Postbus GJ Houten Tel.: Fax:

Transcriptie

1 Postbus GJ Houten Tel.: Fax:

2 Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden is het waterschap dat in een groot deel van Utrecht en een klein deel van Zuid-Holland zorgt voor veilige dijken, schoon water en droge voeten. VEILIGE DIJKEN VEILIGE DIJKEN De belangrijkste waterkering in het gebied van De Stichtse Rijnlanden is de dijk van de Nederrijn en Lek tussen Amerongen en Schoonhoven. De dijk zorgt voor bescherming tegen hoog water en houdt onze lage polders droog. De rivierdijk is de afgelopen decennia over de hele lengte verbeterd en is nu op Deltahoogte. Dat betekent dat het gehele beheersgebied beveiligd is tegen waterstanden die statistisch gezien éénmaal per 1250 à 2000 jaar voorkomen. Het waterschap zorgt ervoor dat de dijk in goede conditie blijft. Daarom wordt hij geregeld gecontroleerd, bij hoog water zelfs meerdere keren per dag! De kleinere dijken in het lager gelegen deel van het gebied, de (polder)kaden, beschermen de lager gelegen polders tegen het hoger gelegen boezemwater. Deze kaden in de veengebieden moeten geregeld opgehoogd worden, omdat de ondergrond en de kaden zelf inklinken. SCHOON WATER SCHOON (OPPERVLAKTE) WATER De Stichtse Rijnlanden zorgt voor schoon oppervlaktewater in sloten en rivieren. Ook zuivert het waterschap afvalwater. Elke dag gebruikt een gemiddelde inwoner 150 liter water om te drinken, te wassen en het toilet door te spoelen. Al dat water gaat via het riool naar één van de 17 rioolwaterzuiveringsinstallaties in het gebied. Daar wordt het gezuiverd tot het water weer zo schoon is dat het op het oppervlaktewater kan worden geloosd. Tip: bezoek eens een rioolwaterzuiveringsin stallatie. Kijk op voor meer informatie. Ook bedrijven die water lozen moeten zich aan strenge regels houden. De milieu-inspecteurs van het waterschap controleren of die nageleefd worden. Ook bij calamiteiten, bijvoorbeeld bij vissterfte of olie in de sloot, komen zij in actie. Zij zorgen ervoor dat de vervuiling zich niet verder kan verspreiden en wordt opgeruimd. Het waterschap is voor calamiteiten 24 uur per etmaal bereikbaar. DROGE VOETEN DROGE VOETEN Het westelijk deel van het gebied van De Stichtse Rijnlanden ligt onder het niveau van de zeespiegel. Als er geen dijken en gemalen (pompen) waren, zou dit gebied permanent onder water staan. Het oostelijk deel, waar de route doorheen loopt, ligt hoger en droger. Maar ook in dit gebied regelt het waterschap het waterpeil. Al sinds 1200 heeft de mens geprobeerd het water naar zijn hand te zetten: met dijken, later met molens en nog later met gemalen. En dat gebeurt tot op de dag van vandaag. Met een uitgekiend stelsel van gemalen, stuwen en sluizen zorgt het waterschap voor schoon en voldoende oppervlaktewater voor mens, dier en plant. Niet te veel en niet te weinig. Het waterpeil in sloten en kanalen wordt van minuut tot minuut in de gaten gehouden en gecontroleerd. De meeste gemalen en de grotere stuwen kunnen op afstand worden bediend via computer en telefoon. Maar soms is de natuur toch sterker: bij zeer langdurige en hevige regenval kan er niet genoeg water afgevoerd worden en kan er plaatselijk wateroverlast optreden. Bij droogte probeert het waterschap het schaarse water zo goed mogelijk te verdelen onder alle belanghebbenden. In de toekomst zullen we steeds meer last krijgen van de gevolgen van klimaatverandering, zeespiegelstijging en bodemdaling. De buien zullen heviger zijn, de winters natter en de zomers droger. We hebben dus in de toekomst vaker last van te veel of te weinig water. Met alleen grotere gemalen en hogere dijken bouwen komen we er niet. Er is meer ruimte voor water nodig, en een veerkrachtiger, natuurlijker watersysteem, dat pieken en dalen in de wateraanvoer makkelijker kan opvangen. Dat kan bijvoorbeeld door waterplassen aan te leggen en door kanalen en sloten te verbreden, zodat daar tijdelijk water kan worden opgeslagen. Ook worden steeds vaker dijken iets naar achteren gelegd, zodat meer ruimte voor water ontstaat. In woonwijken kan regenwater langer vastgehouden worden, door het aanleggen van een speciaal regenwatersysteem. In traditionele wijken stroomt schoon regenwater meestal in