Seksuele intimidatie: de praktijk bezien, het beleid beoordeeld

Transcriptie

1 Seksuele intimidatie: de praktijk bezien, het beleid beoordeeld In de afgelopen twee decennia heeft de sportwereld in Nederland en ook internationaal de eerste stappen gezet om seksuele intimidatie aan de orde te stellen en om slachtoffers, beschuldigden en andere betrokkenen bij te staan. In twee onderzoeken, waarvoor opdrachtgever was, is eind 2011 de stand van zaken opgemaakt. Dit artikel geeft inzicht in de belangrijkste bevindingen. 1. De praktijk bezien Het eerste onderzoek bevat een analyse van de incidenten die in de afgelopen tien jaar zijn gemeld bij meldpunt voor seksuele intimidatie. Het rapport geeft inzicht in de aard van de problematiek en de manier waarop de sportwereld daarmee omgaat. Bij het tweede onderzoek is vooral gekeken naar de manier waarop de sportverenigingen en bonden gebruik maken van het beleid en van de instrumenten en faciliteiten die heeft ontwikkeld. Daarbij komt ook aan de orde in hoeverre men bekend is met de problematiek, het beleid en hoe men reageert of zou reageren op meldingen. Terugblik Met de KNSB als voortrekker heeft de Nederlandse sportwereld in het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw thema s rond ongewenste intimiteiten en seksuele intimidatie aan de orde gesteld. Er rustte echter ook een taboe op het onderwerp. Een affaire in de sportwereld in 1996, waarbij drie topjudoka s hun coach hebben aangeklaagd, zorgde voor een doorbraak. Want het was de sportwereld wel duidelijk dat deze zaak niet op zichzelf stond., sportbonden en andere organisaties werkten onder meer aan het opstellen van gedragsregels voor coaches en andere begeleiders in de sport. In 1997 kwam er een meldpunt waar slachtoffers, daders en andere betrokkenen advies en begeleiding kunnen krijgen. Aanvankelijk was dit ondergebracht bij de SOS Telefonische hulpdienst en de Kindertelefoon; vanaf 2003 heeft de sport een eigen meldpunt. Via dit meldpunt kunnen de hulpvragers in contact komen met vertrouwenspersonen (die slachtoffers en beschuldigden bijstaan) en adviseurs (tot wie bijvoorbeeld verenigingsbesturen zich kunnen wenden). Basis voor onderzoek De vertrouwenspersonen en adviseurs hebben sinds het jaar 2000 de meldingen van seksuele intimidatie en misbruik systematisch geregistreerd. Deze registratie vormt de basis voor het onderzoek dat Tine Vertommen van de Universiteit Antwerpen in 2011 deed, in opdracht van. Uit de registraties van ruim 600 meldingen in de jaren 2000 tot 2010 kon de onderzoekster gegevens over 323 daadwerkelijke incidenten destilleren. De vertrouwenspersonen en adviseurs krijgen jaarlijks zo n 40 meldingen. Soms gaat het om meldingen rond eenzelfde incident; in totaal komen gemiddeld 32 zaken per jaar aan de orde. In die aantallen is de afgelopen tien jaar weinig verandering gekomen. Dat wil uiteraard niet zeggen dat hiermee álle gevallen seksuele intimidatie in kaart zijn gebracht. De onderzoekster schat zelf in dat het slechts om het topje van de ijsberg gaat en dat vele betrokkenen zich niet melden, of rechtstreeks naar justitie of hulpverlening stappen. Ook is het goed om te bedenken dat het hier gaat om incidenten die zijn aangemeld en niet om situaties waar intimidatie of misbruik is bewezen. In lang niet alle gevallen leidde de melding uiteindelijk tot een tucht- of een rechtszaak. Maar de gegevens bieden wel een goed inzicht in de aard van de problematiek: wie zijn de betrokkenen, hoe verloopt het proces dat mogelijk uitloopt op intimidatie en/of misbruik en waar dienen deze risico s zich aan?

