [m] : 1,50 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 18,6 31,2 64,5 65,0 74,7 77,2 75,8 71,6 64,8 81,6 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 23,0 23,0 23,0 23,0 23,0 23,0 23,0 23,0 23,0 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 35,6 48,2 85,5 86,0 95,7 98,2 96,8 92,6 85,8 102,6 Source Explorer V2.12

18 Almen zuid fase Tennisbaan II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : tennissen, LA,max MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 1,50 Meetafstand [m] : 5,00 Meethoogte [m] : 1,80 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 40,5 49,8 53,2 60,3 63,1 73,6 63,6 58,0 48,7 74,7 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 59,5 68,8 76,2 83,3 86,1 96,6 86,6 81,0 71,7 97,6 II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : stemgeluid, LAmax MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 1,60 Meetafstand [m] : 3,00 Meethoogte [m] : 1,90 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 38,0 50,0 54,0 64,0 77,0 74,0 73,0 72,0 57,0 80,6 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 20,5 20,5 20,5 20,5 20,5 20,5 20,5 20,5 20,5 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 52,5 64,5 72,5 82,5 95,5 92,5 91,5 90,5 75,5 99,1 Source Explorer V2.12

19 Meting zwembad II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : Omroepinstallatie (voorzijde) MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 4,00 Meetafstand [m] : 10,00 Meethoogte [m] : 2,00 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 22,7 27,7 36,6 52,2 60,9 60,3 56,2 46,6 27,0 64,7 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 47,7 52,7 65,6 81,2 89,9 89,3 85,2 75,6 56,0 93,7 II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : fluitsignaal badmeester MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 1,70 Meetafstand [m] : 10,00 Meethoogte [m] : 2,20 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 15,2 27,8 29,8 27,7 36,5 40,0 90,0 69,8 59,2 90,0 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 40,2 52,8 58,8 56,7 65,5 69,0 119,0 98,8 88,2 119,0 II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : stemgeluid (spelende kinderen) MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 1,20 Meetafstand [m] : 10,00 Meethoogte [m] : 1,90 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 21,8 33,7 38,3 48,0 60,7 58,3 57,5 51,5 40,2 64,2 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 46,8 58,7 67,3 77,0 89,7 87,3 86,5 80,5 69,2 93,2 Source Explorer V2.12

20 Meting zwembad II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : Omroepinstallatie, LAmax MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 4,00 Meetafstand [m] : 10,00 Meethoogte [m] : 2,00 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 32,4 32,6 42,3 61,3 66,3 66,5 64,4 51,7 36,6 71,1 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 57,4 57,6 71,3 90,3 95,3 95,5 93,4 80,7 65,6 100,1 II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : stemgeluid (spelende kinderen), LAmax MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 1,20 Meetafstand [m] : 10,00 Meethoogte [m] : 1,90 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 28,0 40,0 44,0 52,0 65,0 62,0 62,0 58,0 46,0 68,6 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 53,0 65,0 73,0 81,0 94,0 91,0 91,0 87,0 75,0 97,6 II2 GECONCENTREERDE BRON Onderdeel : <Onderdeel> Bronnaam : fluitsignaal badmeester, LAmax MeetDatum : Meetduur : : : Type geluid : Continu Temperatuur [ C] : -- Windsnelheid [m/s] : -- Hoek windricht [ ] : -- RV [%] : -- Alu conform : HMRI-II.8 Bronhoogte [m] : 1,70 Meetafstand [m] : 10,00 Meethoogte [m] : 2,20 Frequentie [Hz] : db(a) Lp [db(a)] : 17,6 30,2 35,1 39,6 44,0 45,5 91,0 70,9 62,6 91,0 Achtergr [db(a)] : DGeo [db] : 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 31,0 DAlu*R [db] : 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 DBodem [db] : 6,0 6,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Lw [db(a)] : 42,6 55,2 64,1 68,6 73,0 74,5 120,0 99,9 91,6 120,0 Source Explorer V2.12

21 BIJLAGE 3 INVOERGEGEVENS

22 Bijlage 3 Invoergegevens Alcedo Model:M01 tennisbaan en zwembad, LArlt - V Groep:hoofdgroep Lijst van Bodemgebieden, voor rekenmethode Industrielawaai - IL Id Omschrijving Bf harde bodem 0, harde bodem 0, harde bodem 0, harde bodem 0, harde bodem 0, harde bodem 0,00 0,00 1 0,00 4 0,00 0,00 1 0,00 2 0,00 0,00 Geonoise V :30:20

23 Bijlage 3 Invoergegevens Alcedo Model:M01 tennisbaan en zwembad, LArlt - V Groep:hoofdgroep Lijst van Gebouwen, voor rekenmethode Industrielawaai - IL Id Omschrijving X-1 Y-1 Hoogte Rel.H Maaiveld Cp Refl. 1k Koppel B , ,03 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,80 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,51 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,37 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,21 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,21 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,88 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,91 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,23 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,25 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,90 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,01 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,86 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,00 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,50 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,79 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,58 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,24 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,29 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,99 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,01 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,41 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,01 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,01 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,08 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,39 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,59 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,47 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,65 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,25 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,93 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,67 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,59 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,16 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,31 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,89 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,43 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,77 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,24 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,79 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,90 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,37 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,88 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,85 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,52 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,78 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,66 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,04 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,99 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,11 3,00 3,00 0,00 0 db 0, B , ,71 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,22 3,00 3,00 0,00 0 db 0, B , ,14 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,25 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,84 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,55 3,00 3,00 0,00 0 db 0, B , ,69 3,00 3,00 0,00 0 db 0, B , ,78 3,00 3,00 0,00 0 db 0, B , ,36 5,00 5,00 0,00 0 db 0, B , ,34 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,46 3,00 3,00 0,00 0 db 0, B , ,69 3,00 3,00 0,00 0 db 0, B , ,10 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,91 3,00 3,00 0,00 0 db 0, B , ,21 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,49 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,05 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,91 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,34 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,11 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,37 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,02 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,04 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,77 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,19 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,34 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,49 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,87 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,30 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,74 8,00 8,00 0,00 0 db 0,80 -- Geonoise V :30:20

24 Bijlage 3 Invoergegevens Alcedo Model:M01 tennisbaan en zwembad, LArlt - V Groep:hoofdgroep Lijst van Gebouwen, voor rekenmethode Industrielawaai - IL Id Omschrijving X-1 Y-1 Hoogte Rel.H Maaiveld Cp Refl. 1k Koppel B , ,88 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,24 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,75 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,68 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,12 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,99 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,75 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,79 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,02 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,31 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,73 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,87 3,00 3,00 0,00 0 db 0, B , ,24 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,71 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,46 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,81 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,21 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,43 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,29 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,67 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,29 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,32 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,81 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,19 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,78 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,61 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,54 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,03 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,38 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,98 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,01 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,59 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,63 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,83 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,60 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,87 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,94 3,00 3,00 0,00 0 db 0, B , ,69 3,00 3,00 0,00 0 db 0, B , ,42 3,00 3,00 0,00 0 db 0, B , ,63 2,50 2,50 0,00 0 db 0, B , ,59 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,27 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,37 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,92 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,14 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,27 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,27 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,39 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,75 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,39 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,70 8,00 8,00 0,00 0 db 0, B , ,92 8,00 8,00 0,00 0 db 0, , ,97 0,00 0,00 0,00 0 db 0, , ,28 0,00 0,00 0,00 0 db 0, , ,75 0,00 0,00 0,00 0 db 0, , ,41 0,00 0,00 0,00 0 db 0, , ,60 0,00 0,00 0,00 0 db 0, , ,83 3,00 3,00 0,00 0 db 0,80 -- Geonoise V :30:20

25 Bijlage 3 Invoergegevens Alcedo Model:M01 tennisbaan en zwembad, LArlt - V Groep:hoofdgroep Lijst van Gebouwen, voor rekenmethode Industrielawaai - IL Id Gekoppeld item - omschrijving Geonoise V :30:20

26 Bijlage 3 Invoergegevens Alcedo Model:M01 tennisbaan en zwembad, LArlt - V Groep:hoofdgroep Lijst van Gebouwen, voor rekenmethode Industrielawaai - IL Id Gekoppeld item - omschrijving Geonoise V :30:20

27 Bijlage 3 Invoergegevens Alcedo Model:M01 tennisbaan en zwembad, LArlt - V Groep:hoofdgroep Lijst van Grids, voor rekenmethode Industrielawaai - IL Id Omschrijving Hoogte Maaiveld HDef. DeltaX DeltaY plangebied 5,00 0,00 Relatief 3 3 Geonoise V :30:20

28 Bijlage 3 Invoergegevens Alcedo Model:M01 tennisbaan en zwembad, LArlt - V Groep:hoofdgroep Lijst van Lijnbronnen, voor rekenmethode Industrielawaai - IL Id Omschrijving X-1 Y-1 ISO maaiveldhoogte ISO H Pb(u)(D) Pb(u)(A) Pb(u)(N) bladblazer , ,03 0,00 0,40 1, tractor(tje) in bedrijf , ,29 0,00 0,40 3, Geonoise V :30:20

29 Bijlage 3 Invoergegevens Alcedo Model:M01 tennisbaan en zwembad, LArlt - V Groep:hoofdgroep Lijst van Lijnbronnen, voor rekenmethode Industrielawaai - IL Id Lwr 31 Lwr 63 Lwr 125 Lwr 250 Lwr 500 Lwr 1k Lwr 2k Lwr 4k Lwr 8k Lwr Totaal ,23 45,53 83,03 83,33 92,43 94,83 94,53 89,63 82,43 99, ,27 70,67 88,27 88,37 90,17 90,57 90,57 88,77 77,17 97,40 Geonoise V :30:20

30 Bijlage 3 Invoergegevens Alcedo Model:M01 tennisbaan en zwembad, LArlt - V Groep:hoofdgroep Lijst van Puntbronnen, voor rekenmethode Industrielawaai - IL Id Omschrijving X Y Hoogte Maaiveld Brontype Pb(u)(D) Pb(u)(A) tennissen , ,39 1,00 0,00 Normaal 1,200 0, tennissen , ,91 1,00 0,00 Normaal 1,200 0, tennissen , ,17 1,00 0,00 Normaal 1,200 0, tennissen , ,59 1,00 0,00 Normaal 1,200 0, tennissen , ,07 1,00 0,00 Normaal 1,200 0, tennissen , ,55 1,00 0,00 Normaal 1,200 0, stemgeluid , ,24 1,00 0,00 Normaal 2,400 0, stemgeluid , ,65 1,00 0,00 Normaal 2,400 0, stemgeluid (spelende kinderen) , ,22 1,50 0,00 Normaal 2,001 0, stemgeluid (spelende kinderen) , ,43 1,50 0,00 Normaal 2,001 0, stemgeluid (spelende kinderen) , ,55 1,50 0,00 Normaal 2,001 0, stemgeluid (spelende kinderen) , ,28 1,50 0,00 Normaal 2,001 0, Omroepinstallatie (voorzijde) , ,29 4,00 0,00 Normaal 0,050 0, Omroepinstallatie (voorzijde) , ,99 4,00 0,00 Normaal 0,050 0, fluitsignaal , ,83 1,70 0,00 Normaal 0,001 0, fluitsignaal , ,18 1,70 0,00 Normaal 0,001 0,003 Geonoise V :30:20

31 Bijlage 3 Invoergegevens Alcedo Model:M01 tennisbaan en zwembad, LArlt - V Groep:hoofdgroep Lijst van Puntbronnen, voor rekenmethode Industrielawaai - IL Id Pb(u)(N) Lwr 31 Lwr 63 Lwr 125 Lwr 250 Lwr 500 Lwr 1k Lwr 2k Lwr 4k Lwr 8k Lwr Totaal ,37 54,67 62,07 69,17 71,97 82,47 72,47 66,87 57,57 83, ,37 54,67 62,07 69,17 71,97 82,47 72,47 66,87 57,57 83, ,37 54,67 62,07 69,17 71,97 82,47 72,47 66,87 57,57 83, ,37 54,67 62,07 69,17 71,97 82,47 72,47 66,87 57,57 83, ,37 54,67 62,07 69,17 71,97 82,47 72,47 66,87 57,57 83, ,37 54,67 62,07 69,17 71,97 82,47 72,47 66,87 57,57 83, ,33 48,23 56,83 66,53 79,23 76,83 76,03 70,03 58,73 82, ,33 48,23 56,83 66,53 79,23 76,83 76,03 70,03 58,73 82, ,79 58,69 67,29 76,99 89,69 87,29 86,49 80,49 69,19 93, ,79 58,69 67,29 76,99 89,69 87,29 86,49 80,49 69,19 93, ,79 58,69 67,29 76,99 89,69 87,29 86,49 80,49 69,19 93, ,79 58,69 67,29 76,99 89,69 87,29 86,49 80,49 69,19 93, ,69 52,69 65,59 81,19 89,89 89,29 85,19 75,59 55,99 93, ,69 52,69 65,59 81,19 89,89 89,29 85,19 75,59 55,99 93, ,19 52,79 58,79 56,69 65,49 68,99 118,99 98,79 88,19 119, ,19 52,79 58,79 56,69 65,49 68,99 118,99 98,79 88,19 119,03 Geonoise V :30:20

32 BIJLAGE 4 GELUIDSCONTOUREN ATC

33 a LEGENDA 2 < 30,0 db(a) 30,0-35,0 db(a) , ,0-40,0 db(a) 40,0-45,0 db(a) 45,0-50,0 db(a) 50,0-55,0 db(a) 55,0-60,0 db(a) periode: Etmaal Groep: egaliseren baan ,0 M01 tennisbaan en zwembad, LA ,0 0 m 30 m 35,0 schaal = 1 : 1100 oorsprong = , ,0 35, ,0 40, Industrielawaai - IL, V01 - M01 tennisbaan en zwembad, LArlt [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: Geluidscontour ATC Etmaalwaarde werkzaamheden tractor, contourhoogte 5 meter in db(a)

34 a LEGENDA ,0 2 30, , periode: Groep: < 30,0 db(a) 30,0-35,0 db(a) 35,0-40,0 db(a) 40,0-45,0 db(a) 45,0-50,0 db(a) 50,0-55,0 db(a) 55,0-60,0 db(a) Etmaal bladblazen M01 tennisbaan en zwembad, LA m 30 m 30,0 schaal = 1 : 1100 oorsprong = , , ,0 1 40,0 35, Industrielawaai - IL, V01 - M01 tennisbaan en zwembad, LArlt [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: Geluidscontour ATC Etmaalwaarde werkzaamheden bladblazer, contourhoogte 5 meter in db(a)

35 12 4 2a LEGENDA ,0 35, , periode: Groep: < 30,0 db(a) 30,0-35,0 db(a) 35,0-40,0 db(a) 40,0-45,0 db(a) 45,0-50,0 db(a) 50,0-55,0 db(a) 55,0-60,0 db(a) Etmaal tennissen met terras Inclusief groepsreducties ,0 35,0 M01 tennisbaan en zwembad, LA ,0 0 m 30 m schaal = 1 : 1100 oorsprong = , , ,0 1 40, Industrielawaai - IL, V01 - M01 tennisbaan en zwembad, LArlt [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: Geluidscontour ATC Etmaalwaarde Tennissen en terras, contourhoogte 5 meter in db(a), inclusief toeslag 5 db impulsachtig geluid