het riool en wordt het, gemengd met vuil afvalwater, afgevoerd naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie. In nieuwe wijken wordt steeds vaker een apart regenwatersysteem aangelegd, waarbij regenwater kan wegzakken in de grond, bijvoorbeeld via wadi s. In Leidsche Rijn (Utrecht) en in Houten-Zuid wordt zo n systeem al aangelegd. Maar ook in bestaande wijken liggen er mogelijkheden, bijvoorbeeld als een rioolsysteem toch al vervangen moet worden. HET WATERSYSTEEM IN ZUIDOOST-UTRECHT Zuidoost-Utrecht wordt op verschillende manieren van water voorzien. Ten eerste natuurlijk via neerslag, die rechtstreeks in het gebied valt. Ten tweede via verschillende inlaatpunten aan de fietsroute: via de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede (33) en de Vaartse Rijn bij de Oude Sluis in Nieuwegein (9). Deze twee routes zorgen al eeuwenlang voor de aanvoer van water naar de stad Utrecht en het omliggende gebied. De toevoerroutes, 2 HDSR Fietsroutekaart Zuid Oost Utrecht die tegelijkertijd ook een belangrijke functie hadden voor de scheepvaart, waren van strategisch belang voor de stad. Vanaf de 19e eeuw is er op waterhuishoudkundig gebied veel veranderd in het gebied. De aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, het Merwedekanaal en in de 20e eeuw het Lekkanaal en het Amsterdam-Rijnkanaal zorgden voor grote wijzigingen in de wateraan- en afvoerroutes. Oude structuren werden doorsneden en nieuwe kunstwerken werden aangelegd. De veranderingen waren met name ingegeven door de behoefte aan bredere, diepere kanalen voor de steeds grotere schepen die van Amsterdam via Utrecht naar de Rijn voeren. Maar ook ondergronds veranderde er veel. Ondergrondse waterstromen Naast de zichtbare waterstromen in sloten en kanalen zijn er ook onzichtbare, ondergrondse waterstromen: grondwater, dat vanaf de Utrechtse Heuvelrug ondergronds in zuid-westelijke richting stroomt en in het Langbroekerweteringgebied weer opkwelt (naar bovenkomt). Dit kwelwater is door de langdurige filtering in het zand van de Utrechtse Heuvelrug zeer goed van kwaliteit. Ook onder de Lekdijk door kwelt water vanuit de Lek naar boven. En tenslotte zorgt het diepe Amsterdam-Rijnkanaal met zijn relatief lage waterpeil voor een grote toestroom van water uit de omliggende polders. Om de landbouw en natuur in deze polders van voldoende water te voorzien, zijn er veel grote en kleine gemalen in dit gebied gebouwd, die water vanuit het Amsterdam-Rijnkanaal terug het gebied in pompen. In droge tijden daalt het waterpeil van de Lek en kan er via de Kromme en de Vaartse Rijn geen water meer ingelaten worden. Dan kan vanuit het Amsterdam-Rijnkanaal via gemaal Caspergouw (42) en in Utrecht via het Noordergemaal nog extra water het gebied in worden gebracht.

3 Geinoord Geinoord Park Oudegein Hoog Zandveld Helmkruid Lek Fokkesteeg 7 Noorderstraat Vreeswijk Merwedekanaal Lekkanaal 14

4

5 Wijk bij Duurstede 31 Lek Hoogstraat café parkeerplaats picknickplaats fietsenverhuur westelijke route oostelijke route verbindingsroute aanrijroute Pr. Hendrikweg Kromme Rijn

6 Al sinds de 12e eeuw probeert de mens het water in Utrecht naar zijn hand te zetten. Eerst door het aanleggen van dijken, het graven van weteringen en sloten en later door het bouwen van molens, gemalen, stuwen en sluizen. En dit gebeurt tot op de dag van vandaag. Deze fietsroute neemt u mee langs oude en nieuwe waterschaps- kunstwerken en vertelt het verhaal erbij. Zo krijgt u een beeld van de drie taken van het waterschap: veilige dijken, droge voeten en schoon (oppervlakte)water. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden is niet de enige organisatie die zich met water in Utrecht bezighoudt. Ook Rijkswaterstaat, de gemeenten en drinkwaterbedrijf Vitens beheren sluizen, gemalen, rioolsystemen en pompstations. Het ministerie van Defensie bezat forten, sluizen, inlaatwerken en inundatiekanalen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In deze route zijn de kunstwerken van De Stichtse Rijnlanden aangeduid met een *. In het verleden bezat het waterschap ook dijkhuizen, dijkmagazijnen en sluis- wachterswoningen. Deze hebben hun functie veelal verloren en zijn nu in particulier bezit. Houdt