Onderzoek ter voorbereiding voor de inventarisatie van funerair erfgoed te Heist-op-den-Berg

Transcriptie

1 Onderzoek ter voorbereiding voor de inventarisatie van funerair erfgoed te Heist-op-den-Berg Tamara Ingels Patrick Van den Nieuwenhof Arne Troffaes 1

2 Colofon Overdrukt uit het rapport Onderzoek ter voorbereiding voor de inventarisatie van funerair erfgoed te Heist-op-den-Berg in opdracht van het Gemeentebestuur van Heist-op-den-Berg Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Intro Cultuur & Media. 2

3 6.4. Heist Centrum Archiefonderzoek Tot op het einde van de 19 de eeuw werden de doden in Heist-op-den-Berg centrum begraven in en rond de Sint-Lambertuskerk, die gelegen is op de berg. De restanten van deze begraafplaats zijn vandaag nog in het straatbeeld zichtbaar: de straat loopt deels nog langs de plaats waar vroeger de muur rond het kerkhof gelegen was, ook de beplanting met gras rondom de kerk verraadt de vroegere omvang van het Sint-Lambertuskerkhof. Reeds op het einde van de 19 de eeuw werd beslist dat de begraafplaats moest worden overgebracht naar een nieuwe locatie. De verhuis van de dodenakker stond in rechtstreeks verband met de vergroting van de parochiekerk, die in de periode werd vergroot. We mogen dus aannemen dat er eerst werk gemaakt werd van de ontruiming van de dodenakker, om plaats te maken voor de vergroting van de kerk. Een andere reden is mogelijk dat het bestaande perceel te klein geworden was (een trend die zich door een aangroei van de bevolking in vele gemeenten op dat moment laat voelen) en de gesteldheid van de bodem rond de kerk, die de snelle ontbinding van lichamen onmogelijk maakte 1. Mogelijk werden enkele graven ook overgebracht, al is daar in de documenten geen informatie van terug te vinden. Er zijn ook geen namen bekend van voormalige eigenaars, noch is er in het archief informatie beschikbaar over de oorspronkelijke aankoopprijs van het perceel dat de naam Vleugd draagt. Begin september 1896 werd Provinciaal Bouwmeester Blomme belast met de opmetingen en het ontwerp voor de begraafplaats en een passende afsluiting. Leonard Blomme ( ) realiseerde zowel in Heist-op-den-Berg enkele bekende openbare gebouwen, waaronder de pastorijen van Heist-op-den-Berg centrum, Heist-Goor, Itegem, Wiekevorst en schoolgebouwen (Heist-Goor, Itegem). Hij was ook betrokken bij de bouw en/of verbouwing van verschillende parochiekerken (Heist-Goor, Booischot, Wiekevorst, Hallaar) en zo ook bij verbouwings- en vergrotingswerken van de nabijgelegen Sint-Lambertuskerk in 1882 en Ook in de ruime omgeving van Heist-op-den-Berg staan er verschillende openbare gebouwen en parochiekerken die hij ontwierp. Slechts enkele dagen na de vraag voor opmeting en raming leverde Blomme al een schattingsrapport voor de kosten. Het totaalbedrag werd geraamd op ,33 Bfr. Voor die som kon de nieuwe begraafplaats volgens hem voorzien worden van een afsluitingsmuur, afwatering en grondophoging, een kruisbeeld en een dodenhuisje met een ontleedplaats. De uiteindelijke bieding, die werd toegewezen aan aannemer Bogaerts uit Onze-Lieve-Vrouw- Waver bedroeg Bfr. De begraafplaats kon uiteindelijk worden gebruikt vanaf ca De oudste percelen liggen aan weerszijden van de centrale middenas (die vertrekt vanaf de grote poort aan de ingang). Heel wat oude graven zijn tot op heden bewaard gebleven, zowel omwille van hun monumentaliteit als omwille van de eeuwigdurende vergunningen die voor de meeste van deze graven destijds werden gekocht. Het achterste deel van de begraafplaats werd door de architect niet ingevuld, dit werd duidelijk voorbehouden voor een mogelijke uitbreiding in de toekomst. Dit achterliggende stuk werd in de loop der jaren inderdaad gevuld met nieuwe graven en perken, waaronder een kinderperk. 1 L. HERTELEER, p en (d.d. 23/04/2012) 3