36 4 2a LEGENDA 2 < 40,0 db(a) , ,0 40, ,0-45,0 db(a) 45,0-50,0 db(a) 50,0-55,0 db(a) 55,0-60,0 db(a) 60,0-65,0 db(a) 45,0 50,0 65,0-70,0 db(a) 50,0 periode: Groep: Etmaal Tennisbaan M02 tennisbaan en zwembad, LA , m 30 m schaal = 1 : 1100 oorsprong = , ,0 55, ,0 1 60, Industrielawaai - IL, V01 - M02 tennisbaan en zwembad, LAmax [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: geluidscontour ATC, Etmaalwaarde, contourhoogte 5 meter, in db(a), LAmax, bladblazer

37 2 LEGENDA 12 30,0 35,0 45,0 40, , Gebouw Weg < 30,0 db 30,0-35,0 db 35,0-40,0 db 40,0-45,0 db 45,0-50,0 db 50,0-55,0 db 55,0-60,0 db 22 40, ,0 50,0 periode: Groep: Lden tennisbaan M03, fase 1, indirecte hinder 35,0 0 m 30 m 45,0 50,0 schaal = 1 : 1100 oorsprong = , ,0 40,0 1 45,0 50, Wegverkeerslawaai - RMW-2006, V01 - M03, fase 1, indirecte hinder [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: geluidscontour ATC Etmaalwaarde indirecte hinder [db(a)]

38 LEGENDA < 30,0 db(a) ,0-35,0 db(a) 35,0-40,0 db(a) 40,0-45,0 db(a) 45,0-50,0 db(a) 50,0-55,0 db(a) 55,0-60,0 db(a) periode: Groep: Etmaal egaliseren baan Inclusief groepsreducties 32 M04 fase 2, tennisbaan en zwem ,0 0 m 30 m 35,0 35,0 schaal = 1 : 1100 oorsprong = , ,0 35, ,0 40,0 40,0 1 40,0 45,0 45, ,0 50,0 50, Industrielawaai - IL, V01 - M04 fase 2, tennisbaan en zwembad, LArlt [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: Geluidscontour ATC Etmaalwaarde werkzaamheden tractor, contourhoogte 5 meter in db(a)

39 LEGENDA < 30,0 db(a) ,0-35,0 db(a) 35,0-40,0 db(a) 40,0-45,0 db(a) 45,0-50,0 db(a) 50,0-55,0 db(a) 55,0-60,0 db(a) periode: Groep: Etmaal bladblazen Inclusief groepsreducties 32 M04 fase 2, tennisbaan en zwem ,0 0 m 30 m 35,0 schaal = 1 : 1100 oorsprong = , ,0 35, ,0 3 40,0 1 40,0 45,0 45, ,0 50,0 50, Industrielawaai - IL, V01 - M04 fase 2, tennisbaan en zwembad, LArlt [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: Geluidscontour ATC Etmaalwaarde werkzaamheden bladblazer, contourhoogte 5 meter in db(a)

40 a LEGENDA < 30,0 db(a) ,0-35,0 db(a) 35,0-40,0 db(a) 40,0-45,0 db(a) 45,0-50,0 db(a) 50,0-55,0 db(a) 55,0-60,0 db(a) 30 periode: Groep: Etmaal tennissen met terras Inclusief groepsreducties M04 fase 2, tennisbaan en zwem m 30 m schaal = 1 : 1100 oorsprong = , ,0 40,0 40,0 40,0 40,0 1 45,0 45,0 45,0 50,0 50,0 50,0 55,0 55, Industrielawaai - IL, V01 - M04 fase 2, tennisbaan en zwembad, LArlt [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: Geluidscontour ATC Etmaalwaarde Tennissen en terras, contourhoogte 5 meter in db(a), inclusief toeslag 5 db impulsachtig geluid

41 LEGENDA < 45,0 db(a) ,0-50,0 db(a) 50,0-55,0 db(a) 55,0-60,0 db(a) 60,0-65,0 db(a) 65,0-70,0 db(a) > 70,0 db(a) periode: Groep: Etmaal Tennisbaan M05 fase 2, tennisbaan en zwem m 30 m 50,0 schaal = 1 : 1100 oorsprong = , ,0 55,0 55, ,0 1 60,0 60,0 60,0 60,0 65, ,0 65,0 65,0 70,0 70, Industrielawaai - IL, V01 - M05 fase 2, tennisbaan en zwembad, LAmax [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: geluidscontour ATC, Etmaalwaarde, contourhoogte 5 meter, in db(a), LAmax, bladblazer

42 LEGENDA Gebouw Weg < 30,0 db 30,0-35,0 db 35,0-40,0 db 40,0-45,0 db 45,0-50,0 db 50,0-55,0 db 55,0-60,0 db 32 periode: Groep: Lden tennisbaan M06, fase 2, indirecte hinder ,0 45,0 40,0 35,0 30,0 0 m 30 m schaal = 1 : 1100 oorsprong = , ,0 30,0 45,0 40, ,0 50,0 45,0 45,0 40,0 35,0 50,0 45,0 40,0 35,0 5 Wegverkeerslawaai - RMW-2006, V01 - M06, fase 2, indirecte hinder [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: geluidscontour ATC Etmaalwaarde indirecte hinder [db(a)]

43 BIJLAGE 5 GELUIDSCONTOUREN ZWEMBAD

44 a LEGENDA ,0 2 30,0 35, ,0 35, periode: Groep: < 30,0 db(a) 30,0-35,0 db(a) 35,0-40,0 db(a) 40,0-45,0 db(a) 45,0-50,0 db(a) 50,0-55,0 db(a) 55,0-60,0 db(a) Etmaal Zwembad M01 tennisbaan en zwembad, LA 35, m 30 m schaal = 1 : 1100 oorsprong = , ,0 1 40, Industrielawaai - IL, V01 - M01 tennisbaan en zwembad, LArlt [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: Geluidscontour openlucht zwembad Etmaalwaarde, contourhoogte 5 meter in db(a)

45 4 2a LEGENDA 12 35,0 35,0 2 < 35,0 db(a) 35,0-40,0 db(a) ,0-45,0 db(a) 45,0-50,0 db(a) 50,0-60,0 db(a) 32 60,0-65,0 db(a) 65,0-70,0 db(a) 35,0 periode: Groep: Etmaal Zwembad M02 tennisbaan en zwembad, LA m 30 m schaal = 1 : ,0 oorsprong = , ,0 1 40, Industrielawaai - IL, V01 - M02 tennisbaan en zwembad, LAmax [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: geluidscontour ATC, Etmaalwaarde, contourhoogte 5 meter, in db(a), LAmax, fluitsignaal

46 LEGENDA 2 55,0 Gebouw Weg ,0 2 < 30,0 db 40, ,0-35,0 db 35,0-40,0 db 30,0 40,0-45,0 db 35,0 45,0-50,0 db ,0-55,0 db 55,0-60,0 db 55,0 periode: Lden Groep: zwembad 22 45,0 50,0 M03, fase 1, indirecte hinder 40,0 0 m 30 m 55,0 schaal = 1 : 1100 oorsprong = , ,0 50, ,0 1 55,0 45,0 50, Wegverkeerslawaai - RMW-2006, V01 - M03, fase 1, indirecte hinder [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: geluidscontour zwembad Etmaalwaarde indirecte hinder [db(a)]

47 a LEGENDA < 30,0 db(a) ,0-35,0 db(a) 35,0-40,0 db(a) 40,0-45,0 db(a) 45,0-50,0 db(a) 50,0-55,0 db(a) 55,0-60,0 db(a) periode: Groep: Etmaal Zwembad 30 M04 fase 2, tennisbaan en zwem 0 m 30 m schaal = 1 : 1100 oorsprong = , ,0 40,0 40,0 1 45,0 45,0 45,0 5 Industrielawaai - IL, V01 - M04 fase 2, tennisbaan en zwembad, LArlt [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: Geluidscontour zwembad Etmaalwaarde zwembad, contourhoogte 5 meter in db(a)

48 LEGENDA < 45,0 db(a) ,0-50,0 db(a) 50,0-55,0 db(a) 55,0-60,0 db(a) 60,0-65,0 db(a) 65,0-70,0 db(a) > 70,0 db(a) periode: Groep: Etmaal Zwembad M05 fase 2, tennisbaan en zwem 0 m 30 m schaal = 1 : 1100 oorsprong = , , ,0 45, Industrielawaai - IL, V01 - M05 fase 2, tennisbaan en zwembad, LAmax [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: geluidscontour zwembad Etmaalwaarde, contourhoogte 5 meter, in db(a), LAmax

49 LEGENDA Gebouw Weg < 30,0 db 30,0-35,0 db 35,0-40,0 db 40,0-45,0 db 45,0-50,0 db 50,0-55,0 db 55,0-60,0 db 32 periode: Groep: Lden zwembad M06, fase 2, indirecte hinder ,0 50,0 45,0 40,0 35,0 0 m 30 m 30,0 schaal = 1 : 1100 oorsprong = , ,0 35,0 50,0 45, ,0 55,0 50,0 50,0 45,0 45,0 40,0 55,0 50,0 45,0 40,0 5 Wegverkeerslawaai - RMW-2006, V01 - M06, fase 2, indirecte hinder [P:\ \ \], Geonoise V5.43 Bijlage: geluidscontour zwembad Etmaalwaarde indirecte hinder [db(a)]

50 BIJLAGE 6 MOGELIJKHEDEN WONINGBOUW

51

52

53 Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek Plangebied Zuid 1 te Almen gemeente Lochem Opdrachtgever Status: CONCEPT Tauw Postbus 133 Projectleider 7400 AC Deventer drs. S.M. Koeman Projectnummer Autorisatie Paraaf Datum Synthegra Rapport S drs. J.S. Krist (senior archeoloog) Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem Telefoon +31 (0) , Fax +31 (0) , Internet: Bankrelatie Friesland Bank, nr , BTW nr. NL B01, HR

54 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Colofon Opdrachtgever: Tauw Deventer Project: Plangebied Zuid 1 Projectnummer: S Titel: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen Datum: Projectleider: mevr. S.M. Koeman Auteurs: drs. S.M. Koeman (fysisch geograaf), drs. R. Nillesen (historicus), drs. S. Diependaal (archeoloog) Tekenaar: dhr. J. Heersink (GIS/CAD-specialist) Autorisatie: drs. J.S. Krist (senior archeoloog) Druk: Synthegra bv, Doetinchem ISSN: Synthegra bv Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem Telefoon +31 (0) , Fax +31 (0) , Internet: Bankrelatie Friesland Bank, nr , BTW nr. NL B01, HR Synthegra bv, 2009 Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 2 van 25

55 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S INHOUD Administratieve gegevens 4 1 Inleiding Onderzoekskader Onderzoeksdoel en vraagstellingen Ligging en huidige situatie plangebied 6 2 Bureauonderzoek Methode Landschapsgenese Archeologische waarden in en rondom het plangebied Historische ontwikkeling Gespecificeerde archeologische verwachting 18 3 Inventariserend Veldonderzoek Methode Beschrijving en interpretatie van de boorgegevens Archeologische indicatoren Archeologische interpretatie 21 4 Conclusies en aanbevelingen Inleiding Conclusies / beantwoording onderzoeksvragen Aanbevelingen 23 Literatuur en kaarten 24 Bijlagen: Bijlage 1: Inrichtingsplan Bijlage 2: Overzicht van de relevante geologische en archeologische tijdvakken Bijlage 3: Combinatiekaart IKAW, AMK en ARCHIS waarnemingen Bijlage 4: Boorpuntenkaart Bijlage 5: Boorprofielen Afbeelding voorblad: De zuidelijke helft van het plangebied, gezien vanuit het noordoosten. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 3 van 25

56 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Administratieve gegevens Toponiem : Plangebied Zuid 1 Plaats : Almen Gemeente : Lochem Provincie : Gelderland Projectnummer : S Bevoegd gezag : Gemeente Lochem Opdrachtgever : Tauw Deventer Uitvoerende instantie : Synthegra bv Datum uitvoering veldwerk : Uitvoerders veldwerk : drs. S.M. Koeman (fysisch geograaf, prospector), drs. S. Diependaal (archeoloog) Onderzoeksmelding (ARCHIS) : Datum onderzoeksmelding : Onderzoeksnummer (ARCHIS) : Nog te bepalen Kaartblad : 33F Periode : Laat-paleolithicum nieuwe tijd Oppervlakte : ca. 1 ha Grondgebruik : Grasland met vijver Geologie : Dekzand (laagpakket van Wierden, formatie van Boxtel) Geomorfologie : Dekzandrug Bodem : Enkeerdgrond Depot : Documentatie en vondsten zullen worden aangeleverd aan het Provinciaal Depot van Gelderland, te Nijmegen De onderzoekslocatie wordt omsloten door de volgende vier coördinaten: Noordwest X: Y: Noordoost X: Y: Zuidoost X: Y: Zuidwest X: Y: Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 4 van 25

57 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Inleiding 1.1 Onderzoekskader Synthegra heeft in opdracht van Tauw een archeologisch onderzoek uitgevoerd voor het plangebied Zuid 1 in Almen (afbeelding 1.1). Het onderzoek bestond uit een bureauonderzoek en een karterend booronderzoek. De aanleiding voor het onderzoek betreft de voorgenomen nieuwbouw van woningen, waarvoor een bestemmingsplanwijziging nodig is (bijlage 1). Het aangrensende terrein (Zuid 2) is gelijktijdig onderzocht en meegenomen in een groter plangebied, waarbij ook natuurontwikkeling zal plaatsvinden in het beekdal van de Berkel. 1 De diepte van de toekomstige bodemverstoring is op dit moment onbekend, maar uitgaande van de aanleg van bouwputten voor de bebouwing zal de bodem waarschijnlijk tot in het archeologische niveau worden verstoord, dat in dit gebied vanaf 30 cm beneden maaiveld (onder de bouwvoor) verwacht kan worden. Door de graafwerkzaamheden die zullen gaan plaatsvinden, kunnen eventueel aanwezige archeologische waarden verloren gaan. Daarom is vanwege de regelgeving van de overheid voorafgaand aan de graafwerkzaamheden archeologisch onderzoek uitgevoerd. Het onderzoek is uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie versie en de Leidraad Veldonderzoek. 3 Het veldwerk is uitgevoerd op 14 en 15 juli Het bevoegd gezag, de gemeente Lochem, zal de resultaten van het onderzoek toetsen en een selectiebesluit nemen. 1.2 Onderzoeksdoel en vraagstellingen Het doel van het bureauonderzoek is het opstellen van een gespecificeerde archeologische verwachting aan de hand van bestaande bronnen over bekende of verwachte landschappelijke, historische en archeologische waarden. Het doel van het karterend booronderzoek is het toetsen van het opgestelde verwachtingsmodel door de intactheid van de bodemopbouw vast te stellen en de eventueel aanwezige archeologische resten en/of vindplaatsen te inventariseren. De volgende onderzoeksvragen zullen worden beantwoord: Wat is de opbouw van de ondergrond en is het bodemprofiel intact? Zijn in het plangebied archeologische vindplaatsen aanwezig? Wat is te zeggen over de horizontale en verticale verspreiding van de archeologische waarden? Wat is de vermoedelijke aard en datering van de archeologische resten? In hoeverre worden eventueel aanwezige archeologische resten bedreigd door de voorgenomen ontwikkeling van het gebied? 1 Koeman Synthegra Rapport S SIKB 2006a. 3 SIKB 2006b. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 5 van 25