u rekening met de privacy van de nieuwe eigenaren? Op uw tocht zult u ook regelmatig de blauwe informatieborden van het waterschap tegenkomen. Daar leest u meer over het hoe en waarom van het kunstwerk. Wilt u bij thuiskomst meer weten over de taken van het waterschap of over onze kunstwerken? Bezoek dan eens onze internetsite AANWIJZINGEN VOOR GEBRUIK Lengte van de routes Op deze fietsroutekaart staan twee routes, die eenvoudig aan elkaar te koppelen zijn tot één lange: De blauwe route door Nieuwegein, Tull en t Waal en Houten is ongeveer 26 kilometer. De rode route door Wijk bij Duurstede en het Langbroekerweteringgebied is ongeveer 38 kilometer. De routes zijn ook te combineren tot een tocht van ongeveer 70 kilometer. Picknickplekken, horecagelegenheden, parkeerplaatsen en fietsverhuurbedrijven zijn met een symbool aangegeven op de kaart (zie de legenda). Interessante water kunstwerken langs de route zijn met een cijfer op de kaart weergegeven. Die vindt u terug op deze kant met een foto en een korte beschrijving. Natuurlijk is er nog veel meer te zien op de route: kastelen, molens, buitenplaatsen enzovoort. Voor informatie over deze bezienswaardigheden kunt u contact opnemen met de plaatselijke VVV. Fietsverhuur Wijk bij Duurstede Fietsdomein aan de Kloosterleuterstraat 22a, tel: Fietsdomein verhuurt ca. 10 fietsen. (dames, heren, mountainbikes, kinderfietsen). Voor groepen zijn op aanvraag ook grotere aantallen beschikbaar. Huurprijs: 7,50 euro per dag. Vooraf reserveren verdient aanbeveling. Er vindt geen verhuur plaats op zondag. Fietsverhuur Houten Bij NS Station Houten, Rijwielstalling Anne Arendsen Spoorhaag 5, 3993 AA Houten, (030) Parkeren van de auto Nieuwegein: Parkeerterrein Blokhoeve, vanaf de A12 Ring Utrecht, afslag Nieuwegein, borden Blokhoeve volgen. Parkeerterrein is tegenover tramhalte Zuilenstein. Volg aanrijroute tot het Merwedekanaal. Houten: Carpoolplaats bij de afslag Houten op de A27 (direct aan de fietsroute) 1. Merwedekanaal Het Merwedekanaal is eind 19e eeuw gegraven, ter vervanging en gedeeltelijk in de oude loop van de Vaartse Rijn. Deze was te smal en ondiep geworden voor de steeds grotere boten op de belangrijke scheepvaartroute van Amsterdam naar de Rijn. 2.Doorslagsluis In 1672 is op deze plek een stenen sluis gebouwd, om de Doorslag af te kunnen sluiten. Dat was in droge tijden Wijk bij Duurstede: Parkeren bij de Haven (direct aan de fietsroute). Vanaf de N229 de Zandweg, Singel en daarna de Havenweg volgen. Eten en drinken Goede mogelijkheden in: Nieuwegein (Herenstraat, Centrum en Vreeswijk) Houten Oude Dorp (3 minuten vanaf de route), aangegeven met een stippellijn op de kaart Wijk bij Duurstede (aan de route) Langbroek (aan de route) Zie het kopje-symbool op de kaart Cothen, Nachtdijk (vlakbij de route) noodzakelijk om te voorkomen dat de stad Utrecht een gebrek aan water kreeg. De huidige sluis staat tegenwoordig continu open, omdat de Doorslag en het Merwedekanaal hetzelfde waterpeil hebben. Het huis op de hoek ven de Hildo Kropstraat en de Herenstraat (no 77) is de oude sluiswachterswoning. 3. *Kade Doorslag De Doorslag is een boezemwater: het water staat dus hoger dan in de omliggende polders die er op afwateren. De kaden (dijkjes) zijn in 2000 verbeterd. De beplanting langs de oever is gespaard door de kade in Park Oudegein enkele meters terug het park in te leggen. 4. *Hoogwaterkering Park Oudegein Deze waterkering in een zijkanaaltje van de Doorslag, naast de kinderboerderij, werkt op waterkracht. Als het (boezem)water van de Doorslag een bepaald peil overschrijdt rijst de klep vanzelf naar boven en voorkomt dat het waterpeil in het achterliggende gebied van Park Oudegein te hoog wordt. 5. *Gemaal Doorslag Dit gemaal pompt water vanuit de wijk Doorslag omhoog naar het boezemwater de Doorslag. 6. Wipwatermolen Oudegein De wipwatermolen is in 2003 verhuisd vanaf haar oude plek aan de Herenstraat naar het park, en gaat na restauratie een rol spelen in de watercirculatie binnen Park Oudegein. 7. Handelskade De Handelskade in het vroegere schippersdorp Vreeswijk was tot de opening van het Amsterdam-Rijnkanaal en Lekkanaal hèt handelscentrum van Vreeswijk. Hier deden de schippers die moesten wachten voor het schutten in de Koninginnensluis hun inkopen. 