2 Slachtoffers en beschuldigden Bij bijna zestig procent van de incidenten gaat het om een vrouwelijk slachtoffer, bij bijna dertig procent zijn mannen het slachtoffer en soms gaat het om mannen én vrouwen of was niet duidelijk of er een slachtoffer was, en zo ja wie. De onderzoekster wijst erop dat dit verschil niet hoeft te betekenen dat er weinig mannelijke slachtoffers zijn, maar ook een gevolg kan zijn van een groter taboe op misbruik van mannen. De slachtoffers zijn vooral kinderen en jongeren. Bij bijna de helft van de gevallen zijn kinderen tot en met 15 jaar betrokken. Wordt de leeftijdsgroep uitgebreid tot alle kinderen en jongeren onder de 20 jaar, dan betreft dat driekwart van alle meldingen. Bij de 20-plussers gaat het voornamelijk om vrouwen, bij de kinderen onder de 12 vooral om jongens. En vrijwel altijd zijn de slachtoffers sporter. Dat er veel jonge kinderen slachtoffer zijn, hoeft niet te wijzen op misbruik door pedofielen. Het kan ook gaan om seksueel grensoverschrijdend gedrag van anderen. Veel beschuldigden zijn zelf ook jongere. Bij de beschuldigden is dat bijna het omgekeerde het geval: driekwart van hen is een volwassen coach, trainer of begeleider. In ruim tien procent van de gevallen betreft de klacht een medesporter. Incidenteel zijn bestuursleden of leden van de (para-)medische staf de beschuldigde. En het gaat bijna altijd om volwassen mannen. Preventie zou zich vooral moeten richten op het afzwakken van de hiërarchische positie van de beschuldigde tegenover de sporter, bijvoorbeeld door het aanstellen van meerdere coaches en het vergroten van de sociale controle, aldus de onderzoekster. Risico-sporten Op basis van de ruim 300 incidenten uit de tien jaar die het onderzoek beslaat, zijn geen sporten aan te wijzen met een verhoogd risico op ontsporingen. De incidenten komen voor in 46 verschillende sporttakken, hetgeen wijst op een grote diversiteit. Er zijn wel verschillen tussen top- en breedtesport. Er komen relatief veel meldingen uit de topsport en daarbij zijn de individuele sporten oververtegenwoordigd. De onderzoekster wijst erop dat andere onderzoekers al aangetoond hebben dat topsporters vaak meer afhankelijk zijn van hun coach dan recreatieve sporters. In combinatie met de vele trainingsuren en de grotere druk van buiten kan dat eerder leiden tot grensoverschrijdend gedrag. Maar wellicht speelt ook een rol dat er in de topsport meer aandacht is voor het welzijn van sporters en dat de media-aandacht groter is, waardoor misstanden eerder aan het licht komen. Vormen van seksuele intimidatie Bij het registreren van de incidenten gaat het om een verschillende handelingen of gebeurtenissen. Per incident kan er uiteraard sprake zijn van verschillende vormen van intimidatie of misbruik. Een situatie waarin eerst alleen dubbelzinnige opmerkingen worden gemaakt, kan leiden tot ongewenste aanrakingen of uitlopen op een verkrachting. Daarbij kan bedacht worden dat bij zeventig procent van de meldingen gezegd is dat het intimiderende gedrag meerdere keren had plaatsgevonden. Bij het registreren 1 is onderscheid gemaakt tussen verschillen in grensoverschrijdend gedrag als verbale seksuele intimidatie ( grapjes, dubbelzinnige opmerkingen); ongewenste, zogenaamd functionele, aanraking(en) (bijvoorbeeld borst of kruis aanraken) en andere ongewenste aanraking(en); aanranding, seksueel misbruik (betastingen, moeten masturberen (ander of zichzelf), moeten toekijken); verkrachting of poging hiertoe; exhibitionisme; voyeurisme. Bij de helft van de gemelde incidenten is sprake van de drie eerstgenoemde vormen van intimidatie. Eén op de vijf meldingen had betrekking op aanranding of (poging tot) verkrachting. Van kwaad tot erger Hiervoor is er al op gewezen dat het ongewenste gedrag van de beschuldigde zich van kwaad tot erger kan ontwikkelen. Dat geldt ook voor vormen van grensoverschrijdend gedrag die niet 1 Social media zijn tot nu toe in de registraties nog niet meegenomen geweest.