58 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Ligging en huidige situatie plangebied Het plangebied is circa 1 ha groot en ligt aan de Berkelweg in Almen (afbeelding 1.1). Het terrein wordt in het noorden begrensd door de Whemerstraat, in het oosten door de Berkelweg, in het zuiden door weiland en in het westen door Gravenweg. Het plangebied is in gebruik als weiland met in het zuiden een vijver. De hoogte van het maaiveld varieert van circa 8,9 (rond de vijver) tot 10,7 m +NAP (Normaal Amsterdams Peil). 4 Afbeelding 1.1: Het plangebied op de Topografische Kaart van Nederland 1: aangegeven met het rode kader (Bron: ANWB 2007). 4 Gemeten waardes in m NAP ter plaatse van de boorpunten. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 6 van 25

59 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Bureauonderzoek 2.1 Methode Tijdens het bureauonderzoek is met behulp van bestaande bronnen een gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel voor het plangebied opgesteld. Dit is gedaan door het raadplegen van voor de archeologie relevante (schriftelijke) bronnen. Voor het bureauonderzoek zijn met name gegevens over bekende archeologische vindplaatsen in en rond het plangebied verzameld. Dit is aangevuld met historisch en fysischgeografisch onderzoek, waarbij informatie over vroeger grondgebruik is verkregen door de analyse van historische kaarten en tevens gegevens over de geologie, geomorfologie en bodem zijn bestudeerd. 2.2 Landschapsgenese Voor het bepalen of, waar en uit welke periode archeologische resten kunnen worden verwacht, zijn de volgende bronnen met betrekking tot de landschapsgenese geraadpleegd: Geologische Kaart, schaal 1: Geomorfologische Kaart, schaal 1: Bodemkaart, schaal 1: Relevante achtergrondliteratuur Voor de geologische beschrijving is gebruik gemaakt van de Lithostratigrafische Indeling van de Ondiepe Ondergrond. 5 Zie voor een overzicht van de geologische en archeologische perioden bijlage 1. Geologie en geomorfologie Het plangebied ligt in het oostelijk zandgebied. Het landschap heeft zijn huidige vorm vooral tijdens de laatste ijstijd, het Weichselien (circa jaar geleden), gekregen. Tijdens het Weichselien werd het zeer koud, maar het landijs bereikte Nederland niet. 6 Gedurende een zeer koude periode, het Pleniglaciaal (circa jaar geleden), was de ondergrond periodiek permanent bevroren en moest het regen- en sneeuwsmeltwater over het oppervlak afstromen. Hierdoor werden fluvioperiglaciale afzettingen gevormd en dalen uitgesleten. De fluvioperiglaciale afzettingen zijn zeer divers en bestaan uit fijn en grof zand, soms met grind, leemlagen en plantenresten en worden tot de Formatie van Boxtel gerekend. 7 Deze afzettingen bevinden zich in de diepere ondergrond van het plangebied. In deze periode is een dal ontstaan, het huidige dal van de Berkel (afbeelding 2.1, code 2R5). De fluvioperiglaciale afzettingen zijn later grotendeels bedekt met dekzand. In de koudste en droogste perioden van het Weichselien, met name tijdens het Laat Pleniglaciaal (circa jaar geleden) en in sommige perioden van het Laat Glaciaal (circa jaar geleden) was de vegetatie vrijwel verdwenen. Hierdoor kon op grote schaal verstuiving optreden en werd dekzand afgezet. 8 Dit, vaak lemige, zand is kalkloos, fijnkorrelig ( μm), goed afgerond, goed gesorteerd en arm aan grind en wordt tot het Laagpakket van Wierden van de Formatie van Boxtel gerekend. 9 Het reliëf, dat hierbij in het landschap is ontstaan, wordt gekenmerkt door vlaktes, depressies en dekzandkopjes, afgewisseld met langgerekte ruggen. In de omgeving van het plangebied liggen diverse dekzandruggen (afbeelding 2.1, code 3K14) in een golvende dekzandvlakte (code 3L5). 5 De Mulder e.a en via Dinoloket, Standaarden, Lithostratigrafische Nomenclator van de Ondiepe Ondergrond. 6 Berendsen 2004, Berendsen 2004, Berendsen 2004, Berendsen 2004, 190. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 7 van 25

60 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S De zuidelijke rand van het plangebied ligt volgens de geomorfologische kaart 10 in het beekdal (afbeelding 2.1, code 2R5). Op basis van het Actueel Hoogtebestand van Nederland (AHN) 11 kan worden geconcludeerd dat het grootste deel van het plangebied laag ligt. (afbeelding 2.2). De noordelijke rand ligt hoger op de flank van een dekzandrug. De huidige vijver in het zuiden van het plangebied is duidelijk zichtbaar op het AHN). Deze laagte strekt zich verder uit naar het zuidwesten en was ooit een waterloop dat onderdeel was van het voormalige landgoed Ter Meulen (zie paragraaf 2.4). LEGENDA 2R5 Beekdalbodem zonder veen, laaggelegen 3K14 Dekzandrug, eventueel met oud bouwlanddek 3L5 Golvende dekzandvlakte 3N5 Laagte zonder randwal incl. uitblazingsbekken, niet moerassig Afbeelding 2.1: Ligging van het plangebied op de Geomorfologische kaart van Nederland 1:50.000, aangegeven met het rode kader (Bron: In het Holoceen (circa jaar geleden tot heden) werd het klimaat warmer en vochtiger en is een groot deel van het deklandschap door geologische processen weinig veranderd. Het dekzand werd door de toenemende vegetatie vastgelegd en de beken sneden zich in de eerder gevormde pleistocene dalen in. Het zuidelijke deel van het plangebied ligt echter in het beekdal van de Berkel, waar het landschap in het Holoceen nog dynamisch was het registratie- en informatiesysteem van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten 11 Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 8 van 25

61 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S De Berkel tussen Eibergen en Zutphen trad niet zo snel buiten haar oever, maar wanneer dit wel gebeurde duurde de overstroming enkele dagen tot soms wel weken. 12 Rond de Berkel ligt dan ook een grote overstromingsvlakte. In deze overstromingsvlakte is over het dekzand een pakket (zandige) klei en/of leem afgezet. Het plangebied ligt volgens de geomorfologische kaart grotendeels in het beekdal, waar een dik pakket (zandige) klei is afgezet door de Berkel. De beekafzettingen worden tot het Laagpakket van Singraven van de Formatie van Boxtel gerekend. Op basis van de bodemkaart 13 is geconcludeerd dat het zandige en sterk siltige kleipakket in het zuidelijke deel van het plangebied vermoedelijk dikker is dan 1,2 m (afbeelding 2.3, code Rn62C). Tegenwoordig kan bij hoge waterstanden het water via de Avinksluis (bij Haarlo) door de Bolksbeek naar het Twentekanaal worden geleid. Dit is mogelijk geworden doordat de bovenloop van deze beek bij het graven van het Twentekanaal (tussen ) 14 werd ingericht voor deze afvoer. 15 Toch stond het gebied in de 20 e eeuw nog regelmatig onder water. De kanalisatie van de Berkel rond 1970 heeft ervoor gezorgd dat het gebied tegenwoordig niet meer overstroomt. 16 LEGENDA Dblauw : lager dan 7,45 m +NAP Blauw : 7,45 9,38 m + NAP Groen : 9,38 10,27 m +NAP Geel : 10,27 10,86 m +NAP Oranje : 10,86 12,09 m +NAP Rood : hoger dan 12,09 m +NAP Afbeelding 2.2: Ligging van het plangebied op het Actueel Hoogtebestand van Nederland (AHN), aangegeven met het rode kader (Bron: Bodem 12 Stiboka 1979, Geraadpleegd op Stiboka 1979, Stiboka 1979, Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 9 van 25

62 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Volgens de bodemkaart komen in het plangebied, dat grotendeels in het beekdal van de Berkel ligt, met name kalkloze poldervaaggronden voor in zandige en sterk siltige klei (afbeelding 2.3, code Rn62C). De noordelijke rand van het plangebied, dat vermoedelijk op de rand van een dekzandrug ligt, is niet gekarteerd, omdat het binnen de bebouwde kom van Almen ligt. Vermoedelijk komen hier hoge zwarte enkeerdgronden voor, die kenmerkend zijn voor dekzandruggen. De poldervaaggronden worden gekenmerkt door een vage bovengrond, omdat er nog weinig bodemvorming heeft plaatsgevonden. Ze hebben een cm dikke, donkerbruine tot donker grijsbruine, overwegend matig humeuze, roestige bouwvoor. De C-horizont verschilt nauwelijks in kleur. Het kleidek is tamelijk homogeen met het zand uit de ondergrond gemengd. Plaatselijk is dit dek dikker dan 80 cm. 17 Waarschijnlijk is het kleidek in het zuidelijke deel van het plangebied inderdaad dikker dan 80 cm, omdat het in het beekdal van de Berkel ligt. In de omringende overstromingsvlakte van de Berkel ligt een dunnere laag klei op dekzand. De zandondergrond begint daar meestal tussen 40 en 60 cm beneden maaiveld. De enkeerdgronden zijn ontstaan, doordat vanaf de late middeleeuwen op grote schaal het systeem van potstalbemesting werd toegepast. 18 Plaggen werden met veemest vermengd en op de akkers uitgespreid om de bodem vruchtbaarder te maken. In de loop van de tijd is een plaggendek op de oorspronkelijke bodem ontstaan. Enkeerdgronden hebben een plaggendek, dat dikker dan 50 cm is. 19 De bouwvoor van de enkeerdgronden (Aap-horizont) is zwart van kleur en circa cm dik. Hieronder liggen oudere niveaus/lagen van het plaggendek (Aan-horizont), die meestal wat lichter van kleur zijn. Onder het plaggendek ligt de oorspronkelijke bodem. In het plangebied is dat waarschijnlijk een podzolgrond. In dekzanden is podzolering een natuurlijk bodemvormend proces. Bij podzolering worden humus, ijzer en mangaan uit de bovenste bodemlagen uitgespoeld en vindt inspoeling van deze bestanddelen in diepere bodemlagen plaats. Veldpodzolgronden bestaan uit een donkere, humushoudende bovengrond (Ap-horizont), waaronder een lichtgrijze E-horizont (uitspoelingshorizont) aanwezig is. Hieronder ligt de bruine B-horizont (inspoelingshorizont), die geleidelijk overgaat in de C-horizont. 20 Afhankelijk van de vroegere bodembewerking is de oorspronkelijke A-, E- en/of B- horizont al dan niet intact. Op de bodemkaart staan de gemiddelde grondwaterstanden aangegeven met zogenaamde grondwatertrappen. Het grootste deel van het plangebied wordt gekenmerkt door een hoge grondwaterstand (grondwatertrap III). Dit betekent dat de gemiddeld laagste grondwaterstand wordt aangetroffen tussen de 80 en 120 cm beneden maaiveld en de gemiddeld hoogste grondwaterstand binnen 40 cm beneden maaiveld. In het noorden zal de grondwaterstand lager zijn (grondwatertrap VII). Dit betekent dat de gemiddeld laagste grondwaterstand dieper dan 120 cm beneden maaiveld wordt aangetroffen en de gemiddeld hoogste grondwaterstand dieper dan 80 cm beneden maaiveld. 17 Stiboka 1979, Spek De Bakker en Schelling 1989, De Bakker en Schelling 1989, 127 Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 10 van 25

63 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S LEGENDA Rn62c Kalkloze poldervaaggronden, zandige en sterk siltige klei zez21 Hoge zwarte enkeerdgronden Hn21 Veldpodzolgronden in leemarm en zwak lemig fijn zand pzg23 Beekeerdgronden k (zandig) kleidek van cm dik f plaatselijk ijzerrijk binnen 50 cm beneden maaiveld en ten minste 10 cm dik Afbeelding 2.3: Ligging van het plangebied op de Bodemkaart van Nederland 1:50.000, aangegeven met het rode kader (Bron: het registratie- en informatiesysteem van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten). Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 11 van 25

64 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Archeologische waarden in en rondom het plangebied In deze paragraaf is gekeken of binnen en rond het plangebied archeologische waarden bekend zijn. Hiervoor zijn de volgende bronnen binnen de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE, de voormalige RACM) geraadpleegd: het Centraal Archeologisch Archief (CAA) het Centraal Monumenten Archief (CMA) Archeologisch Informatie Systeem (ARCHIS II) Daarnaast zijn de volgende bronnen geraadpleegd: Cultuurhistorische Waardenkaart van de provincie Gelderland Volgens de IKAW (Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden) van de RCE is het noordelijke en zuidoostelijke deel niet gekarteerd vanwege de ligging in bebouwd gebied. Voor het overige deel van het plangebied geldt een middelhoge verwachting (bijlage 2). Extrapolatie van de kaarteenheden levert een middelhoge verwachting voor het hele plangebied op. Op de Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) van de provincie Gelderland heeft het zuidwestelijke deel van het plangebied een lage archeologische waarde en hebben het noordelijke en oostelijke deel om dezelfde reden als op de IKAW een onbekende verwachting. Extrapolatie van de kaarteenheden levert een lage verwachting voor het hele plangebied op. Deze kaarten zijn indicatief en zullen voor het opstellen van een gespecificeerd verwachtingsmodel worden genuanceerd en gepreciseerd, aangezien uit deze kaarten niet blijkt wat de aard en ouderdom is van de te verwachten archeologische resten. Uit de archieven en ARCHIS II van de RCE blijkt dat binnen het plangebied geen archeologische monumenten, waarnemingen en onderzoeksmeldingen aanwezig zijn (bijlage 2). Uit de directe omgeving (binnen een straal van 300 m) zijn vijf waarnemingen en drie onderzoeksmeldingen bekend. Waarnemingen en onderzoeksmeldingen binnen een straal van 300 m van het plangebied: Onderzoeksmelding In juni 2009 heeft Synthegra een bureauonderzoek uitgevoerd ter plaatse van het landgoed Ter Meulen, dat in het zuiden en oosten aan het huidige plangebied grenst. 21 Voor het noordelijke deel van het plangebied dat op de dekzandrug lag, werd vanwege de hoge verwachting voor het laat-paleolithicum tot en met de nieuwe tijd.een karterend booronderzoek geadviseerd. Voor het zuidelijke deel dat in het dal van de Berkel lag, werd een landschapshistorisch onderzoek aanbevolen om te onderzoeken of in het landschap nog elementen van het voormalige landgoed Ter Meulen aanwezig zijn. Waarnemingsnummer en Op een afstand van circa 60 tot 170 m ten zuiden van het plangebied zijn twee waarnemingen bekend. In 1997 heeft RAAP een archeologische inventarisatie uitgevoerd voor een verwachtingskaart voor de provincie Gelderland. Ook op Landgoed Ter Meulen is toen een inventarisatie gedaan. De eerste vermelding van Ter Meulen, dat ook wel als hof te Almen wordt aangeduid, dateert uit Het huis is in 1874 gesloopt. Er wordt melding gemaakt van oud muurwerk. Tegenwoordig is een zwembad aanwezig op het voormalige landgoed (waarnemingsnummer ). Op basis van historisch onderzoek, aangevuld met een boor- en weerstandsonderzoek, uitgevoerd door RAAP in 2002, is vervolgens de nauwkeurige ligging van huis Ter Meulen vastgesteld. Aangetoond is dat de vorm en oriëntatie van het huis vrij nauwkeurig op de kadastrale minuut van 1832 zijn weergegeven (afbeelding 2.5). Het landhuis had een omvang van circa 10 bij 20 meter 21 Nillesen e.a Synthegra Rapport S Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 12 van 25