8. Koninginnensluis De Koninginnensluis werd op 4 augustus 1892 officieel geopend door de 11-jarige koningin Wilhelmina en koninginregentes Emma, vandaar de naam van deze sluis. Daarmee werd ook het noordelijke deel van het Merwedekanaal geopend dat een belangrijke scheepvaartroute vormde van Amsterdam naar de Rijn (Lek). 9. Oude Sluis De eerste sluis in Vreeswijk werd in 1373 door Utrechtse gilden gebouwd. Deze sluis zorgde voor een verbinding tussen de Lek en de Vaartse Rijn, de gegraven vaarroute naar de stad Utrecht. Utrecht had een groot belang bij de sluis, vandaar 6 HDSR Fietsroutekaart Zuid Oost Utrecht

7 dat die stad ook tot 1995 eigenaar was van de sluis. Tussen de 15e en de 19e eeuw werd de sluis verschillende keren opgeknapt en gerenoveerd. In 1816 was de toestand van de sluis echter zo slecht dat tot afdamming werd overgegaan. Een jaar later kwam een noodsluis de Gemeentesluis, of Rijkshulpschutsluis, nr. 11- gereed zodat de gevolgen voor het handelsverkeer beperkt bleven. Met het openstellen van de Koninginnensluis verloor de Oude Sluis een belangrijk deel van haar functie in het transport over water. Tot 1938 bleef de Oude Sluis in gebruik als schutsluis voor kleinere schepen. Daarna resteerde slechts een functie in de toevoer van water. In de periode is de Oude Sluis gerestaureerd tot de staat van De sluis is bij de dijkverbetering afgesloten en heeft geen schutfunctie meer. Wel is er nog een in- en uitlaat. Bij storingen of repa-raties aan de inlaat worden in de uitsparingen aan de rivierzijde schotbalken geplaatst. Deze liggen opgeslagen in de schotbalkenloods op de dijk (nr. 10). Bij hoog rivierwater wordt het waterpeil in de buitenkolk van de Oude Sluis verhoogd, om zo tegendruk te bieden aan kwelwater dat in de sluiskolk omhoogkomt. 10. *Schotbalkenloods Hier liggen de schotbalken opgeslagen, die bij storingen en reparaties de inlaat afsluiten. Vroeger werden ze gebruikt om bij hoog rivierwater de sluis af te kunnen sluiten. 11. Rijkshulpschutsluis In 1815 stortte de sluiskolk van de Oude Sluis in, waardoor deze niet meer gebruikt kon worden. Door de enorme druk van het Lekwater was restauratie destijds een groot probleem. In 1818 legde men daarom deze hulpsluis aan. Deze sluis kreeg kort daarop een defensieve taak, als inlaatsluis voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie: een verdedigingslinie die gebruik maakte van de mogelijkheid om land onder water te zetten (inunderen). Dan kon "de vijand", die geacht werd uit het oosten te komen, de stad Utrecht niet bereiken. In het oostelijk deel van Utrecht zijn nog veel sporen van deze 19e eeuwse verdedigingslinie te zien. Met sluizen en inundatiekanalen (nrs 16, 17 en 53 ), vaak in al bestaande waterlopen gebouwd, kon water aangevoerd worden. De hogere delen, die niet onder water gezet konden worden, werden verdedigd vanuit forten (nrs13 en 53). 12. *Lekdijk (F) met uitzicht op de Lek De Lekdijk is de belangrijkste primaire waterkering in het beheersgebied van het waterschap. Tussen 1985 en 2003 is de dijk over de gehele lengte verhoogd en verstevigd, zodat hij op Deltahoogte is. Dat betekent dat de kans op een overstroming van het achterland 1 maal per 1250 jaar is. Omdat de dijk zo belangrijk is voor onze veiligheid, mag er niets op gebouwd of geplant worden. Ook mag er geen vee op de buitenzijde van de dijk lopen, behalve schapen in de zomer. De dijk wordt driemaal per jaar "geschouwd", waarbij bekeken wordt of er zwakke plekken zijn. 13. Fort Vreeswijk Eén van de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. 14. Beatrixsluizen Dit sluizencomplex in het Lekkanaal, de "zijtak naar Vreeswijk" van het Amsterdam-Rijnkanaal, is in 1938 gereedgekomen. Al snel na de opening van het Merwedekanaal werd dit kanaal te klein voor de steeds grotere boten. Plannen werden gesmeed voor een nieuw kanaal, dat gedeeltelijk in de oude loop van het Merwedekanaal werd aangelegd. Doordat het nieuwe kanaal het scheepvaartverkeer om Vreeswijk heen leidde, betekende dit de nekslag voor de handel in het dorp. Toch is het voormalige dorp Vreeswijk nog steeds de thuisbasis voor veel schippers. Dat is goed te zien in het weekend: dan meren zij hun schepen af in het Lekkanaal. In de Nieuwegeinse wijk is nog steeds een internaat voor schipperskinderen gevestigd. 