Liedjes en gedichten van Willem Wilmink: zachtmoedige solidariteit op rijm

Transcriptie

1 Harry Paus Liedjes en gedichten van Willem Wilmink: zachtmoedige solidariteit op rijm Problemen uitpraten op z'n Twents Na een kwart eeuw met ons beiden komt mijn vrouw naar me toe en toen zegt ze: 'ik wil van je scheiden' en ik zeg: 'nou, dat moe') dan maar doen.' ALS UIT HET bovenstaande gedicht de les getrokken moet worden, dat Twentenaren kort van stof zijn, en geneigd zijn weinig woorden vuil te maken aan wat dan ook, dan kan van Willem Wilmink niet gezegd worden, dat hij een typische Twentenaar is. Integendeel, wie zijn Verzamelde liedjes en gedichten ter hand neemt, merkt dat er niet veel 'problemen' zijn die Wilmink niet op dichterlijke manier heeft behandeld. En maakt hij er geen gedicht van, dan uit hij zich wel in interviews in literaire tijdschriften en/ of kranten. Zo is hij echt geen onbekende figuur gebleven, deze in 1936 in Enschede geboren dichter. Hij houdt zich bezig met het schrijven van teksten voor televisieprogramma's voor kinderen. Hij schrijft liedjes voor theater (o.a. voor Herman van Veen). Vanaf 1978 leeft hij helemaal van de pen. Dat hij daarin succesvol is, bewijzen ook de vele prijzen die hem ten deel zijn gevallen. In 1986 kreeg hij een Gouden Griffel voor Waar het hart vol van is, het tweede deel van zijn schriftelijke cursus dichten, die in afleveringen eerder in de Blauwgeruite kiel van Vrij Nederland is verschenen. Hij mocht in Hellendoorn de Johanna van Burenprijs 1987 in ontvangst nemen. En in het voorjaar van 1988 werd hem als eerste de Theo Thijssenprijs uitgereikt, de belangrijkste oeuvreprijs voor jeugdliteratuur. Hij beoefent vele genres, voor kinderen en volwassenen. In deze bijdrage ga ik in op zijn liedjes en gedichten. Het moet plezierig zijn voor een componist om de teksten van Wilmink op muziek te zetten; Wilmink is bijzonder maatvast. Als een twintigste-eeuwse rederijker zet hij de liedjes in elkaar. Ingewikkelde rijmschema's schuwt hij niet. In een interview in Vrij Nederland vraagt Piet P iryns naar de voor lief de van Wilmink voor die gecompliceerde rijmvormen. Wilmink zegt dan: Dat is voor mij een ontzettend aantrekkelijk aspect van poëzie. De rederijkers uit de vijftiende en zestiende eeuw waren emotioneel heel direct. Het rijmschema kostte hen al zo veel moeite dat zij er niet meer aan toe kwamen om ook hun gedachten op de dirken. Ik merk ook bij me zelf dat ik paal en perk stel aan mijn eigen sentimentaliteit door een moeilijke vorm te kiezen. 59

2 Als je over echtscheidingen, over de dood en over allerlei angsten wil schrijven, kun je dat acceptabel maken door je zelf in te snoeren in een strak rijmschema. De vorm is dan het suikerklontje na de levertraan. Twee meisjes uit Twente In veel gedichten neemt Wilmink het op voor de underdog. Hij schrijft over gastarbeiders, maar ook over lichamelijk en geestelijk gehandicapten. Wie onderaan de maatschappelijke ladder staat, wie weinig weerbaar is, kan op zijn sympathie rekenen. Een fraai voorbeeld vormt het gedicht Drentse immigranten, dat voorkomt in de bundel Twee meisjes uit Twente. Drentse immigranten De werkdag begon in de venen 's ochtends voor dag en dauw Dan dronken ze vast wat jenever tegen de bittere kou. In hutten van hout en plaggen rekten ze 't harde bestaan totdat ze niet langer meer konden. Toen zijn ze naar Twente gegaan. Nu woonden ze voortaan in huizen, niet meer in een droevige schuur, zagen kranen, voor 't eerst in hun leven: 'Het water komt zo uut de muur!' Maar in kolossale fabrieken ging de dag zo langzaam voorbij: achter wit geverfde ruiten verlangden ze terug naar de hei. Het land waar ze waren geboren, hadden ze nooit meer gezien. Maar nog vaak vertelden ze 's avonds een Drents vertellechien. Wilmink zelf heeft in een interview gewezen op de overeenkomst tussen de Drentse immigranten van de vorige eeuw en de gastarbeiders, die het Nederlandse bedrijfsleven in de jaren zeventig naar Nederland haalde. Problemen van kinderen Problemen van kinderen komen overvloedig aan bod in het dichtwerk van Wilmink. Misschien is 'problemen' bij hem een te groot woord. In elk geval schrijft hij over dingen die heel dicht bij het kind of de puber staan. Het Willem Wilmink leest voor uit eigen werk (foto: Twentsche Courant). ~ 60