65 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S en het koetshuis 15 bij 15 meter. Uit het onderzoek bleek dat een groot gedeelte van het grondplan van beide gebouwen nog in de bodem aanwezig was als fundering of uitbraaksleuf. Deze resten lagen al op 35 cm beneden maaiveld en dateerden uit de nieuwe tijd. De aangetroffen waterlopen waren waarschijnlijk iets breder dan op de kadastrale minuut stond aangegeven. In deze waterlopen kunnen goed geconserveerde resten worden verwacht. Aanwijzingen voor de aanwezigheid van resten van een uit de historische gegevens bekende (middeleeuwse) watermolen zijn tijdens het onderzoek niet aangetroffen. Waarschijnlijk lag deze meer noordoostelijk, ter hoogte van het tuinmanshuisje. 22 Tijdens het onderzoek zijn verschillende aardewerk fragmenten en steengoed uit de nieuwe tijd aangetroffen (waarnemingsnummer ). Waarnemingsnummer In 1997 heeft RAAP ook naar de watermolen van het huis Ter Meulen gezocht. Deze heeft wellicht in de nabijheid van het zwembad gestaan, op circa 90 m ten zuidoosten van het plangebied. De exacte locatie is echter niet bekend. De watermolen kan aan de oprijlaan naar het huis hebben gestaan. Het is aannemelijk dat de oudste molen dateert uit de beginfase van het huis, eind 15e eeuw. Waarnemingsnummer Op een afstand van ongeveer 250 m ten noordoosten van het plangebied is in 1994 door een particulier een stenen Fels-Rechteckbijl uit het midden tot laat neolithicum aangetroffen. Onderzoekmeldingen en ; waarnemingsnummer 3084 Ongeveer 220 m ten noordwesten van het plangebied loopt het gasleidingtracé Esveld Angeren waar RAAP in 2008 een bureauonderzoek voor heeft uitgevoerd. Naar aanleiding van dit onderzoek werden boringen op diverse plaatsen geadviseerd. De resultaten van deze booronderzoeken staan nog niet in Archis vermeld (onderzoeksmeldingen en ). Binnen dit tracé werden in 1964 aardewerkresten aangetroffen uit de ijzertijd. Het gaat om oppervlaktevondsten op een kunstmatig opgehoogd terrein. 22 Kempen Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 13 van 25

66 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Historische ontwikkeling Voor de historische ontwikkeling is historisch kaartmateriaal en relevante achtergrondliteratuur geraadpleegd, dat in onderstaande paragraaf is weergegeven. De naam Almen komt voor het eerst voor in een inventaris van goederen van Hendrik, Graaf von Dale(n) in De naam is afgeleid van olm, een oude benaming voor de iep, en verwijst om die reden naar een nederzetting bij een iepenbos. 23 De landschappelijke ligging en de aanwezigheid van grafheuvels ten noorden van de bebouwde kom van Almen zijn belangrijke indicatoren voor een lange bewoningsgeschiedenis van het gebied. De hogere ligging, in combinatie met de aanwezigheid van water, was een ideale locatie voor prehistorische bewoners. De vondsten die in de omgeving van het plangebied zijn gedaan bevestigen dit (zie hoofdstuk 2.3). In de vroege middeleeuwen heette het gebied, dat tegenwoordig als de Graafschap bekend staat, Hamaland. Het gebied is waarschijnlijk vernoemd naar de Germaanse stam de Chamaven, die het gebied in de Romeinse tijd bewoonde. 24 Uit deze periode zijn in de omgeving van het plangebied geen vondsten bekend, wat doet vermoeden dat het huidige Almen in deze perioden geen intensieve bewoning kende. Vanaf de volle of late middeleeuwen veranderde dit. Innovaties in de landbouw leidden tot een grotere voedselproductie waardoor de bevolking kon toenemen. Verbetering van de drainage van landbouwgronden, in combinatie met bemesting, zorgde er tevens voor dat men nieuwe gebieden, die voorheen niet voor dat doel in aanmerking zouden komen, konden ontginnen en als agrarische grond in gebruik kon nemen. De woeste gronden stonden onder toezicht van het Markebestuur, dat uit boeren en grondbezitters bestond. 25 In de marke van Almen werden de laatmiddeleeuwse ontginningen individueel uitgevoerd. Deze individuele ontginningen leidden tot het ontstaan van kampen en landgoederen. In de late middeleeuwen was Almen opgedeeld in verschillende landgoederen, behorend bij meerdere hoven. Landgoed Termeulen, als Ter Mollen voor het eerst genoemd in de 15 e eeuw, verwijst naar een watermolen die op deze locatie aan de Berkel was gebouwd. Het was in de periode daarvoor nog geen zelfstandig landgoed, maar moet tot het Hof te Almen hebben behoord. Dit hof komt al voor op een lijst van bezittingen van de Graaf van Dale uit 1188, echter zonder molen. 26 De bezittingen van de Graaf werden in 1311 door zijn nakomelingen verkocht aan de Bisschop van Utrecht. Op dat moment is er volgens de bronnen wel een molen op het grondgebied van het hof aanwezig. Meer dan een eeuw later, in 1455 en 1459, bleek dat de heren van Keppel opnieuw hun invloed in Almen deden gelden. In 1329 hadden ze al invloed in het gebied. In hun archief bevonden zich eveneens akten waarin werd gesproken over de hoven Ter Mollen, Almen, en het landgoed Vunderink, waaraan de Vunderingweg ten noorden van Almen haar naam dankt. 27 Wegens vermoedelijke geldproblemen van de heren van Keppel werd het landgoed meerdere malen gebruikt als onderpand en uiteindelijk verkocht. Dat er een aanzienlijke hoeveelheid grond bij het landgoed hoorde wordt uit meerdere vermeldingen duidelijk, maar of er toen reeds sprake is geweest van een parkaanleg rond de bebouwing is niet duidelijk. Waarschijnlijk bestond het uit agrarische grond en werd het verpacht ; Van Berkel en Samplonius 2006, Borman en Frederiks 1978, Bijlsma, Smeenge, Siebenga en Segerink 2008, Harenberg 1992, Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 14 van 25

67 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S In de 18 e eeuw lag het plangebied ligt binnen de parkaanleg van het voormalige landgoed Ter Meulen (afbeelding 2.4). Het is niet geheel duidelijk wat het landgebruik verder was, maar mogelijk bestond het uit bebossing. Er was geen bebouwing binnen het plangebied aanwezig, wel liep er een weg door de noordelijke rand van het plangebied. Het huis Ter Meulen, met de Franse tuin met enkele vijvers, lagen ten zuiden van het plangebied. Ten noorden van het plangebied, buiten het park, lag de kerk van Almen die vanaf de 14 e of 15 e eeuw eveneens bij Ter Meulen hoorde. 28 Afbeelding 2.4: Ligging van het plangebied op de kaart uit circa , aangegeven met het rode kader. (Bron: Heveskes Uitgevers 2003, blad 73). Aan het begin van de 19 e eeuw heeft het park verschillende veranderingen ondergaan. Van de strakke, Franse parkaanleg is op het minuutplan 29 (afbeelding 2.5) weinig meer zichtbaar. De parkaanleg voldeed nu aan de regels van de Engelse tuinarchitectuur. De eerdere waterlopen binnen het park werden verlegd en vormden nu één waterloop, waardoor het huis Ter Meulen en het bijbehorende nieuwe koetshuis als het ware op een kunstmatig eiland kwamen te liggen. Hoewel deze waterloop inmiddels niet meer bestaat, is hij nog wel zichtbaar op het AHN (afbeelding 2.2). De vijvers maakte plaats voor een minder strak vormgegeven waterpartij in hoefijzervorm. Eén waterloop doorsneed het zuidelijke deel van het plangebied. Het noordelijke deel van het plangebied bestond volgens de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels (OAT) 30 niet langer uit bos maar was in gebruik als weiland. De huidige Berkelweg was in de 19 e eeuw al aangelegd. 28 Harenberg 1992, Almen, Gelderland, sectie D, blad 03. Minuutplans zijn de oorspronkelijke kadastrale kaarten die zijn vervaardigd vanaf 1811 en 1812 in navolging van de Fransen o.l.v. Napoleon Bonaparte. Het zijn grondbeschrijvingen (kadasters) van de gemeenten met hierop aangegeven de percelen, perceelnummers en gebouwen. 30 OAT = Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel. Dit is een register uit 1832 waarin diverse gegevens in vermeld staan die betrekking hebben op de betreffende percelen, zoals de eigenaar, beroep en woonplaats, alsmede het grondgebruik en de oppervlakte. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 15 van 25

68 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Afbeelding 2.5: Ligging van het plangebied op het minuutplan uit begin 19 e eeuw, aangegeven met het rode kader. (Bron: Op de historische kaart uit circa (afbeelding 2.6) is een nagenoeg gelijke situatie zichtbaar als op het minuutplan. Afbeelding 2.6: Ligging van het plangebied op de kaart uit circa , aangegeven met het rode kader. (Bron: Wolters Noordhoff Atlasproducties 1990, Oost-Nederland, blad 75). Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 16 van 25

69 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Vanaf 1859 trachtten de opeenvolgende eigenaars delen van het zeer grote landgoed, dat in de jaren daarvoor nog sterk was uitgebreid, te verkopen. Opvallend is dat de verschillende gebouwen, percelen en inboedel afzonderlijk van elkaar werden geveild, waaruit blijkt dat de eigenaars geen intentie hadden om het landgoed te gaan bewonen. Uiteindelijk kwam het huis in 1874 in handen van Gerrit Jan Termeulen, waarschijnlijk een afstammeling van pachters die het landgoed bewoonden voordat het een buitenverblijf werd. Hij had evenmin de intentie om het landgoed te gaan bewonen en sloopte het huis 10 dagen nadat hij had verworven. 31 Alleen de voormalige tuinmanswoning, ten oosten van het plangebied, bleef bestaan. In het begin van de 20 e eeuw bestonden de waterpartijen niet meer (afbeelding 2.7). Een vijver, mogelijk een restant van de waterpartijen, lag nog in het zuidwestelijke deel van het plangebied en bestaat tegenwoordig nog steeds (afbeelding 1.1, afbeelding voorblad). De rest van de parkgrachten en vijvers zijn successievelijk gedempt met huisvuil. 32 De huidige Berkelweg heeft op deze kaart een iets westelijker gelegen loop en loopt door het oostelijke deel van het plangebied. Het plangebied bestaat verder geheel uit weiland. Afbeelding 2.7: Ligging van het plangebied op de kaart uit 1907, aangegeven met het rode kader (Bron: Uitgeverij Nieuwland 2005, Gelderland, blad 343). Tot in ver in de 20 e eeuw is weinig aan het plangebied veranderd (afbeelding 1.1) en is het plangebied altijd onbebouwd gebleven. 31 Harenberg 1992, Harenberg 1992, 36. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 17 van 25

70 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Gespecificeerde archeologische verwachting Op basis van bovenstaand bureauonderzoek is voor het plangebied een gespecificeerde archeologische verwachting opgesteld, waarvan de essentie is weergegeven in tabel 2.1. Volgens de IKAW (Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden) van de RCE geldt voor het zuidwestelijke deel van het plangebied een middelhoge archeologische verwachting en voor het noordelijke en oostelijke deel een onbekende verwachting vanwege de ligging binnen de bebouwde kom van Almen (bijlage 2). Extrapolatie van de kaarteenheden levert een middelhoge verwachting voor het hele plangebied op. Op de Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) van de provincie Gelderland heeft het zuidwestelijke deel van het plangebied een lage archeologische waarde, en hebben het noordelijke en oostelijke deel om dezelfde reden als op de IKAW een onbekende verwachting. Extrapolatie van de kaarteenheden levert een lage verwachting voor het hele plangebied op. Het landschap heeft met name voor de prehistorische mens een belangrijke rol gespeeld in de keuze voor een bewoningsplaats. Het plangebied ligt naar verwachting op de flank van een dekzandrug. Gezien de ouderdom van het dekzand kunnen in het plangebied vindplaatsen aanwezig zijn vanaf het laat-paleolithicum tot en met de nieuwe tijd. Het zuiden van het plangebied ligt volgens de geomorfologische kaart in het beekdal van de Berkel. Dit is mogelijk maar het is waarschijnlijker dat de relatief lage ligging een gevolg is van de aanleg van de waterloop uit de 19 e eeuw. Als woon- en verblijfplaats kozen de prehistorische bewoners vaak voor hoger liggende terreingedeelten in het landschap, bij voorkeur in de buurt van water. De dekzandruggen in en langs de beekdalen van de Berkel waren daarom ideale bewoningsplaatsen. De relatief laag gelegen beekdalbodem die regelmatig overstroomde, vormde om dezelfde reden een minder aantrekkelijke bewoningsplaats. De verwachting voor het aantreffen van zowel vuursteenvindplaatsen uit het laat-paleolithicum en mesolithicum is daarom hoog voor de noordelijke rand van het plangebied, dat op de flank van een dekzandrug ligt. Vuursteenvindplaatsen bestaan voornamelijk uit strooiing van vuursteenfragmenten en ondiepe grondsporen, zoals haardkuilen. Deze resten worden onder het plaggendek in de bovengrond van de podzolbodem verwacht. Voor het lage deel in het plangebied geldt een lage verwachting voor vuursteenvindplaatsen uit het laat-paleolithicum en mesolithicum. Vanaf het neolithicum ontstonden de eerste landbouwculturen die gekenmerkt werden door (semi)sedentaire nederzettingen. Het plangebied bleef een geschikte bewoningsplaats. Daarom is aan dit deel van het plangebied een hoge verwachting toegekend voor nederzettingsresten uit het neolithicum tot en met de vroege middeleeuwen. Archeologische resten uit deze periode bestaan niet alleen uit fragmenten aardewerk, maar ook uit diepere grondsporen zoals paalgaten en afvalkuilen. Het sporenniveau wordt onder het plaggendek in de B-horizont van de podzolbodem verwacht. Het lage deel van het plangebied is afgegraven in verband met de aanleg van de watergan in de 19 e eeuw of werd in deze periode regelmatig overstroomd door de Berkel en vormde daarom geen geschikte bewoningsplaats. Hier geldt een lage verwachting voor nederzettingsresten uit het neolithicum tot en met de vroege middeleeuwen. In de late middeleeuwen werden de woeste gronden in de marke van Almen veelal individueel ontgonnen, waardoor kampen en landgoederen ontstonden. De locatie van het laatste huis Ter Meulen van het vroegere landgoed Ter Meulen, is zowel bekend op basis van historisch kaartmateriaal als archeologisch onderzoek door RAAP en bevindt zich ten zuiden van het plangebied. Het huis is meerdere malen verbouwd sinds de eerste vermelding, toen het waarschijnlijk een boerderij betrof. Het plangebied was onderdeel van het landgoed Ter Meulen, maar was onbebouwd. Mogelijk stond in het plangebied bos. Het is waarschijnlijk dat het laatste huis, dat in 1874 werd gesloopt, op de plaats van de vroeg- en laatmiddeleeuwse voorgangers is gebouwd. In het begin van de 19 e eeuw was het plangebied in gebruik als weiland en is de watergang gegraven. Nadat het landgoed werd verkocht en opgedeeld is dit grondgebruik niet meer gewijzigd. In de late Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 18 van 25