15. Pompstation Vitens Tull en t Waal In dit pompstation pompt drinkwaterbedrijf Vitens grondwater op, waaruit drinkwater voor de bewoners van Nieuwegein, Tull en t Waal en Schalkwijk wordt gemaakt. Het oude pompstation uit ca 1930 wordt vervangen door een hypermodern nieuw pompstation, dat in 2009 in gebruik zal worden genomen. 16. *Schalkwijksewetering De Schalkwijksewetering werd in het begin van de 12e eeuw gegraven als zijarm van de Vaartse Rijn, de scheepvaartverbinding tussen Utrecht en Vreeswijk. In de 19e eeuw kreeg de wetering er een extra taak bij: namelijk als inundatiekanaal voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Ook nu heeft de wetering nog een taak in de aanen afvoer van water voor het gebied. In 2004 zijn de kaden (dijkjes) langs de wetering opgehoogd en is meteen extra waterberging in het natuurgebied ten zuiden van de wetering gecreëerd. Zo wordt verdroging van dit gebied tegengegaan. 17. *Inundatiekanaal Tussen fort Honswijk en de Schalkwijksewetering werd rond 1880 een speciaal verbindingskanaal gegraven. Via deze inundatiekanalen werd water van de Lek naar de gebieden rondom Utrecht getransporteerd. 18. Beeldje wasvrouw Het water uit de Schalkwijksewetering werd vroeger voor veel verschillende doeleinden gebruikt, getuige dit wasvrouwtje. Ook was hier een zwenkkom, waar boten konden keren. 19. *Stuw en gemaal Overeind De Schalkwijksewetering fungeert nog steeds als af- en aanvoerkanaal van regenwater en kwelwater, afkomstig van de Lek, uit de Pothuizerwetering. Bij droogte, of als fruittelers veel water nodig hebben voor de nachtvorstbestrijding, wordt de stroomrichting omgedraaid en pompt het waterschap via gemaal Vuylcop water uit het Amsterdam-Rijnkanaal de Schalkwijksewetering in. De verticale kunststofbuis die boven het water hangt bevat een meetinstrument dat met geluidsgolven de waterhoogte meet en doorgeeft aan het waterschapskantoor in Houten. Stuw en gemaal Overeind kan, net als andere belangrijke gemalen en stuwen van het waterschap, via de telefoonlijn en computer op afstand bestuurd worden. 20. Voormalig dijkhuis Het dijkhuis Schalkwijk was de vergaderruimte van het Hoogheemraadschap van de Lekdijk Bovendams, één van de voorlopers van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden. Ook de dijkmeester (hoofdopzichter van de dijk) woonde hier. Dijkhuis Schalkwijk is gebouwd in 1865 en is tot 1971 in functie geweest. Nu is het in particulier bezit. 21. Voormalig waakhuis VIII met Hoofdmagazijn. Op regelmatige afstanden van elkaar langs de gehele Lekdijk zijn dergelijke waakhuizen te vinden. Deze fungeerden bij hoog water als commandopost en overnachtingsplek voor het dijkleger. In de dijkmagazijnen lag materiaal opgeslagen dat bij hoog water gebruikt werd, zoals kruiwagens, schoppen, lantaarns etc. In dit voormalige waakhuis is nu een klein museum gevestigd waarin onder andere oude dijkmaterialen getoond worden: Museum Dijkmagazijn De Heul. Het museum is elke laatste zondag van de maand (behalve dec) geopend van tot uur, groepen op afspraak (tel. (030) ). 22. *Gemaal De Heul Dit nieuwe gemaaltje met blauwe bedieningskast pompt overtollig water van de percelen achter het waakhuis weg. De bedieningskast heeft de kleuren en de "golf" uit het beeldmerk van De Stichtse Rijnlanden gekregen. Dit is de nieuwe standaard voor bedieningskasten van het waterschap. 7 HDSR Fietsroutekaart Zuid Oost Utrecht

8 23. *Dijkpaal Op de dijkpaal staat de wapenspreuk van het oude hoogheemraadschap van de Lekdijk Bovendams "Concordia res parvae crescunt" (Door eendracht groeien kleine dingen). Aan de voet van de oude dijkpaal staat de hedendaagse versie met nummer 187. Langs de gehele Lekdijk staan dergelijke paaltjes. Zij worden gebruikt bij de controles (schouw) van de dijk. 24. Voormalig dijkhuis V Ook dit voormalige waakhuis fungeerde vroeger bij hoog water als commandopost en overnachtingsplek voor het dijkleger. Ook werden hier dijkmaterialen als kruiwagens, zandzakken, schoppen en lantaarns opgeslagen. Het waterschap maakt nu gebruik van een moderne werkplaats in Wijk bij Duurstede, waar ondermeer de automatische zandzakkenvuller paraat staat. Zand-zakken worden nog steeds gebruikt om zwakke plekken in de dijk tijdelijk te verstevigen. In het kastje aan de muur worden geregeld mededelingen over de dijkschouw opgehangen. 