4 Het archief vertoont een groot hiaat. Tussen 1897 en 1966 werden geen documenten meer aangetroffen. Pas in 1966 duiken opnieuw archiefstukken op, die nu betrekking hebben op de herstelling van de toegangspoort van de begraafplaats. Na 1966 gebeurden er nog heel wat ingrepen op deze begraafplaats met monumentaal karakter, vooral qua nieuwe infrastructuur. Zo werden in 1977 nieuwe waterputten geplaatst, samen met betonnen plaatjes, om het wegspoelen van water zo vlot mogelijk te laten verlopen op de ietwat sterke helling. Tussen 1977 en 1981 worden ook de nodige acties ondernomen om te komen tot de aanleg van een columbarium, een strooiweide, een dodenhuisje en een uitbreiding van de begraafplaats, die volgens het decreet van 1971 op de lijkbezorging verplicht werden. De materialen voor de columbariumnissen werden (voor het hele grondgebied van Heist) opgeleverd in oktober 1980, de plaatsing gebeurde door de gemeentelijke technische dienst. Eind jaren 70 werd duidelijk dat de bestaande begraafplaats op korte termijn te klein zou worden. De gemeente zette dan ook de procedure in om een geschikt perceel te vinden voor het aanleggen van een uitbreiding. De keuze valt uiteindelijk op twee percelen, gelegen vlak naast de bestaande begraafplaats: percelen genaamd Slagvelden met kadasternummers B/343 en B/342deel. Na een lange periode van overleg met de eigenaars, het echtpaar Van Rompaey-Van den Bruel, bleek er echter geen minnelijke schikking te zijn gevonden en werd het perceel in 1983 uiteindelijk onteigend wegens hoogdringendheid. Uiteindelijk werd enkel perceel nummer B/343 onteigend, dat met een grootte van 82,60 are voldoende plaats kon garanderen. Dat dit effectief het geval was blijkt ook uit een collegebesluiten uit 1982, waaruit blijkt dat de gemeente op zoek ging naar plekken waar kon overgraven worden. In plaats van de gebruikelijke 50 jaar als overgravingstermijn te nemen, zag de gemeente zich genoodzaakt deze termijn wegens de noodzaak om te kunnen blijven begraven te verlagen naar een termijn van slechts 30 jaar. Er werd rekening gehouden met het feit dat naast graven van volwassenen mogelijk ook graven van kinderen moesten worden overgraven. Op het nieuwste deel van de begraafplaats zien we vooral de gevolgen van de nieuwste voorzieningen en nieuwste reglementeringen betreffende de begraafplaatsen. Zo werd deze, die beduidend groener is dan de rest van de begraafplaats, voorzien van een urnenveld en grafstèles (die door een sterke beperking van de afmetingen van grafmonumenten de nieuwe norm zijn geworden, zowel in Heist-op-den-Berg als in vele andere gemeenten in de regio). Dit nieuwste deel van de begraafplaats ligt niet alleen een flink stuk lager dan het oude deel van de begraafplaats, de helling werd in dit nieuwe stuk weggewerkt, waardoor in de toekomst mogelijk veel problemen kunnen worden vermeden. 4