3

4 zijn onderwerpen die variëren van verliefdheid tot echtscheiding en dood. Uit veel van deze gedichten en liedjes spreekt een gevoel van troost. Wilmink laat zien dat het kind alleen staat met al zijn angsten en emoties, maar dat er ook andere kinderen en volwassenen zijn die hetzelfde hebben. In het gedicht Dat overkomt iedereen wel (In: De liedjes voor kinderen) houdt de hoofdpersoon, 'een jongen/net zo oud als jij' het niet droog in bed. Maar, zegt Wilmink, denk maar niet dat het een particulier, uniek probleem is, dat niemand anders overkwam: Want Piet Keizer en Johan Cruyff die overkwam dat wel. En ook Epi Drost en Van Hanegem, en Rinus Israël. Dus plas je weer eens in je bed, geef je moeder dan een zoen, en zeg maar: 'Er zijn er wel meer, hoor moeder, die dat 's nachts per ongeluk doen. ' Je kunt er dus wel voetbalmakelaar om worden, of trainer van een topclub... Ook meisjes kunnen op troost rekenen bij Wilmink. In de bundel We zien wel wat het wordt staat het prachtige gedicht De voorkant, waarvan ik de eerste twee strofen citeer: Als een jongen wordt geboren, is zijn lichaam kant en klaar. Alles moet alleen nog groeien, hier en daar komt nog wat haar. Als een meisje wordt geboren, is 't een moeilijker geval: niemand kan haar nog vertellen hoe haar voorkant worden zal. Rond of spits of groot of klein, dat zal een verrassing zijn. Net zoveel als Beatrix of misschien wel bijna niks. Ach, de tijd zal moeten leren of 't op appels lijkt of peren. In nogal wat gedichten van Wilmink horen we een laconieke toon die aan Buddingh' doet denken. Evenals deze laatste dichter is Wilmink een liefhebber van voetbal: Geel Zwart wat ook mag zinken en vergaan, Geel-Zwart niet: 62

5 G. Kamphuis voorzitter P. Kamphuis secretaris W. Kamphuis penningmeester terwijl ook 't oude Kamphuis elke zandag nog langs de lijn is te vinden, geduldig wachtend, of nog voor de Dag des Oordeels Geel-Zwart in de KNVB feestelijk weer zal keren! Willem Wilmink en de toenmalige Commissaris van de Koningin in Overijssel, mr. J.L.M. Niers, tijdens de uitreiking van de Johanna van Burenprijs (foto: Twentsche Courant). Het verleden centraal Het verleden, met name het verleden van Wilmink zelf, staat in veel gedichten en liedjes centraal. Er komen veel herinneringen voor aan zijn jeugd in Twente. Belangrijke aspecten van die jeugd zijn de schooltijd, de straat waar hij woonde, het landschap van toen en de oorlog. Deze gedichten hebben vaak een weemoedig, licht melancholisch karakter. Vanuit dit verleden 63

6 schrijft hij zijn gedichten. Meerdere malen onderwerpt hij het heden aan een kritische blik, omdat hij het verleden, de tijd en het landschap veel mooier en beter vindt. In zijn gedichten probeert hij het verleden vast te houden. Heel vaak blijkt echter dat zijn herinneringen te sterk zijn vervaagd of dat landschappen te sterk zijn veranderd. Een pregnant en bekend voorbeeld is te vinden in de bundel Twee meisjes in Twente, waarmee ik wil afsluiten: Textielstad Het is het eindpunt van de trein, bijna geen mens hoeft er te zijn, bijna geen hond gaat zover mee: Enschede. De burchten van de nijverheid staan er nog her en der verspreid: spelonken, hol en af geleefd, waar nu de wind vrij spel in heeft. Textielbaronnen van weleer, hun jachtgebied bestaat niet meer. Waar zouden ze gebleven zijn, Van Heek, Ter Kuile, Blijdenstein? Hebben ze kinderen voortgebracht, hebben ze hier nog nageslacht, of koos dat snel een betere stee dan Enschede? Krim, Berkenkamp, Sebastopol, Het is voorbij. De maat is vol. Bijna geen mens heeft hier nog weet van uw gelatenheid, uw leed. Dwars door het uitgeteerde hart loopt nu de kale boelevart met postkantoor en V & D. 0, Enschede, Enschede. Literatuur: Willem Wilmink, Verzamelde liedjes en gedichten, Amsterdam,