25. *Zomerdijk zodat de uiterwaarden kunnen volstromen. De rivier krijgt dan een stuk meer ruimte. 26. *Peilschaalhuis Ter hoogte van dijkpaal 120 staat buitendijks dit peilschaalhuisje. Hier kon vroeger het rivierwaterpeil worden afgelezen. Dergelijke huisjes werden eind 19e eeuw dichtbij waakhuizen gebouwd, ter vervanging van houten palen, waarop het kritieke hoogwaterpunt "Clocke-slag" stond aangegeven. In een peilschaalhuisje kon de waterstand veel nauwkeuriger namelijk onafhankelijk van de golfslagworden afgelezen. Onderin de hoge achterwand is een gat opengelaten, waardoor het water naar binnen stroomt. Tegen de achterwand was een peilschaal geplaatst. Als de kritieke waterstand werd bereikt, werd het dijkleger door klokgelui gealarmeerd. 27. Voormalig dijkhuis IV Het dijkhuis deed dienst als commandopost voor het dijkleger en opslagplaats voor materiaal. Het is gebouwd in Wiel De Noord dijkdoorbraak op 28 februari Het water dat door de dijk spoot liet een diep gat achter. Het water baande zich in enkele dagen tijd een weg naar de stad Utrecht. De bewoners van het Kromme Rijngebied vluchtten naar de Utrechtse Heuvelrug. In Utrecht pakten de bewoners van de werfkelders hun biezen. Amelisweerd en een deel van de stad kwamen onder water te staan. 29. Irenesluizen Groot sluizencomplex van Rijkswaterstaat, samen met het Amsterdam- Rijnkanaal geopend in *Gemaal Voorhavendijk Dit gemaal pompt water uit de Lek om het stedelijk en landelijk gebied van Wijk bij Duurstede van water te voorzien. 31. *Stuw 32. *Beermuur Wijk bij Duurstede De beermuur, genoemd naar de steunberen die deze walmuur ondersteunen, dateert uit de tweede helft van de 14e eeuw en beschermde de stad Wijk bij Duurstede tegen hoog rivierwater. In 1989 is de muur vernieuwd met 16 meter diepe dubbele damwandschermen en een opbouw van gewapend beton. In de opening in de muur (coupure) werden bij hoog water houten schotbalken geplaatst; tegenwoordig volstaat een druk op de knop waardoor de elektrische schuifdeur sluit. In het huidige theehuis werden vroeger de schotbalken opgeslagen. Naast de coupuredeur is ook nog het oude peilschaalhuisje te zien (de ronde gemetselde vorm). Door de gleuf aan de rivierzijde stroomde het water naar binnen. Het peilschaalhuisje is niet meer toegankelijk. 33. *Inlaat Wijk bij Duurstede Ze worden dichtgezet bij hoog rivierwater. De kom tussen de twee schuivencomplexen vult zich met water om tegendruk te geven aan het hoge rivierwater. De inlaatschuiven zijn gebouwd ten behoeve van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in Deze inlaat was van strategisch belang bij inundatie. Tegenwoordig dient de inlaat in hoofdzaak voor de aanvoer van water naar het Kromme Rijngebied, de Utrechtse stadsgrachten en de Vecht. Drie inlaatkokers reguleren de inlaat van water uit de Lek naar de kwelkom achter de dijk. Deze kwelkom dient voor tegendruk bij hoge rivierstanden. Twee inlaten achter de kwelkom regelen volautomatisch de hoeveelheid water die uiteindelijk in de Kromme Rijn wordt gelaten. 34. Schotbalkenloods In deze loods worden de schotbalken bewaard die gebruikt werden om de inlaat af te sluiten 35 *Eindstuw Amerongerwetering 36 *Stuw Nooitgedacht Stuw Nooitgedacht houdt het schone kwelwater in de Amerongerwetering vast. In normale situaties wordt dit schone water via een duiker (buis) onder de weg naar de Langbroekerwetering geleid. Echter bij hevige regenval, als in Leersum een riooloverstort in werking treedt en vuil rioolwater in het oppervlaktewater komt, sluit de schuif bij deze duiker automatisch en wordt het water versneld naar de Kromme Rijn afgevoerd. 37. *Inlaatschuif Gooyerwetering "Het is levensgevaarlijk en ten strengste verboden om zich op of nabij dit object te bevinden". Maar even kijken mag wel. Deze inlaatschuif kan water uit Doorn doorlaten naar de Langbroekerwetering. 