3 strafbaar en/of niet direct seksueel getint zijn, maar wel tot intimidatie of misbruik kunnen leiden. De dader kan het slachtoffer min of meer bewust in een afhankelijke positie brengen, waarbij emotionele intimidatie, bedreigingen en machtsmisbruik in het algemeen een rol spelen. Het steeds verder binnendringen in het privéleven is een bekend voorbeeld. In de wetenschappelijke literatuur wordt dit voorbereidingsproces grooming genoemd. Vanuit de omgeving bijvoorbeeld de ouders of de bestuursleden van een vereniging kwamen ook meldingen van seksuele relaties tussen coaches en sporters die betrokkenen in die relatie beiden niet als ongewenst betitelen. De Nederlandse sportwereld raadt het coaches en trainers echter af een relatie aan te gaan met de eigen sporter. Er zijn ook vormen van grensoverschrijdend gedrag waarbij niet direct sprake is van slachtoffers, maar die wel een sfeer scheppen waarin het uit de hand kan lopen of waarin sporters zich niet langer veilig voelen, zoals het verspreiden van pornografie of alcoholmisbruik. Het is een diffuus geheel, aldus de onderzoekster, die er voor pleit ook aan de niet-seksuele vormen van intimidatie en machtsmisbruik aandacht te besteden. Van melding tot afronding Bestuursleden van sportverenigingen, slachtoffers (of soms hun ouders) en beschuldigden zijn in verreweg de meeste gevallen degenen die een incident melden en om hulp of advies vragen. Ze doen dat bijna altijd per telefoon. In acht van de tien gevallen neemt de vertrouwenspersoon of de adviseur de zaak zelf in behandeling. Doorverwijzing naar andere instanties vindt zelden plaats. Al wil dat niet zeggen dat een slachtoffer in een later stadium niet alsnog zelf naar een advocaat of naar de politie kan stappen. Uit de registratieformulieren waarop dit onderzoek is gebaseerd blijkt namelijk dat in ruim veertig procent van de gevallen een klacht is ingediend bij de sportbond en/of aangifte is gedaan bij justitie. Maar in vrijwel evenveel gevallen is vastgesteld dat de zaak informeel is behandeld. Van de uiteindelijke resultaten van alle interventies valt geen goed overzicht te geven, omdat dit in bijna de helft van de gevallen niet is geregistreerd, mede doordat de vertrouwenspersonen hier niet van op de hoogte worden gebracht. 2. Het beleid beoordeeld In de loop van de tien jaar waarop het hiervoor genoemde onderzoek zich richt heeft, deels samen met anderen, een ruim aantal instrumenten en faciliteiten ontwikkeld om seksuele intimidatie aan te pakken, te weten: - Gedragsregels - Telefonisch meldpunt - Poule vertrouwenspersonen - Vertrouwscontactpersoon bij de sportvereniging - Vertrouwenscontactpersoon bij de sportbond - Brochures, folders Voor de aanpak van incidenten is er het al genoemde Meldpunt Seksuele Intimidatie met de daaraan verbonden achttien vertrouwenspersonen en vier adviseurs. Daarnaast heeft nieuwe instrumenten net ontwikkeld of zijn in ontwikkeling. Het betreft: - Tuchtrechtspraak en het registratiesysteem voor veroordeelde plegers - Toolkit In veilige handen voor sportorganisaties - Vernieuwde opleidingsmodule Vertrouwenscontactpersoon - E-learning Seksuele Intimidatie Onderzoek naar deze instrumenten In opdracht van heeft MOVISIE onderzoek gedaan naar de bruikbaarheid en effectiviteit van de bestaande instrumenten rond seksuele intimidatie. Sluiten die aan bij de behoefte en