71 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S middeleeuwen en de nieuwe tijd heeft in het plangebied waarschijnlijk geen bebouwing gestaan. De verwachting voor resten uit de late middeleeuwen tot en met de nieuwe tijd wordt om die reden op laag gesteld. Landschap en bodem Flank van de dekzand: enkeerdgronden (noordelijke rand van het plangebied Beekdal van de Berkel of afgegraven i.v.m. de watergang uit de 19 e eeuw: poldervaaggronden (zuidelijke deel van het plangebied) Periode Verwachting Verwachte kenmerken vindplaats laatpaleolithicum hoog Bewoningssporen, tijdelijke kampementen: vuursteen mesolithicum artefacten, haardkuilen neolithicum hoog Nederzetting: cultuurlaag, vroege fragmenten aardewerk, middeleeuwen natuursteen, gebruiksvoorwerpen late laag middeleeuwen nieuwe tijd laatpaleolithicum mesolithicum laag Bewoningssporen, tijdelijke kampementen: vuursteen artefacten, haardkuilen neolithicum laag Nederzetting: cultuurlaag, vroege fragmenten aardewerk, middeleeuwen natuursteen, gebruiksvoorwerpen late laag middeleeuwen nieuwe tijd Tabel 2.1: Archeologische verwachting per periode. Diepteligging sporen Onder een plaggendek in de oorspronkelijke bodem (vanaf circa 50 cm beneden maaiveld) Onder de bouwvoor en in het plaggendek Onder de bouwvoor Bodemverstoring Binnen het plangebied heeft waarschijnlijk in het verleden bos gestaan dat in de 19 e eeuw is gerooid waarna er een watergang is gegraven. Hierdoor zijn mogelijk archeologische resten verloren gegaan. Ter plaatse van de vijver en de voormalige waterloop in het zuidelijke deel van het plangebied zijn tijdens de aanleg hiervan eventueel aanwezige archeologische resten al verloren gegaan. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 19 van 25

72 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Inventariserend Veldonderzoek 3.1 Methode Op basis van het gespecificeerde verwachtingsmodel uit het bureauonderzoek is aan de hand van de Leidraad Inventariserend Veldonderzoek 33 een karterend booronderzoek met een boordichtheid van ten minste 10 boringen per hectare uitgevoerd. Hiermee is het onderzoek verkennend voor vuursteenvindplaatsen uit de steentijd en karterend voor nederzettingsresten uit de latere perioden. Aangezien het plangebied circa 1 ha groot is, zijn in totaal 10 boringen gezet. Voor zover de terreinomstandigheden (bebouwing, verhardingen, begroeiing etc.) het toelieten, is een boorgrid van 30 x 35 m gebruikt, waarbij de afstand tussen de raaien 30 m en de afstand tussen de boringen 35 m bedraagt. Voor een optimale verdeling van de boringen verspringt het beginpunt van een raai 17,5 m ten opzichte van de naastgelegen raai. De exacte boorlocaties zijn uitgezet door een gediplomeerd landmeter. Er is geboord met een Edelmanboor met een diameter van 15 cm. De boringen zijn uitgevoerd tot minimaal 25 cm in de C-horizont. Het opgeboorde sediment is gezeefd over een zeef met een maaswijdte van 4 x 4 mm en/of verbrokkeld en versneden en geïnspecteerd op de aanwezigheid van archeologische indicatoren. De boringen zijn lithologisch beschreven conform de NEN en bodemkundig 35 geïnterpreteerd. 3.2 Beschrijving en interpretatie van de boorgegevens De locaties van de boringen staan in bijlage 3 en de boorprofielen in bijlage 4. In het terrein zijn hoogteverschillen waargenomen. Het terrein is in het noorden (boring 1 t/m4) circa 10,10 tot 10,70 m + NAP. Het zuiden ligt lager (boring 5 t/m 10) namelijk op circa 8,90 tot 9,90 m + NAP. In het plangebied worden op basis van de bodemkaart (in het zuiden van het plangebied) poldervaaggronden verwacht. Deze poldervaaggronden zijn niet aangetroffen. Op de flank en de dekzandrug worden enkeerdgronden verwacht. Deze gronden hebben een plaggendek, dat dikker dan 50 cm is. 36 Dit plaggendek is in boring 1 t/m 3 aangetroffen. Het plaggendek varieert in dikte van circa 60 tot 80 cm en bestaat humeus, bruin matig fijn zand. Onder dit plaggendek is de oorspronkelijke podzolgrond niet meer aanwezig. De oorspronkelijke A-, E- en/of B-horizonten zijn niet meer intact. Dit geldt ook voor de overige boringen. Via een overgangshorizont (AC-horizont) gaat de bouwvoor over in de natuurlijke ondergrond die uit geel matig fijn dekzand bestaat. Boring 4, 6, 8-10 bestaan uit zogenaamde AC-profielen. Van deze boringen is alleen de bouwvoor (30-40 cm dik) die bestaat uit donkergrijs bruin matig fijn zand aangetroffen. Via een overgangshorizont (AC-horizont) gaat de bouwvoor over in de natuurlijke ondergrond die uit geel matig fijn dekzand bestaat. Boringen 5 en 7 zijn tot grote diepte verstoord. Bij boring 5 gaan de verstoringen tot een diepte van circa 1,5 m beneden het maaiveld en bij boring 7 tot 2 m beneden het maaiveld. Onder de verstoringen in boring 5 ligt het gele matig fijne dekzand. Deze verstoringen houden waarschijnlijk verband met de waterloop uit begin 19 e eeuw (afbeelding 2.5). 33 SIKB 2006b. 34 NEN De Bakker en Schelling De Bakker en Schelling 1989, 141. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 20 van 25

73 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Archeologische indicatoren In het plaggendek van boring 1 is een fragment roodbakkend aardewerk uit de periode aangetroffen. Bij de controle van het overige opgeboorde bodemmateriaal zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen die wijzen op de aanwezigheid van een archeologische vindplaats. 3.4 Archeologische interpretatie Het plangebied ligt naar verwachting in het beekdal van de Berkel liggen. Waar een dik pakket (zandige) klei kan zijn afgezet door de Berkel. Deze afzettingen van de Berkel zijn niet aangetroffen. Uit de boringen blijkt dat het plangebied niet in het beekdal van de Berkel heeft gelegen. In alle boringen is namelijk geel dekzand aangetroffen. De van nature voorkomende veldpodzolgrond ontbreekt in het plangebied. Vuursteenvindplaatsen bestaan voornamelijk uit strooiing van fragmenten vuursteen en ondiepe grondsporen, zoals haardkuilen, in de bovengrond van de oorspronkelijke podzolgrond. Aangezien de bodem is verstoord, zijn eventueel aanwezige vuursteenvindplaatsen verloren gegaan. De hoge verwachting voor vuursteenvindplaatsen kan daarom naar laag worden bijgesteld. De lage ligging van het terrein kan worden verklaard doordat er de waterloop, onderdeel, van het voormalige landgoed Ter Meulen, in dit deel van het plangebied is aangelegd. Hoewel deze waterloop inmiddels niet meer bestaat, is hij nog wel zichtbaar op het AHN en de minuutplan uit begin 19 e eeuw (afbeelding 2.2 en 2.5). De aangetroffen verstoringen in boring 5 en 7 houden mogelijk verband met deze waterloop. Bij de aanleg van deze waterloop is vermoedelijk een deel van de dekzandrug afgegraven. Hierdoor is naar alle waarschijnlijkheid het verschil in reliëf binnen het plangebied ontstaan. Het is opmerkelijk dat op het hoger gelegen gedeelte in het plangebied nog een plaggendek (uit ) aanwezig is terwijl in het lager gelegen gedeelte (boring 5-10) deze ontbreekt. Vanwege de vergravingen in het zuidelijk deel van het plangebied kan de archeologische verwachting voor de periodes laat-paleolithicum- late middeleeuwen naar beneden worden gehandhaafd. De boringen hebben aangetoond dat de resten (o.a. de vijver) die horen bij de waterloop uit de 19 e eeuw nog in het zuiden van het plangebied aanwezig zijn. Nederzettingsresten uit het neolithicum tot en met de late middeleeuwen kenmerken zich door vondststrooijngen, maar ook door ingravingen en bewoningssporen zoals paalgaten en afvalkuilen. Deze sporen kunnen tot in de C-horizont reiken en zijn mogelijk nog intact. Tijdens het booronderzoek zijn echter geen archeologische resten of indicatoren aangetroffen, die wijzen op de aanwezigheid een vindplaats uit deze periode. Ondanks het roodbakkende aardewerk uit de periode zijn er op het historische kaartmateriaal geen aanwijzingen voor bebouwing in deze periode. Het gaat hier waarschijnlijk om aardewerk dat tijdens de bemesting van het terrein in het plaggendek terecht is gekomen. Daarom kan de verwachting om archeologische waarden uit de perioden neolithicum tot en met de nieuwe tijd aan te treffen voor het plangebied naar laag worden bijgesteld. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 21 van 25

74 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Conclusies en aanbevelingen 4.1 Inleiding Het doel van het archeologisch bureauonderzoek is het opstellen van een gespecificeerde archeologische verwachting voor het plangebied. Voor het plangebied geldt op basis van het bureauonderzoek een hoge verwachting voor vuursteenvindplaatsen uit het laat-paleolithicum en mesolithicum en nederzettingsresten uit het neolithicum tot en met de vroege middeleeuwen. Voor de late middeleeuwen en de nieuwe tijd is de verwachting laag. Het doel van het inventariserend veldonderzoek is het toetsen van de opgestelde verwachting. 4.2 Conclusies / beantwoording onderzoeksvragen Wat is de opbouw van de ondergrond en is het bodemprofiel intact? De natuurlijke ondergrond bestaat uit geel fijn dekzand. De oorspronkelijke podzolbodem is niet aangetroffen. Het plaggendek is in boring 1 t/m 3 nog intact. De overige boringen bestaat uit een zogenaamd A/C-profiel. Zijn in het plangebied archeologische vindplaatsen aanwezig? In geen van de boringen zijn indicatoren aangetroffen die wijzen op de aanwezigheid van een archeologische vindplaats. De kans dat binnen het plangebied een archeologische vindplaats aanwezig is, wordt daarom klein geacht. Op grond van de beantwoording van de bovenstaande vraag zijn de twee onderstaande onderzoeksvragen niet meer van toepassing. Wat is te zeggen over de horizontale en verticale verspreiding van de archeologische waarden? Wat is de vermoedelijke aard en datering van de archeologische resten? In hoeverre worden eventueel aanwezige archeologische resten bedreigd door de voorgenomen ontwikkeling van het gebied? De verwachting is dat binnen het plangebied geen archeologische resten in situ aanwezig zijn, waardoor ook geen archeologische resten worden bedreigd door de voorgenomen ontwikkeling van het gebied. De hoge archeologische verwachting uit het bureauonderzoek voor zowel vuursteenvindplaatsen uit het laatpaleolithicum en mesolithicum als nederzettingssporen uit het neolithicum tot en met de nieuwe tijd kan op grond van de resultaten van het veldonderzoek naar laag worden bijgesteld. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 22 van 25

75 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Aanbevelingen Op grond van de resultaten van het onderzoek wordt voor het plangebied geen vervolgonderzoek geadviseerd. Bovenstaand advies vormt een zogenaamd selectieadvies. Met nadruk willen wij de opdrachtgever erop wijzen dat dit selectieadvies nog niet betekent dat al bodemverstorende activiteiten of daarop voorbereidende activiteiten kunnen worden ondernomen. De resultaten van dit onderzoek zullen namelijk eerst moeten worden beoordeeld door het bevoegd gezag (gemeente Lochem), die vervolgens een selectiebesluit neemt. Er is geprobeerd een zo gefundeerd mogelijk advies te geven op grond van de gebruikte onderzoeksmethoden. De aanwezigheid van archeologische sporen of resten in het plangebied kan nooit volledig worden uitgesloten. Synthegra wil de opdrachtgever er daarom op wijzen, dat mochten tijdens de geplande werkzaamheden toch archeologische waarden worden aangetroffen dan geldt conform artikel 53 van de Wet op de Archeologische Monumentenzorg 37 een meldingsplicht bij de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap of de door hem vertegenwoordigd bevoegd overheid, de gemeente Lochem. 37 WAMZ Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 23 van 25

76 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Literatuur en kaarten Literatuur Bakker de, H en J. Schelling, 1989: Systeem van bodemclassificatie voor Nederland, de hogere niveaus. Staring Centrum, Wageningen. Berendsen, H.J.A., 2004: De vorming van het land. Van Gorcum, Assen. Berkel, G. van, en K. Samplonius, 2006: Nederlandse plaatsnamen. Herkomst en Historie. Prisma, Utrecht. Bijlsma, M., H. Smeenge, P. Siebenga en C. Segerink, 2008: Gebiedsvisie Almen. Dienst Landelijk Gebied, Arnhem. Borman, R. en P. Frederiks, 1978: Oost-Gelderland archeologisch bekeken. Walburg Pers, Zutphen. Harenberg, J., Het huis Ter Meulen te Almen in: Beskers, H.B., J. Harenberg, W. van Keulen, G.J.H. Krosenbrink, G.M. Rabeling en M.W.E. Steenbergen (red.), 1992: Jaarboek Achterhoek en Liemers. Deel 15, Staring Instituut, Doetinchem. Kempen, P.A.M.M. van, 2002: Huis Ter Meulen, Gemeente Gorssel, Een inventariserend archeologisch onderzoek. RAAP. Koeman, S.M., 2009: Inventariserend veldonderzoek, karterend booronderzoek, Landgoed Ter Meulen te Almen. Synthegra Rapport S090264, Doetinchem. Mulder de, E.F.J., M.C. Geluk, I.L. Ritsema, W.E. Westerhoff en T.E. Wong, 2003: De ondergrond van Nederland. Wolters-Noordhoff, Groningen/Houten Nillesen, R., H. Kremer, L.M.F. Valckx, 2009: Bureauonderzoek, Landgoed Ter Meulen te Almen. Synthegra Rapport S090223, Doetinchem. Nederlands Normalisatie-instituut, 1989: NEN 5104 Geotechniek - Classificatie van onverharde grondmonsters. Nederlands Normalisatie-instituut, Delft. Spek, T., 2004: Het Drentse esdorpenlandschap, een historisch geografische studie, Utrecht. Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer, 2006a: Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.1. SIKB, Gouda. Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer, 2006b: Leidraad inventariserend veldonderzoek; Deel: karterend booronderzoek (aanvulling op de KNA 3.1). SIKB, Gouda. Stichting voor Bodemkartering Stiboka, 1979: Bodemkaart van Nederland schaal 1:50.000, toelichting bij de kaartbladen 33 West en Oost Apeldoorn. Wageningen. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 24 van 25

77 Project: Projectnummer: Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek, Plangebied Zuid 1 te Almen S Kaarten Heveskes Uitgevers, 2003: De Hottinger-Atlas van Noord- en Oost-Nederland , Groningen. NITG-TNO, 2006: Geologische overzichtskaart van Nederland 1: ( Uitgeverij Nieuwland, 2005, Grote Historische Atlas van Gelderland, ca. 1905, schaal 1:25.000, Tilburg. Uitgeverij 12 Provinciën, 2006/2007: Atlas van Topografische kaarten. Nederland , schaal 1:50.000, Landsmeer. Wolters Noordhoff Atlasproducties, 1990: Grote Historische Atlas van Nederland; 3 Oost Nederland , schaal 1:50.000, Groningen. Internet Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 25 van 25