38. *Stuw Langbroekerwetering In de uiterwaard is de zomerdijk te zien. Als het rivierwaterpeil in het voorjaar stijgt, is de eerste maatregel het openzetten van de coupures in de zomerdijk, Het meertje aan de binnenkant van de dijk is een overblijfsel van een Klein stuwtje dat ervoor zorgt dat het water in de slotgracht van Kasteel Duurstede ververst wordt. Op deze plek wordt de Kromme Rijn gevoed met water. De schuiven kunnen, naar believen, open of dicht worden gezet. Deze stuw regelt het vasthouden en afvoeren van water dat van de Heuvelrug afstroomt. Er is ook een klein pompje aanwezig dat in droge tijden de Amerongerwetering bijvult met Kromme Rijnwater. Deze automatische mechanische inlaatstuw (AMI-stuw) houdt het water in de Langbroekerwetering op peil. Om vissen en andere waterorganismen de mogelijkheid te bieden de stuw te passeren is naast de stuw een speciale vispassage geplaatst (onder het rooster). In deze vispassage zorgen schotten voor vermindering van de stroomsnelheid, waardoor HDSR Fietskaart ZO Utr.indd 2 8 HDSR Fietsroutekaart Zuid Oost Utrecht

9 vissen zigzaggend stroomopwaarts kunnen zwemmen. De bodem van de vispassage loopt geleidelijk op, zodat ook kruipende organismen de stuw kunnen passeren. 39. *Langbroekerwetering De Langbroekerwetering is in de 12e eeuw gegraven na de afdamming van de Kromme Rijn in De wetering diende voor ontwatering en ontginning van het moeras rond Langbroek. In de Langbroekerwetering bevinden zich stuwen die de waterstand regelen. Zonder de stuwen stroomt het water te snel weg en verdrogen de aangrenzende landbouwgronden. Ook natuurlijke vegetatie die rijkelijk aanwezig is op de landgoederen langs de Langbroekerwetering, heeft baat bij een hoger waterpeil. 40. Kromme Rijn Vóórdat de Lek haar huidige functie had als hoofdtak van de Rijn, was de Kromme Rijn dé belangrijkste rivier in het Utrechtse. De afdamming in 1122 maakte aan die belangrijke positie een einde. Voor lokaal verkeer bleef de rivier wel van belang. Er was een regelmatige trekvaartverbinding met Utrecht en in de 19e eeuw kreeg de Kromme Rijn ook de functie van inundatiekanaal. Hiervoor werden bij Cothen en Werkhoven in 1870 schutsluizen en stuwen gebouwd. Tegenwoordig is de Kromme Rijn vooral van belang voor de wateraanvoer naar de stad Utrecht en de Vecht, en voor de recreatie. Het jaagpad, dat van Utrecht tot Werkhoven te volgen is, wordt de komende jaren tot Wijk bij Duurstede doorgetrokken. 41. Voormalige watertoren Nu in particulier bezit. 42. *Gemaal Smitsdijk Dit gemaal pompt water uit de oude meander van de Kromme Rijn naar de Dwarsdijkse Wetering om het omliggende gebied van water te voorzien. 43. *Gemaal en stuw Caspergouw Met de voltooiing van het Amsterdam- Rijnkanaal in 1950 tussen Wijk bij Duurstede en Houten, ontstond een structureel tekort aan water in het Kromme Rijngebied. Het waterpeil in het Amsterdam- Rijnkanaal ligt namelijk bijna drie meter lager, waardoor het water uit de polders naar het kanaal stroomt. Voor de aanvoer van water in het Kromme Rijngebied werd ter hoogte van de Goyerbrug een gemaal gebouwd. Het in 1972 gebouwde en in 2006 totaal gerenoveerde gemaal Caspergouw heeft deze taak overgenomen. Het gemaal Caspergouw maakt het mogelijk dat er water vanuit het kanaal kan worden opgepompt voor het Kromme Rijn-gebied. Het gemaal voorziet de agrarische sector van voldoende water en zorgt er tevens voor dat de Kromme Rijn voldoende waterniveau heeft om de Utrechtse stadsgrachten op peil te houden. Via de in 1972 gegraven aspergouwsewetering kan water uit het Amsterdam Rijnkanaal de Kromme Rijn in stromen. In droge jaren, als het waterpeil van de Lek zo laag staat dat er via de inlaat bij Wijk bij Duurstede geen water in de Kromme Rijn kan stromen, is deze wetering de belangrijkste toevoerroute van water voor de stad Utrecht. Onder de schuine afdekplaten van het gemaal ligt de vijzel (groot formaat kurkentrekker) verborgen, waarmee het water met een capaciteit van maximaal 175 m 3 per minuut omhoog wordt gevoerd. Naast gemaal Caspergouw, onder de roosters in het bordes, ligt een stuw verborgen. Via deze vijf meter brede stuw kan water op het Amsterdam-Rijnkanaal geloosd worden. De blauwe horizontale buis bevat het mechanisme waarmee de stuw op en neer kan worden bewogen. Achter stuw en gemaal staat een krooshekreiniger die automatisch slootvuil uit de wetering verwijdert. 