4 wensen van sportverenigingen? Het rapport van de onderzoekers Ben Serkei, Annemiek Goed en Nada de Groot kreeg de titel Van blind vertrouwen naar verantwoord beleid. MOVISIE is een landelijk kennisinstituut en adviesbureau voor maatschappelijke ontwikkeling. Om een goed antwoord te kunnen geven op de centrale vraag in het onderzoek, is het ook van belang te weten hoe er binnen sportverenigingen gekeken wordt naar incidenten rond seksuele intimidatie, welke (re-)actie verenigingen zelf het meest effectief vinden en wat ze nodig denken te hebben om een goed beleid te voeren. De onderzoekers hebben een enquête gehouden waaraan bijna 400 sportverenigingen deelnamen. Ze interviewden vertegenwoordigers van zes verenigingen die geen beleid hebben rond seksuele intimidatie en ze spraken met een aantal bestuursleden, een medewerker van een bond en twee vertrouwenscontactpersonen middels interviews en een focusgroep. Klein risico, weinig tot geen prioriteit Bijna driekwart van de geënquêteerden acht het risico dat zich bij hun vereniging een incident rond seksuele intimidatie zal voordoen klein tot zeer klein. Het voorkómen ervan heeft waarschijnlijk mede daardoor een lage tot zeer lage prioriteit. De overgrote meerderheid van de verenigingen meldt ook dat er in de afgelopen drie jaar niets is gebeurd en naar verwachting niet zal gebeuren op dit gebied. Niettemin heeft een klein aantal wel een verantwoord beleid o.a. door het hanteren van gedragsregels en het aanstellen van een vertrouwenscontactpersoon. In hun toelichting zeggen bestuursleden die het risico beperkt achten dat vooral de samenstelling van het trainerskorps (met bijvoorbeeld veel vrouwelijke coaches of een goed evenwicht tussen de seksen) de kans op incidenten sterk verkleind. Ook de open sfeer binnen de vereniging, de sociale controle en het vermijden van één-op-één contact zouden uitwassen voorkomen. Het vertrouwen leeft dat sporters en coaches elkaar wel corrigeren. De vertrouwenscontactpersonen nuanceren dit beeld wel enigszins. Zij wijzen er bijvoorbeeld op dat zeker in de topsport jeugdige talenten alles voor hun carrière over lijken te hebben en erg afhankelijk zijn van hun coaches. Veelal geen beleid Slechts weinig verenigingen (16 procent) hebben beleid ontwikkeld om seksuele intimidatie te voorkomen, en 12 procent van de verenigingen meldt dat dit beleid wel in de maak is. Uit de enquête blijkt dat dit bij grotere verenigingen (meer dan 250 leden) wat gunstiger ligt. Maar veel besturen rekenen erop dat ze bij eventuele problemen meteen corrigerend op kunnen treden of ze melden dat er eenvoudig te veel andere taken op hun bordje liggen. Dat verenigingen ondersteuning kunnen krijgen op dit terrein, is maar aan weinigen bekend. Driekwart van de geënquêteerden zegt niet of slecht bekend te zijn met de beleidsinstrumenten die heeft ontwikkeld (en die hiervóór zijn genoemd). Slechts 14 procent van de verenigingen blijkt wel goed op de hoogte. Het merendeel vindt dat het beleid en de instrumenten van het niet of niet goed bekend zijn bij de leden van de vereniging. Dit wekt geen verbazing omdat de meeste verenigingen antwoorden zelf niet bekend te zijn met het beleid. Van de instrumenten zijn de gedragsregels en het bestaan van een vertrouwenscontactpersoon bij de bond nog het meest bekend: bij een kwart van de verenigingen. Dat er ook een telefonisch meldpunt is weten al veel minder bestuursleden. Waardering Over het algemeen worden de instrumenten van het goed beoordeeld door de verenigingen die bekend zijn met de instrumenten. Vooral de gedragsregels en de vertrouwenscontactpersoon bij de vereniging vindt men effectief. Het merendeel van de verenigingen die bekend zijn met het beleid vinden dat het beleid goed tot zeer goed voldoet om seksuele intimidatie aan te pakken. Scepsis Uit de interviews met bestuursleden klinkt herhaaldelijk ook de nodige scepsis over het aan de orde stellen van het thema. Deze bestuursleden zijn bang dat louter het verspreiden van informatie over seksuele intimidatie in de vorm van een folder of brochure al schrik aanjaagt en