78 Bijlagen:

79 Bijlage 1: Inrichtingsplan

80

81 Bijlage 2: Overzicht van relevante geologische en archeologische tijdvakken

82 Overzicht geologische en archeologische tijdvakken Ouderdom in jaren Chronostratigrafie MIS Lithostratigrafie Holoceen 1 Laat- Weichselien (Laat- Glaciaal) Midden- Weichselien (Pleniglaciaal) Vroeg- Weichselien (Vroeg- Glaciaal) Eemien (warme periode) Late Dryas (koud) Allerød (warm) Vroege Dryas (koud) Bølling (warm) Laat- Pleniglaciaal Midden- Pleniglaciaal Vroeg- Pleniglaciaal a 5b 5c 5d 5e Saalien (ijstijd) 6 Formaties: Naaldwijk (marien), Nieuwkoop (veen), Echteld (fluviatiel) Formatie van Kreftenheye Eem Formatie Formatie van Drente Formatie van Boxtel Formatie van Beegden Holsteinien (warme periode) Elsterien (ijstijd) Cromerien (warme periode) Pre-Cromerien Formatie van Urk Formatie van Sterksel Formatie van Peelo

83 Cal. jaren v/n Chr. 14 C jaren Chronostratigrafie Pollen zones Vegetatie Archeologische perioden Subatlanticum koeler vochtiger Subboreaal koeler droger Vb2 Vb1 Va IVb IVa Loofbos eik en hazelaar overheersen haagbeuk veel cultuurplanten rogge, boekweit, korenbloem Loofbos eik en hazelaar overheersen beuk>1% invloed landbouw (granen) Nieuwe tijd Middeleeuwen Romeinse tijd IJzertijd Bronstijd Neolithicum Atlanticum warm vochtig III Loofbos eik, els en hazelaar overheersen in zuiden speelt linde een grote rol Laat- Weichselien (Laat- Glaciaal) Boreaal warmer Preboreaal warmer Late Dryas Allerød Vroege Dryas Bølling II I LW III LW II LWI den overheerst hazelaar, eik, iep, linde, es eerst berk en later den overheersend parklandschap dennen- en berkenbossen open parklandschap open vegetatie met kruiden en berkenbomen Mesolithicum Laat-Paleolithicum Midden- Weichselien (Pleniglaciaal) perioden met een poolwoestijn en perioden met een toendra Vroeg- Weichselien (Vroeg- Glaciaal) Eemien (warme periode) perioden met bos en perioden met een subarctisch open landschap loofbos Midden-Paleolithicum Saalien (ijstijd) Vroeg-Paleolithicum Chronostratigrafie voor Noordwest-Europa volgens Zagwijn (1974), Vandenberghe (1985) en De Mulder et al. (2003). Lithostratigrafie volgens De Mulder et al. (2003). Mariene isotoop stadium (MIS) volgens Bassinot et al. (1994). Atmosferische data volgens Stuiver et al. (1998). Zuurstofisotoop calibratie (OxCal) versie 3.9 Bronk Ramsey (2003), toegepast op het Laat-Weichselien en het Holoceen. Archeologische periode-indeling en ouderdom volgens de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB). Vegetatie bewerkt volgens Berendsen (2000). Pollenzones volgens P. Vos & P. Kiden (2005).

84 Bijlage 3: Combinatiekaart IKAW, AMK en ARCHIS-waarnemingen

85 Combinatiekaart IKAW, AMK en ARCHIS-waarnemingen Termeulen te Almen Legenda Vondsten per periode Neolithicum IJzertijd Late Middeleeuwen Nieuwe tijd onderzoeksmeldingen Archeologisch monument + monumentnummer Terrein van archeologische betekenis Terrein van archeologische waarde Terrein van hoge archeologische waarde Terrein van zeer hoge archeologische waarde Terrein van zeer hoge archeologische waarde, beschermd archeologische verwachting trefkans hoog (water) middelhoog (water) laag (water) water hoog middelhoog laag zeer laag niet gekarteerd onbekend begrenzing plangebied S090267_IKAW_Combi_ _JH_1.0 Meter

86 Bijlage 4: Boorpuntenkaart

87 Boorpuntenkaart Landgoed Termeulen te Almen schaal: 1:1000 Legenda Name Dorpsstraat Boorpunt Plangebied S IVO-K_ _JH_ B03 B04 B05 B08 B07 B02 B01 B09 B06 B10 Berkelweg Meter 0 12,

88 Bijlage 5: Boorprofielen

89 Boring: 01 Boring: Zand, matig fijn, zwak siltig, grijsbruin, s, gevlekt, recent opgebracht 0 0 Zand, matig fijn, zwak siltig, matig humeus, donkerbruin-grijs, Aap, s Zand, matig fijn, zwak siltig, matig humeus, donkerbruin, Aa Zand, matig fijn, zwak siltig, lichtbruin, Aa, s -60 Zand, matig fijn, zwak siltig, lichtbruin, Aa, s, iets gevlekt, VNR Zand, matig fijn, zwak siltig, lichtbruin-geel, A/C, s, vermengd Zand, matig fijn, zwak siltig, geel, C Zand, matig fijn, zwak siltig, sporen roest, geel, C Boring: 03 Boring: Zand, matig fijn, zwak siltig, matig humeus, donkerbruin-grijs, Aap, s 0 0 Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak humeus, donkergrijs-bruin, Ap, s Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak humeus, bruin, Aa, s 50 Zand, matig fijn, zwak siltig, grijsgeel, A/C, s, vermengd, fragm. 20e eeuw AW Zand, matig fijn, zwak siltig, bruingrijs, Aa/C, s, gevlekt Zand, matig fijn, zwak siltig, matig roesthoudend, oranje, C Zand, matig fijn, zwak siltig, lichtgrijs, C -110 Klei, sterk zandig, sporen roest, oranjegeel, C -130 Boring: 05 Boring: Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak humeus, donkergrijs-bruin, s 0 0 Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak humeus, donkergrijs-bruin, Ap, s Zand, matig fijn, zwak siltig, sporen baksteen, donkergrijs-bruinoranje, s, iets vermengd Zand, matig fijn, zwak siltig, grijsbruin, s, vermengd Zand, matig fijn, zwak siltig, sporen baksteen, donkerbruin-geel, A/C, s, vermengd -60 Zand, matig fijn, zwak siltig, lichtgeel, C -80 Zand, matig fijn, zwak siltig, blauwgrijs-donkerbruin, s, vermengd Zand, matig fijn, zwak siltig, grijs, C -180 Projectnaam: Plangebied Zuid 1 te Almen Projectcode: S Datum:

90 Boring: 07 Boring: Zand, matig fijn, zwak siltig, sporen baksteen, bruingeel-grijs, s, vermengd 0 0 Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak humeus, donkerbruin-grijs, Ap, s -30 Zand, matig fijn, zwak siltig, blauwgrijs-grijs, s, vermengd -30 Zand, matig fijn, zwak siltig, donkerbruin-geel, A/C, s, vermengd Zand, matig fijn, zwak siltig, matig roesthoudend, oranjegeel, C -70 Zand, matig fijn, zwak siltig, donkerbruin, PC op 100 cm-mv, verstoord Boring: 09 Boring: Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak humeus, donkerbruin-grijs, Ap, s 0 0 Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak humeus, sporen baksteen, donkerbruin, Ap, s Zand, matig fijn, zwak siltig, bruingrijs, A/C, s, gevlekt, verrommeld Zand, matig fijn, zwak siltig, grijs, C Zand, matig fijn, zwak siltig, donkerbruin-geel, A/C, s, vermengd Zand, matig fijn, zwak siltig, matig roesthoudend, oranjegeel, C -90 Projectnaam: Plangebied Zuid 1 te Almen Projectcode: S Datum:

91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104 Inventarisatie flora en fauna Almen Eindrapportage 2009 Ecologisch onderzoek en advies Arnhem, 22 oktober 2009

105 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies Colofon Titel Subtitel : Inventarisatie flora en fauna : Almen Projectnummer : Datum : 22 oktober 2009 Veldonderzoek Auteur(s) Goedgekeurd door Opdrachtgever : T. Kooij, B. Houben, C. van den Tempel : C. van den Tempel : T. Kooij : Dienst landelijk Gebied Ekoza Ecologisch onderzoek en advies Tivolilaan 205 Postbus AA Arnhem T: info@ekoza.nl Arnhem, 22 oktober

106 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies Inhoud 1. Inleiding 5 2. Wettelijk kader Flora- en Faunawet Natuurbeschermingswet Ecologische Hoofdstructuur 9 3. Inventarisatieopzet en gebiedsbeschrijving Onderzoeksmethode Gebiedsbeschrijving Planvoornemen Ecologische waarden Natura EHS Soortenbeleidsplannen Resultaten Literatuuronderzoek Veldwerk Conclusie en aanbevelingen Conclusies Natura Flora en Faunawet Vrijstellingen en ontheffingen Aanbevelingen 27 Literatuurlijst 29 Bijlage 1 Soortenlijst 30 Arnhem, 22 oktober

107 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies Arnhem, 22 oktober

108 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies 1. Inleiding Achtergrond De Dienst Landelijk Gebied (DLG) heeft inrichtingplannen voor het gebied rondom Almen (gemeente Lochem). Dit gebied zal heringericht worden en deels een meer natuurlijk karakter krijgen. Het plan is om nieuwe woningbouw ten zuiden van de dorpskern te realiseren. Daarnaast zal de rivier de Berkel een meer natuurlijk karakter krijgen door deze weer te laten meanderen en ecologische aspecten als steilranden en oeverwallen te herstellen. In het kader van de Flora- en faunawet is inzicht noodzakelijk in het voorkomen van beschermde plant- en diersoorten in het gebied. De vraagstelling spits zich toe op de mogelijke aanwezige beschermde en bedreigde (Rode Lijst) soorten in het plangebied. Hierbij dient gefocust te worden op de natuurontwikkeling en de restauratie en sanering van het aanwezige rood. Probleemstelling De noodzakelijke werkzaamheden voor de herinrichting kunnen invloed hebben op gebieden die beschermd zijn vanwege de natuurwaarden en op beschermde plant- en diersoorten. De bescherming van deze gebieden en soorten is vastgelegd in wet- en regelgeving. De bescherming van gebieden gebeurt op grond van de Natuurbeschermingswet 1998 en streekplannen. Een groot aantal inheemse soorten worden beschermd op grond van de Flora- en faunawet. Het is gewenst inzicht te verkrijgen in de mogelijke gevolgen op eventueel aanwezige beschermde planten- en diersoorten en in de mogelijke effecten op beschermde natuurgebieden in de omgeving. DLG heeft Ekoza verzocht om de flora en fauna onderzoekswerkzaamheden en de rapportage daarvan uit te voeren. De inventarisatie heeft zich gericht op de volgende soortgroepen: Flora Zoogdieren Broedvogels Reptielen Amfibieën Vissen Ongewervelde Arnhem, 22 oktober

109 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies 2. Wettelijk kader Natuurwetgeving speelt een belangrijke rol bij het veranderen de bestemming van een terrein. In dit hoofdstuk wordt in het kort het wettelijk kader en de toepassing op ruimtelijke ontwikkelingen beschreven. Bij de bescherming van natuur in Nederland wordt onderscheid gemaakt tussen soortenbescherming en gebiedsbescherming. De soortbescherming is geregeld in de Flora- en faunawet en de gebiedsbescherming in de Natuurbeschermingswet. 2.1 Flora- en Faunawet Sinds 1 april 2002 is de Flora- en faunawet van kracht. Deze wet vormt het wettelijke kader voor bepalingen die voorheen in verschillende wetten waren opgenomen, zoals de Vogelwet, de Jachtwet, de Wet bedreigde uitheemse diersoorten en een deel van de Natuurbeschermingswet (soortbescherming). Tevens is de Flora- en faunawet het nationale wettelijke kader waarin de bepalingen van EU-richtlijnen op het gebied van natuurbescherming (soorten) is omgezet naar nationaal recht. Doel van de Flora- en faunawet is het in stand houden van de planten- en diersoorten die in het wild voorkomen. Hiertoe is een groot aantal plant- en diersoorten beschermd. In principe mogen er geen handelingen worden uitgevoerd die schadelijk zijn voor de soort. Van de verbodsbepalingen is onder bepaalde voorwaarden een ontheffing mogelijk. Voor alle soorten geldt er een zorgplicht : een ieder dient voldoende zorg in acht te nemen voor in het wild levende planten en dieren. Verbodsbepalingen volgens de Flora- en faunawet Artikel 8: Artikel 9: Artikel 10: Artikel 11: Het is verboden planten, behorende tot een beschermde inheemse plantensoort, te plukken, te verzamelen, af te snijden, uit te steken, te vernielen, te beschadigen, te ontwortelen of op enigerlei andere wijze van hun groeiplaats te verwijderen. Het is verboden dieren, behorende tot een beschermde inheemse diersoort, te doden, te verwonden, te vangen, te bemachtigen of met het oog daarop op te sporen. Het is verboden dieren, behorende tot een beschermde inheemse diersoort, opzettelijk te verontrusten. Het is verboden nesten, holen of andere voortplantings- of vaste rust- of verblijfplaatsen van dieren, behorende tot een beschermde inheemse diersoort, te beschadigen, te vernielen, uit te halen, weg te nemen of te verstoren. Daarnaast is artikel 13 eventueel nog van belang in verband met verplaatsen van soorten. Het vervoeren en onder zich hebben van beschermde inheemse soorten is verboden. Arnhem, 22 oktober