44. *Stuw Goyerwetering De stuw Goyerwetering kan op afstand bediend worden. In de verticale kunststof buis die boven het water hangt bevindt zich meetapparatuur die met behulp van geluidsgolven het waterpeil meet. Afhankelijk van het gewenste peil kan de stuw dan (op afstand vanuit het waterschapskantoor) verder open of dicht worden gezet. 45. *Gemaal Goyerbrug Dit vijzelgemaal kan water uit het Amsterdam-Rijnkanaal pompen om de achtergelegen polder van water te voorzien. Onder het rooster bevindt zich de vijzel. 46. Amsterdam-Rijnkanaal Dit kanaal werd in de jaren dertig ontworpen door Rijkswaterstaatingenieur Anton Mussert, beter bekend als oprichter en leider van de NSB-beweging. In 1934 werd Mussert door Provinciale Waterstaat ontslagen, in 1946 wegens landverraad gefusilleerd. Zijn geesteskind echter werd in 1952 voltooid. Het Amsterdam- Rijnkanaal heeft de waterhuishouding in het Kromme Rijngebied sterk beïnvloed Door de ondergrondse sterke kwelstroom naar het kanaal toe was het nodig om langs de gehele lengte van het kanaal parallelsloten aan te leggen. Ook zijn diverse gemalen gebouwd om water vanuit het Amsterdam-Rijnkanaal weer terug het gebied in te kunnen pompen. 47. Pompinstallaties fruitteelt De fruittelers in deze streek beschikken allemaal over pompinstallaties, waarmee ze in het voorjaar bij nachtvorst hun fruitbomen kunnen beregenen. Het isolerende ijslaagje voorkomt schade aan de vruchtbeginsels. De medewerkers van het waterschap zorgen voor voldoende water in de sloten. 48. *Stuw Poeldijk en uitlaat Amsterdam-Rijnkanaal Deze stuw voert overtollig water uit Houten-Zuid en het omliggende agrarische gebied af via de uitlaat naar het Amsterdam-Rijnkanaal. 49. *Houtensewetering Omstreeks 1130 werd de Houtensewetering gegraven, om overtollig water af te voeren via de Schalkwijksewetering en de Vaartse Rijn. Ook werd zo een scheepvaartverbinding naar Utrecht gerealiseerd. Tot 1933 voer eenmaal per week een beurtschip op en neer naar Utrecht, daarna werd met de aanleg van het Lekkanaal de verbinding met Utrecht verbroken. In de Houtensewetering staan verschillende stuwen, die het water voor dit gebied op peil houden. 50. De Brug/Veerwagenweg U kruist hier De Brug. Deze straat heette tot voor kort Veerwagenweg, naar de veerwagen die tot 1972 landbouwverkeer overzette over het Amsterdam-Rijnkanaal. Bij de aanleg van het kanaal werden percelen aan de overkant namelijk onbereikbaar. Het was een soort pont op poten, die over rails over de bodem van het kanaal reed. Een wachthuisje aan de oever van het Amsterdam- Rijnkanaal herinnert nog aan de veerwagen. 51. *Stuwen bij De Staart Deze klepstuwen regelen het waterpeil in de Houtensewetering en in het gebied tussen Amsterdam-Rijnkanaal en Houtensewetering. 52. *Gemaal De Hoon-West Dit gemaal pompt water naar het Amsterdam-Rijnkanaal. 53. *Rioolwaterzuiveringsinstallatie (rwzi) Houten Hier wordt het rioolwater van ongeveer huishoudens en bedrijven uit Houten, en Schalkwijk gezuiverd, tot het weer zo schoon is dat het op het Amsterdam-Rijnkanaal kan worden geloosd. 54. *Inundatiekanaal en Fort Overeind Het fort Overeind is gebouwd in de jaren , achter het inundatiekanaal dat daar de niet inundeerbare gronden doorsnijdt. Het fort had als functie de verdediging van de Overeindseweg en het voorkomen van een eventuele afdamming van het inundatiekanaal door de vijand. 55. Plofsluis De Plofsluis is misschien wel het merkwaardigste bouwwerk van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Met het materiaal in deze betonkolos moest in korte tijd het Amsterdam-Rijnkanaal kunnen worden afgedamd om te voorkomen dat het water uit de inundatievelden via het kanaal zou afvloeien naar het noorden. De bakken van de Plofsluis hadden een capaciteit van ton stortmateriaal. Door met explosies de bodem uit de bakken te "slaan" zou de afdamming in één klap tot stand kunnen komen. Het Amsterdam-Rijnkanaal loopt sinds 1982 om de sluis heen. Sloop van de Plofsluis was vanwege technische en financiële redenen geen haalbare optie. 9 HDSR Fietsroutekaart Zuid Oost Utrecht :45:30