5 COLOFON Titel Seksuele intimidatie: de praktijk bezien, het beleid beoordeeld Tekst Samenvattende tekst Cors van den Brink Gegevensverwerking en onderzoeken Tine Vertommen (Universiteit Antwerpen) Ben Serkei, Annemiek Goes en Nada de Groot, (MOVISIE) Onderzoeksbegeleiding vanuit Nicolette Schipper van Veldhoven Druk Repro, -publicatienummer: 722 Uitgave Unit Sportontwikkeling/ Onderzoek Postbus AH Arnhem tel Arnhem, maart 2012 dat het bij (potentiële) leden of ouders van jeugdleden de indruk wekt dat er wel wat aan de hand zal zijn. En dat is geen goede reclame voor de vereniging. De onderzoekers opperen dat een landelijke voorlichtingscampagne het bestuursleden makkelijker zal maken om de thematiek binnen hun vereniging aan de orde te stellen. De aanpak van een mogelijk geval van seksuele intimidatie vergt zorgvuldig handelen. Zodra je iemand op non-actief stelt, gaat het geruchtencircuit al draaien, aldus een van de antwoorden. Matig tevreden De vertrouwenscontactpersonen (VCP) met wie is gesproken, bleken tevreden over de opleiding die hen bood. Ze zijn minder te spreken over de ondersteuning en ze missen voldoende terugkomdagen en bijscholing. Ook duurde het te lang voor een goed meldprotocol beschikbaar kwam. Als de VCP een zaak aanmeldt bij een vertrouwenspersoon bij de bond, blijkt de taakverdeling niet altijd duidelijk. Ook zeggen de VCP-ers dat ze niet op de hoogte worden gesteld van wat er met hun melding is gebeurd. Nieuwe instrumenten De introductie van nieuwe instrumenten, te weten: registratie en tuchtrechtspraak, de toolkit voor verenigingen, de vernieuwde opleidingsmodule VCP en de e-learning seksuele intimidatie, stuit op de nodige terughoudendheid. Een kwart van de verenigingen zegt er nooit gebruik van te zullen maken en de helft stelt dat afhankelijk van een aantal factoren. Veel zal afhangen van de gebruiksvriendelijkheid. Gebrek aan tijd en de inschatting ook hier dat het probleem zich niet zo snel zal aandienen, spelen een grote rol. Ook zeggen sommige geënquêteerden te vrezen voor een sfeer waarin niets meer mag. Uit de interviews en het gesprek met de VCP-ers kwam naar voren dat en de bonden het beleid actiever moeten uitdragen en beter met elkaar en de verenigingen moeten communiceren over het onderwerp en het preventiebeleid. Deze punten werden in de enquête en interviews door respondenten aangedragen. Als mogelijke middelen worden genoemd: nieuwsbrieven, posteracties, informatiepakketten, een landelijke campagne. De onderzoekers geven als aanbeveling mee specifiek aandacht te besteden aan kwetsbare groepen, zoals mensen met een handicap en thema s als homo zijn in de sport te integreren in eventuele campagnes. 3. Aanbevelingen Wat moet er volgens de onderzoekers gebeuren, waarop zal moeten worden ingezet in de sportpraktijk? - Verkleinen van de afstand van en/of sportbonden met de sportverenigingen door o.a. intensievere communicatie (mailings, nieuwsbrieven) en ondersteuning. - Voorlichting geven aan verenigingen over seksuele intimidatie en andere vormen van grensoverschrijdend gedrag, o.a. over risicofactoren én beschermende factoren. - Een landelijke voorlichtingscampagne / bewustmakingscampagne over seksuele intimidatie in de sport. Verenigingen kunnen het dan bespreekbaar maken en andere acties hieraan ophangen. - De meldpuntanalyse geeft slechts het topje van de ijsberg. Een groter prevalentieonderzoek, naar alle mogelijke vormen van grensoverschrijdend gedrag, is gewenst. Referenties Analyse van het meldpunt voor seksuele intimidatie in de sport door Tine Vertommen, i.o.v., januari Van blind vertrouwen naar verantwoord beleid Bruikbaarheid en effectiviteit van beleidsinstrumenten seksuele intimidatie door Ben Serkei, Annemiek Goes en Nada de Groot, MOVISIE,Utrecht, januari 2012.