110 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies Zorgplicht volgens de Flora- en faunawet: Artikel 2: 1. Een ieder neemt voldoende zorg in acht voor de in het wild levende dieren en planten, alsmede voor hun directe leefomgeving. 2. De zorg, bedoeld in het eerste lid, houdt in ieder geval in dat een ieder die weet of redelijkerwijs kan vermoeden dat door zijn handelen of nalaten nadelige gevolgen voor flora of fauna kunnen worden veroorzaakt, verplicht is dergelijk handelen achterwege te laten voor zover zulks in redelijkheid kan worden gevergd, dan wel alle maatregelen te nemen die redelijkerwijs van hem kunnen worden gevergd teneinde die gevolgen te voorkomen of, voor zover die gevolgen niet kunnen worden voorkomen, deze zoveel mogelijk te beperken of ongedaan te maken. Algemene Maatregel van Bestuur Om de werking van de Flora- en faunawet minder star te maken is middels een Algemene Maatregel van Bestuur de regelgeving rond de Flora- en faunawet aangepast. Het belangrijkste gevolg is dat de procedures bij ruimtelijke ingrepen en bij bestendig gebruik en beheer aanzienlijk eenvoudiger worden, aangezien voor de meest algemene soorten er een vrijstelling van de verbodsbepalingen komt (voor onder meer ruimtelijke ingrepen en bestendig gebruik en beheer). Bij het toepassen van de Flora- en faunawet wordt voortaan een onderscheid gemaakt in drie categorieën van beschermde soorten: 1. De algemene beschermde soorten waarvoor ten aanzien van activiteiten in het kader van ruimtelijke ontwikkeling en bestendig gebruik en beheer een vrijstelling zonder nadere voorwaarden geldt. 2. De bedreigde beschermde soorten: voor een aantal soorten planten en dieren geldt een strikter beschermingsregime. Omdat ze in Nederland als bedreigd worden beschouwd. Vrijstelling geldt als op basis van een goedgekeurde gedragscode wordt gewerkt. Ontheffing kan worden verleend als geen afbreuk wordt gedaan aan de gunstige staat van instandhouding van de soort. 3. De strikt beschermde soorten: alle vogelsoorten alsmede plant- en diersoorten die vermeld staan in Bijlage IV van de Habitatrichtlijn of bij Algemene Maatregel van Bestuur zijn aangewezen als bedreigde soorten (genoemd in Bijlage 1 van het betreffende besluit). Voor verstoring (met wezenlijke invloed) van deze soorten kan geen vrijstelling of ontheffing worden verkregen. Voor bestendig gebruik en beheer geldt ook voor deze soorten een vrijstelling ten aanzien van de verbodsbepalingen in artikelen 8, 9, 11 en 12, mits men werkt op basis van een door de minister goed gekeurde gedragscode. Voor het overtreden van verbodsbepalingen bij ruimtelijke ingrepen is voor aangewezen bedreigde soorten altijd een ontheffing op grond van artikel 75 van de Flora- en faunawet noodzakelijk. Ontheffing kan alleen worden verleend als er geen andere bevredigende oplossing voorhanden is, er sprake is van een in de wet genoemde reden van openbaar belang en er geen afbreuk worden gedaan aan de gunstige staat van instandhouding van de soort. Voor soorten uit Bijlage IV van de Habitatrichtlijn kan alleen nog ontheffing verkregen worden voor een belang dat is opgenomen in de Habitatrichtlijn. Hierdoor kan geen ontheffing meer aangevraagd worden op basis van werkzaamheden in het kader van ruimtelijke inrichting of ontwikkeling. Voor vogels kan alleen nog ontheffing verkregen worden op grond van een belang dat staat in de Vogelrichtlijn. Dit houd in dat naast belang j, ook geen ontheffing meer aangevraagd kan worden op basis van belang e dwingende redenen van groot openbaar belang, met inbegrip van redenen van sociale of economische aard en voor het milieu wezenlijk gunstige effecten meer aanvragen. Arnhem, 22 oktober

111 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies 2.2 Natuurbeschermingswet 1998 De gebiedsbescherming in Nederland is geregeld in de Natuurbeschermingswet. De Natuuurbeschermingswet kent drie typen gebieden: Natura-2000-gebieden (Vogel- en Habitatrichtlijn) Beschermde natuurmonumenten Gebieden die de Minister van LNV aanwijst ter uitvoering van verdragen of andere internationale verplichtingen (met uitzondering van verplichtingen op grond van de Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn), zoals Wetlands. Om schade aan de natuurwaarden waarvoor Natura 2000-gebieden zijn aangewezen, te voorkomen, bepaalt de wet dat projecten en andere handelingen die de kwaliteit van de habitats kunnen verslechteren of die een verstorende effect kunnen hebben op de soorten, niet mogen plaatsvinden zonder vergunning. Ook plannen moeten getoetst worden op hun gevolgen voor de Natura 2000 gebieden. Zowel projecten en andere handelingen in als buiten een Natura 2000-gebied kunnen vergunningsplichtig zijn; de wet kent namelijk de zogenaamde externe werking. Als een activiteit die buiten een beschermd gebied plaats zal vinden, negatieve gevolgen kan hebben voor dat gebied, moet deze beoordeeld worden. Hierbij moeten ook cumulatieve effecten worden betrokken. Dit kan betekenen dat een plan of handeling op zich geen significant effect veroorzaakt maar in combinatie met andere handelingen of plannen wel. Ook dan is een vergunning noodzakelijk. Het bevoegd gezag voor de verlening van de Natuurbeschermingswetvergunning is Gedeputeerde Staten van de provincie waarin het Natura 2000-gebied ligt. Er zijn een drietal situaties mogelijk: Zeker geen negatief effect Geen vergunning op grond van de Natuurbeschermingswet nodig Mogelijk negatief effect maar zeker geen significant negatief effect Verslechterings- en verstoringstoets, afhankelijk van de uitkomst wordt al dan niet een vergunning verleend. Kans op een significant negatief effect. Passende beoordeling (zwaardere procedure), Afhankelijk van de uitkomst wordt al dan niet een vergunning verleend. Aan deze vergunning (met eventuele voorschriften en beperkingen, bv. compensatie) Bij een kans op negatieve effecten is het aan te raden om in een vroeg stadium met het bevoegd gezag te overleggen over de te volgen procedure. Arnhem, 22 oktober

112 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies 2.3 Ecologische Hoofdstructuur Het doel van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) is om op landelijke schaal een samenhangend netwerk te creëren van gebieden welke veel natuurwaarden bevatten. In het Streekplan Gelderland 2005 dat is vastgesteld op 25 juni 2005 zijn de gebieden van de EHS vastgelegd. In Gelderland is de EHS voor een groot deel nog in aanleg. Er wordt een samenhangend netwerk gecreëerd van kwalitatief hoogwaardige natuurgebieden en natuurrijke cultuurlandschappen. Het netwerk bestaat reeds uit het merendeel van de Natura 2000-gebieden en de beschermde natuurmonumenten en andere bestaande natuurgebieden. Daarnaast worden natuurgebieden uitgebreid, nieuwe natuurgebieden ontwikkeld en ecologische verbindingszones aangelegd. Binnen de ecologische hoofdstructuur geldt de nee, tenzij -benadering. Dit houdt in dat bestemmingswijziging en de uitvoering van bepaalde plannen niet mogelijk is als daarmee de wezenlijke kenmerken of waarden van het gebied significant worden aangetast, tenzij er geen reële alternatieven zijn en er sprake is van redenen van groot openbaar belang. Om te kunnen bepalen of de wezenlijke kenmerken en waarden van een gebied significant worden aangetast, moet hiernaar door de initiatiefnemer onderzoek wordt verricht. Arnhem, 22 oktober

113 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies 3. Inventarisatieopzet en gebiedsbeschrijving 3.1 Onderzoeksmethode Iedere dier- en plantengroep behoeft zijn eigen methode van inventarisatie om een zo goed mogelijk beeld te verkrijgen van de betekenis van het gebied voor de betreffende soorten of groepen. Er is gebruik gemaakt van bestaande bronnen en eerdere inventarisaties om een zo compleet mogelijk beeld te krijgen. Daarnaast is gericht veldwerk uitgevoerd. Het veldwerk is uitgevoerd in de voorjaar, zomer en najaar van Methode van waarnemen: Flora: Er hebben twee inventarisatieronden plaats gevonden. De eerste vroeg in het voorjaar om de vroege bloeiers te kunnen vinden (april-mei). De tweede ronde later in het seizoen plaatsvinden om de latere soorten (juni/juli) mee te nemen. Zoogdieren Vleermuizen: De aanwezige kelders in het plangebied zijn in februari onderzocht op de aanwezigheid van overwinterende vleermuizen. Hierbij zijn ook andere mogelijke winterverblijfplaatsen meegenomen (zolders, eventuele boomholten). Met een batdetector is in de zomerperiode zowel in de avonduren als in de ochtenduren gericht naar vleermuizen gezocht. Uitgangspunt voor het batdetectoronderzoek is het protocol zoals is opgesteld door het Netwerk Groene Bureaus. Met de batdetector is gedurende twee avonden in de periode half mei- juli geluisterd naar mogelijk uitvliegende dieren. In de ochtenduren is ook een inspectie uitgevoerd om terugkerende dieren op te kunnen sporen. In de ochtenduren hebben vleermuizen de neiging om gedurende een half uur (afhankelijk van de soort) te gaan zwermen rondom de invliegopening. Hierdoor zijn kolonieplaatsen tijdens de ochtenduren beter te vinden. Tussen de inventarisaties in de avond is minimaal 10 dagen aangehouden zodat er voldoende spreiding is over het seizoen. Voor de inventarisatie is gebruik gemaakt van een detector met time-expension (Petterson D240x). Hiermee kunnen vertraagde opnames worden gemaakt zodat deze geanalyseerd kunnen worden in het programma Batsound. Met name voor de soorten van het geslacht Myotis is dit noodzakelijk om tot een zekere determinatie te komen. In de nazomer ( september/oktober) is met de batdetector gedurende twee avonden gezocht naar paarverblijven van vleermuizen. Arnhem, 22 oktober

114 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies Broedvogels: Voor broedvogels is gekeken naar soorten met een min of meer vaste verblijfplaats. Er is hierbij gekeken naar het voorkomen van beschermde soorten en of Rode Lijst soorten. Hiervoor is 2 maal in het seizoen gekeken naar vogels en geluisterd naar zang. Ook is in de avonduren geluisterd naar roep (met name van uilen). Reptielen: Gedurende het veldwerk voor planten en voor zoogdieren is ook gelet op de aanwezigheid van reptielen. Dit veldwerk is uitgevoerd op dagen dat het weer voor deze soorten gunstig is. Reptielen zijn waargenomen door het gebied in een rustig tempo af te lopen, waarbij alle geschikte plekjes zijn afgezocht. Amfibieën: De inventarisatie van amfibieën bestond uit verschillende methodes. Vanaf vroeg in het seizoen (maart voor de vroege soorten) tot en met mei (late soorten) zijn er avondbezoeken (drie) afgelegd om op basis van de roepende mannetjes dieren aan te tonen. Dit geldt voor kikkers en padden. Overdag zijn de wateren visueel onderzocht waarbij vooral kikkers en padden meestal goed te vinden zijn. In de avond/nacht zijn de wateren met de zaklamp visueel onderzocht voor met name salamanders. Daarnaast is de poel met een schepnet bemonsterd om adulten, maar met name ook de larven, aan te tonen. Kamsalamander is hierbij een lastig te vangen soorten en daarom wordt er tevens met amfibiefuiken gevangen (juli voor larven). Vissen: Alle wateren zijn met het schepnet onderzocht. Tevens zijn in de amfibiefuiken ook vissen gevangen. Ongewervelde: Libellen en vlinders zijn op zicht waargenomen. Hierbij is gebruik gemaakt van een verrekijker die op een halve meter kan scherpstellen. Eventuele lastige soorten zijn gevangen om te determineren. Arnhem, 22 oktober

115 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies 3.2 Gebiedsbeschrijving Het plangebied is gelegen in het buitengebied van Almen, gemeente Lochem, te Gelderland. Almen is gelegen op een hoger gelegen dekzandrug. Het plangebied ligt ten zuiden van het dorp Almen, tussen de bebouwing en de Berkel in. Het gebied bestaat voornamelijk uit weilanden. In het gebied bevind zich 1 diepe poel en 1 ondiepe poel. In de ondiepe poel staan voornamelijk wilgen. Dit is waarschijnlijk een oude meander van de Berkel. In het plangebied is staat een boerderij met schuren. De tennisbaan en zwembad ten zuiden van deze boerderij valt buiten het plangebied. Figuur 1. De diepe poel met op de achtergrond het woonhuis (het witte huis rechts). Figuur 2. De verschillende elementen in het plangebied. Arnhem, 22 oktober

116 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies 3.3 Planvoornemen In het buitengebied van Almen wordt ingezet op het herstellen en versterken van de identiteit van de rivier de Berkel (zie figuur 3). Vroeger overstroomde de Berkel in het voorjaar regelmatig en zette grote delen van de Achterhoek blank. Om dit beeld (gedeeltelijk) terug te krijgen zal de Berkel weer gaan meanderen. Tevens zullen historische elementen als oude oeverwallen, meanders en steilranden worden hersteld. Hiervoor zullen grote delen van het weiland vergraven gaan worden. De graslanden zullen in de toekomst beheerd worden door middel van extensieve landbouw en zullen met name bestaan uit stroomdalgraslanden en natte schraallanden. Daarnaast is ten zuiden van Almen de bouw van een nieuwe woonwijk beoogd. Deze zal bestaan uit losstaande woningen. Hiervoor zullen de schuren van de boerderij aan de Berkelweg gesloopt worden. Het woonhuis en de schuur die aan het woonhuis vastzit zullen behouden blijven. De bomenrij langs de Berkel zal behouden blijven. Alleen op een enkele plaats zal de onderbegroeiing verwijderd worden om de aanrijroute naar de parkeerplaats van de nieuw te bouwen woning te realiseren. Figuur 3. Toekomstige situatie (bron DLG). Arnhem, 22 oktober

117 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies 4. Ecologische waarden 4.1 Natura 2000 Nederland kent 162 Natura 2000-gebieden. Deze vormen samen een samenhangend netwerk van beschermde natuurgebieden. Het netwerk omvat alle gebieden die zijn beschermd op grond van de Vogelrichtlijn (1979) en de Habitatrichtlijn (1992). Beide Europese richtlijnen zijn belangrijke instrumenten om de Europese biodiversiteit te herstellen en behouden. Alle Vogel- of Habitatrichtlijngebieden zijn geselecteerd op grond van het voorkomen van soorten en/of habitattypen die vanuit Europees oogpunt bescherming nodig hebben. Natura 2000 is niet enkel ter bescherming van gebieden (habitats), maar draagt ook bij aan soortenbescherming. Het dichtsbijzijnde Natura 2000 gebied is het gebied Uiterwaarden IJssel, dat is gelegen op 7,5 km van het plangebied (zie figuur 4). De Uiterwaarden IJssel omvatten het merendeel van de buitendijkse delen van het rivierengebieden van de IJssel. De Uiterwaarden IJssel is een belangrijk broedgebied voor soorten van natte, ruige graslanden (porseleinhoen, kwartelkoning) en drijvende waterplantenvegetaties (zwarte stern). En is daarnaast van enig belang voor soorten van bosrijke watergebieden met voldoende vis (aalscholver, ijsvogel). Ook is het gebied belangrijk als rust- en foerageergebied voor vele vogelsoorten. Voor de wilde zwaan, kolgans, kievit en de grutto is het één van de belangrijkste gebieden in Nederland. Vanwege de grote afstand tot dit gebied, worden er geen negatieve effecten verwacht op het Natura 200 gebied Uiterwaarden IJssel. Figuur 4. Ligging van het plangebied ten opzichte van Natura 2000 gebieden (donkergroen = uiterwaarden IJssel) Arnhem, 22 oktober

118 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies 4.2 EHS In het Streekplan Gelderland wordt aangegeven hoe men dient om te gaan met de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Belangrijke kenmerken en waarden van de EHS zijn: de verwevenheid de samenhang en uitwisselingsmogelijkheden voor planten en dieren tussen de verschillende gebieden van de EHS. De EHS bestaat in Gelderland uit natuurgebieden, verwevingsgebieden (met onder andere landbouw en recreatie) en ecologische verbindingszones om deze gebieden met elkaar te verbinden. Binnen of nabij de EHS geldt in principe de nee, tenzij benadering. Dit houdt in, dat bestemmingswijziging niet mogelijk is als daarmee de wezenlijke kenmerken of waarden van het gebied significant worden aangetast, tenzij er geen reële alternatieven zijn en er sprake is van redenen van groot openbaar belang. Het plangebied is deels gelegen in een ecologische verbindingszone van de EHS (zie figuur 5). Figuur 5. Plangebied binnen de EHS De herstelmaatregelen aan de Berkel zullen plaatsvinden in een ecologische verbindingszone van de EHS. Hierdoor kan er tijdelijk, tijdens de werkzaamheden, vermindering van de kwaliteit van het gebied optreden. Door de Berkel zijn natuurlijke verloop terug te geven, wordt een meer natuurlijke omgeving gecreëerd. De kwaliteit van de aangegeven verbindingszone zal hierdoor op lange termijn toenemen. Arnhem, 22 oktober

119 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies De kwaliteit van het leefgebied van beschermde plant en diersoorten zal niet achteruitgaan. Hier wordt in de paragraaf Soortbescherming uitgebreid op ingegaan. Er kan worden geconcludeerd dat de kenmerken en kwaliteiten tijdelijk zullen worden aangetast. Tijdens de werkzaamheden zal de samenhang van het gebied en de uitwisselingsmogelijkheden voor dieren en planten tijdelijk niet, of in mindere mate mogelijk zijn. Op de lange termijn is te verwachten dat de natuurwaarden zullen herstellen en een hoger niveau dan het huidige niveau zullen bereiken. 4.3 Soortenbeleidsplannen Soortenbeleid das Het hele plangebied en de omgeving van Almen is aangewezen als soortenbeleidsgebied voor de das. Eén van de bijzondere diersoorten waaraan de provincie Gelderland in haar natuur- en landschapsbeleid extra aandacht besteedt is de das. Verstedelijking, aanleg van infrastructuur en industrieterreinen, intensivering van de landbouw en verstoring van burchten door recreatie maken de soort kwetsbaar. Versterking van de populatie kan in de eerste plaats door kwaliteitsverbetering van actuele en potentiële leefgebieden. Herstel en aanleg van kruidenrijke percelen, overhoekjes en kleine landschapselementen, zoals bosjes, houtwallen en vochtige weilanden, is hiervoor essentieel. In de tweede plaats moeten verbindingszones worden gerealiseerd tussen leefgebieden. Als derde, en zeker niet het minst belangrijk, moeten verkeersslachtoffers worden voorkomen. Er wordt aangenomen dat er voor het beekherstel niet tot nauwelijks bomen worden gekapt. De agrarische percelen welke aan de beek gelegen zijn zullen niet in kwaliteit verminderen en er zelfs op vooruit gaan. Er wordt daarom aangenomen dat het gebied voor de das niet in kwaliteit achteruit zal gaan. Soortenbeleid amfibieën Omdat amfibieën bedreigd en beschermd zijn, besteedt de provincie Gelderland in haar natuur- en landschapsbeleid extra aandacht aan deze diersoorten. Ook het hele plangebied en de omgeving van Almen is aangewezen als soortenbeleidsgebied voor amfibieën. Het soortenbeleid amfibieën heeft als doel de populaties te herstellen en te verbinden. Dit wordt gedaan door een dooradering van delen van het landelijk gebied te creëren door middel van kleinschalige groene elementen (natuur, bos, landschap) en blauwe elementen (beken, oevers, poelen, wateropvang gebieden). Na de werkzaamheden zal de beek een natuurlijker uiterlijk krijgen, waardoor het habitat van amfibieën gelijk zal blijven of beter zal worden dan in de huidige situatie. Er kan geconcludeerd worden dat er geen negatieve effecten zullen zijn op de soorten waarvoor de soortbeschermingsplannen zijn opgesteld. Arnhem, 22 oktober

120 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies 5. Resultaten 5.1 Literatuuronderzoek Het onderzoeksterrein ligt in de kilometerhok X/Y 217/463. Natuurloket Een eerste indruk van mogelijk aanwezige beschermde soorten per kilometerhok geeft het Natuurloket ( Deze gegevens moeten op de juiste manier geïnterpreteerd worden. Het plangebied omvat slechts een deel van het kilometerhok, de gegevens geven niet meer aan dan de soorten die in de directe omgeving aangetroffen zijn. Over het algemeen geldt dat deze gegevens niet volledig zijn. Figuur 6. Gegevens van het natuurloket. Het Natuurloket geeft een beeld van het aantal beschermde soorten per soort groep die aanwezig zijn in het gebied. Het Natuurloket geeft aan dat de meeste soortgroepen niet, slecht, matig of redelijk zijn onderzocht. Alleen voor de vaatplanten, mossen en broedvogels wordt aangegeven dat deze soortgroepen in het betreffende kilometerhok goed zijn onderzocht. Hierbij zijn voor de vaatplanten 3 soorten aangetroffen die onder tabel 1 van de flora en faunawet vallen en 1 soort van de Rode Lijst. Van de broedvogels zijn er 2 soorten aangetroffen die op de Rode Lijst staan. Atlas Groen Gelderland De Atlas Groen Gelderland verstrekt informatie over verschillende soorten en soortgroepen binnen provincie Gelderland. Van enkele soorten (onder andere das, knoflookpad, grutto) wordt specifiek aangegeven of deze in het gebied voorkomt. Van sommige soortgroepen (reptielen, vlinders, vleermuizen) wordt aangeven met hoeveel soorten deze in een gebied voorkomen. Welke soorten dat dan zijn wordt vaak niet aangegeven. Van flora wordt Arnhem, 22 oktober

121 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies aangegeven of er Rode Lijst soorten aangetroffen zijn. Voor broedvogels wordt voor een beperkt aantal van de Rode Lijst aangegeven of deze aangetroffen zijn. Volgens de Atlas Groen Gelderland zijn er in het gebied geen grutto s, geen (van de door de provincie geselecteerde) broedvogels van de Rode Lijst, geen reptielen, geen dassen en geen knoflookpadden in het gebied aanwezig. Wel zijn er 3 soorten vleermuizen in het gebied aanwezig. Tevens is er 1 plantensoort aangetroffen welke op de Rode Lijst staat. Flora In het gebied is een vegetatieopname gemaakt bij de poel, deze is op genomen in bijlage1. Hieruit blijkt grond nabij de poel voedselrijk is. Soorten als fioringras, wolfspoot, rietgras en heen, zijn onder andere soorten die dit aangeven. De enige beschermde soort die tijdens deze inventarisatie is aangetroffen is zwanenbloem. Deze soort is opgenomen in tabel 1 van de Flora- en faunawet. Amfibieën In de omgeving van het plangebied worden volgens de Atlas reptielen en amfibieën Gelderland verschillende soorten amfibieën in (de omgeving van) het plangebied aangetroffen. Hieronder vallen de algemene soorten als bastaardkikker, bruine kikker, gewone pad en kleine watersalamander. Ook de kamsalamander komt voor in de omgeving. De kamsalamander staart op de Rode Lijst en is strikt beschermt. De kamsalamander zou in de poel kunnen voorkomen. Vleermuizen Volgens de Atlas van de Nederlandse vleermuizen komen in het plangebied en de directe omgeving van het plangebied 4 soorten vleermuizen voor. De watervleermuis, gewone dwergvleermuis, laatvlieger en gewone grootoorvleermuis. 5.2 Veldwerk In dit hoofdstuk zijn kort de belangrijkste bevindingen van de inventarisatie van opgesomd. Flora In het plangebied zijn diverse plantensoorten waargenomen. Het betreft soorten die vrij algemeen voorkomen. Rondom de poel zijn soorten waargenomen als scherpe boterbloem, egelboterbloem, moerasvergeet-mij-nietje en wolfspoot. De zwanenbloem is niet waargenomen tijdens de inventarisaties. In het weiland ten oosten van de boerderij, wat voornamelijk uit engels raaigras bestaat, staan ook algemene soorten als akkerdistel, speerdistel, vogelmuur, akkerviooltje en reukloze kamille. Arnhem, 22 oktober

122 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies Figuur 7. Links scherpe boterbloem en moerasvergeet-mij-nietje bij de grote poel. Rechts reukloze kamille en akkerviooltje. Zoogdieren Vleermuizen Het plangebied is in de winter onderzocht op het voorkomen van overwinterende vleermuizen in de kelder. De kelder bleek hierbij ontoegankelijk te zijn voor vleermuizen. Er zijn dan ook geen (sporen van) overwinterende vleermuizen aangetroffen in de kelder. Tijdens het zomer en paarseizoen is het plangebied 3 maal in de avonduren bezocht en 1 maal is er gedurende een hele nacht gericht naar vleermuizen gezocht. Twee veldbezoeken (avond en hele nacht) hebben tijdens de kraamperiode van vleermuizen plaatsgevonden (mei-juli). Twee avondbezoeken hebben plaatsgevonden in het paarseizoen (augustus-september). Tijdens de avondbezoeken zijn veel gewone dwergvleermuizen en laatvliegers aangetroffen in het plangebied. Tevens zijn er rosse vleermuizen overvliegend boven het plangebied en bij de Berkel waargenomen. Boven de Berkel is eenmaal een langs vliegende watervleermuis aangetroffen. Meervleermuis is een soort die mogelijk boven de Berkel zou kunnen jagen. Om dit verwachtingspatroon te checken is eenmaal langs het Twentekanaal geluisterd. Hier zijn inderdaad meervleermuizen aangetroffen. Ook zijn hier watervleermuis en gewone dwergvleermuis waargenomen. Ondanks dat meervleermuizen dus wel in de omgeving rondvliegen, zijn ze niet boven de Berkel aangetroffen. In het plangebied zijn geen bomen met gaten aangetroffen die mogelijk verblijfplaats zouden kunnen bieden aan boombewonende soorten. Er is daarom bij het zoeken naar kolonies vooral aandacht besteed aan de boerderij. De boerderij biedt wel mogelijke verblijfplaatsen voor vleermuizen,onder andere in de spouwmuur. Tijdens de avondbezoeken zijn geen uitvliegende vleermuizen bij de boerderij in het plangebied aangetroffen. Ook zijn er in de ochtenduren geen zwermende vleermuizen waargenomen. Er is dus geen kraamkolonie aanwezig in de boerderij in het plangebied. Wel foerageren er enkele gewone dwergvleermuizen rondom de boerderijen bijbehorende schuren. Tijdens de veldbezoeken werd duidelijk dat vele laatvliegers en gewone dwergvleermuizen van de bomenrij langs de Berkelweg gebruik maken als vliegroute om vanuit de bebouwde Arnhem, 22 oktober

123 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies kom van Almen richting de bomenrij aan de overzijde van de Berkel te trekken. Op de luchtfoto (zie figuur 8) is duidelijk te zien dat er via deze weg zo min mogelijk open terrein over gestoken hoeft te worden. In de bebouwde kom van Almen, buiten het plangebied, zijn tijdens het ochtend bezoek 4 kolonies van gewone dwergvleermuizen aangetroffen en 2 kolonies van laatvliegers. Ook tijdens het paarseizoen zijn er geen uitvliegende dieren waargenomen bij de boerderij in het plangebied. Wel zijn er sociale roepen van gewone dwergvleermuizen waargenomen op verschillende plaatsen. Rondom het woonhuis en de boerderijen zijn foeragerende gewone dwergvleermuizen waargenomen in het paarseizoen. Deze brachten echter geen sociale roepen te gehore. In de bomenlaan langs de Berkelweg zijn wel sociale roepen van gewone dwergvleermuizen waargenomen. Ook in de bebouwde kom van Almen zijn sociale roepen van gewone dwergvleermuizen gehoord. Figuur 8. Vleermuizen in Almen. Kolonies, waarnemingen en vliegroutes van verschillende soorten. Arnhem, 22 oktober

124 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies Steenmarter De zolder van de bebouwing wordt een steenmarter gebruikt als verblijfplaats. Hiervan zijn sporen aangetroffen tijdens het eerste veldbezoek waarbij de zolder is onderzocht. Overige zoogdieren Overige zoogdieren die in het plangebied zijn waargenomen zijn de egel en haas. Tevens zijn er vele braakballen van de kerkuil gepluisd, waar uit naar voren kwam dat vele soorten ware muizen, woelmuizen en spitsmuizen van het plangebied en directe omgeving gebruik maken. Er is ook een schedel van een bruine rat in een braakbal aangetroffen. Het is waarschijnlijk dat ook kleine marterachtigen, als hermelijn en wezel, in het plangebied aanwezig zijn. Vogels In het plangebied broeden verschillende vogels. Bij het woonhuis in een nestkast broedt een koolmees. In de kleine schuur van de boerderij broedde vorig jaar een steenuil. Hoewel dit jaar exacte nestlocatie niet vast gesteld kon worden, broedde de steenuil ook zeker weer op het terrein van de boerderij. In de eik ten noorden van de boerderij broedt een groene specht. In het weiland broeden verschillende weidevogels, te weten kieviet en wulp. De scholekster is buiten het plangebied waargenomen. Ook is eenmaal net buiten het broedseizoen de graspieper in het weiland aangetroffen. Waarschijnlijk broedt deze in het plangebied. In de grote schuur van de boerderij roest de kerkuil. Deze kerkuil broedt in de kerk van Almen, maar heeft zijn vaste roestplaats in de schuur van de boerderij. Bij de grote en kleine poel is de ijsvogel waargenomen. IJsvogels broeden in steile, vaak afkalvende oevers, wanden van afgravingen of aardkluiten van omgewaaide bomen. Het foerageergebied kan zich uitstrekken tot op enkele kilometers van het nest. Omdat er geen broedmogelijkheden voor de ijsvogel in het plangebied aanwezig zijn, wordt aangenomen dat de soort buiten het plangebied broedt. Arnhem, 22 oktober

125 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies Figuur 9. Kerkuil in de schuur in Almen. Links zit de kerkuil in de rode cirkel. Onder de kerkuil liggen vele braakballen. Figuur 10. Rode Lijst broedvogels in Almen Arnhem, 22 oktober

126 INVENTARISATIE FLORA EN FAUNA ALMEN 2009 Ecologisch onderzoek en advies Reptielen Tijdens de inventarisaties zijn geen waarnemingen van reptielen gedaan. Reptielen worden niet in het plangebied verwacht. Het plangebied bestaat voornamelijk uit bebouwing met het bijbehorend verharde terrein en weiland. Hierin voelen reptielen zich niet thuis. Reptielen prefereren zonnige terreinen met voldoende structuurvariatie in de vorm van randen en geleidelijke overgangen van open naar gesloten vegetaties. Amfibieën In het gebied bevinden zich 2 poelen (zie figuur 2). Een ondiepe poel en een diepe poel. De ondiepe poel valt bijna geheel droog in de zomerperiode. Ook is deze poel erg beschaduwd, door de wilgen die er staan. In deze poel is de bruine kikker aangetroffen en eveneens zijn er eieren van deze soort aangetroffen. De andere poel is dieper en vangt meer zonlicht dan de kleine poel. In deze poel zijn de bastaardkikker en de gewone pad aangetroffen. In het voorjaar zijn parende dieren zijn in deze poel aangetroffen. Deze poel bevat veel vis, waarschijnlijk dat er hierom geen salamanders in de poel zijn aangetroffen. Figuur 11. Links de grote poel. Rechts eieren van bruine kikker in kleine poel. Vissen In de diepe poel is rietvoorn aangetroffen. Het leefgebied van de rietvoorn bestaat uit traagstromende tot stilstaande wateren met een goed ontwikkelde plantengroei. In 1 nacht zijn ongeveer 15 stuks een fuik ingezwommen. Aangenomen kan dus worden dat de soort in hoge aantallen in de poel bevindt. Arnhem, 22 oktober