5 Publicaties beeldbanken websites Publicaties L. Herteleer. Geschiedenis van Heist-op-den-Berg, Heist-op-den-Berg, Gemeentebestuur, In dit boek komt de aanleg van de begraafplaats kort aan bod. Herteleer maakt nog melding van een anonieme brief aan de Provinciegouverneur uit 1862, geschreven door eenen waeren heystenaar, met klachten over de slechte toestand van het oude kerkhof. Uit de bronnenvermelding in het boek blijkt dat de brief bewaard wordt in het Provinciearchief (APB, dossier kerkhoven (centrum Heist), bundel 2). Regionale beeldbank Op de regionale beeldbank zijn er flink wat foto s die te maken hebben met zowel het oude kerkhof als de begraafplaats. De monumentale afsluiting van de begraafplaats werd teruggevonden op twee afbeeldingen van postkaartjes twee sterk gelijkende beelden: GAH en GAH Deze werden genomen kort na de voltooiing van de toegangspoort. 5

6 Op de beeldbank vinden we ook foto s terug van het oude Sint-Lambertuskerkhof, onderstaande geeft een beeld met nog enkele metalen graftekens. Berichtgeving in media: Ook in de geschreven pers is er heel wat belangstelling voor de begraafplaats Centrum. We doen een kleine greep in het aanbod: Stille ruimte op kerkhof, in, Het Nieuwsblad, 22/04/2005 (DBP) Aankondiging van de werken voor de bouw van een afscheidsruimte Kerkhof van Heist heeft eigen afscheidsruimte, in, Het Nieuwsblad, 27/04/2010 Trappeniers) Aankondiging voltooiing van de afscheidsruimte (Alain Heist haalt zilver tijdens funeral awards. Gemeente moet alleen Dilsen-Stokkem laten voorgaan, in, Het Nieuwsblad, 24/10/2010 (Alain Trappeniers) Berichtgeving tweede plaats bij de Funeral Awards Heist-op-den-Berg heeft bijna beste begraafplaats, in, Gazet Van Antwerpen, 24/10/2010 (Pierre Anthonissen) 6

7 Situering begraafplaats Het grondplan van het oudste deel van deze begraafplaats vertoont opnieuw een kruisvormig grondplan. De centrale hoofdas leidt naar een rond punt met kruisbeeld. Op deze hoofdas is goed te zien dat het grondniveau zacht naar beneden glooit. Deze glooiing heeft echter het effect dat graven die niet voorzien zijn van een grafkelder snel verschuiven en verzakken. De echte monumentale graven bevinden zich langs de hoofdas en in de middelste perken ( oudste gedeelte op volgend plannetje). De monumentale inkompoort en omheiningsmuur zijn momenteel in slechte staat. Toch zou het wegnemen van deze onderdelen geen goede optie zijn. Enerzijds kan de grond dan sterker gaan schuiven, anderzijds is deze poortconstructie een erg mooi voorbeeld van monumentale omheiningen, ontworpen door Leonard Blomme. Van hem zijn ook nog andere constructies op Heistse begraafplaatsen bewaard gebleven. 7

8 De muur, kort na de voltooiing, weergegeven op een postkaartje De muur vandaag De begraafplaats Heist-op-den-Berg Centrum heeft te kampen met enkele aanzienlijke praktische en technische problemen. We geven hier alvast een korte beschrijving van de meest prangende of meest opvallende problemen. Langs weerszijden van de centrale as op het oudste deel van de begraafplaats werden in het verleden bomen aangeplant. Alhoewel het een (goedbedoelde) poging was om het geheel te verfraaien, heeft deze beplanting net het tegenovergestelde effect, zowel ondergronds als bovengronds. Ondergronds duwen de boomwortels langzaam maar zeker de bovenliggende delen van de graven omhoog, met barsten en breuken tot gevolg. Bovengronds werpen de takken flink wat schaduw over de graven. Deze zorgt niet alleen voor een ernstige aantasting met mossen, maar de afvallende bladeren laten een onverzorgde humuslaag achter na elke bladerval. De aanplanting van de bomen hield in het verleden ook geen rekening met de bestaande graven en structuur van de concessies. Dit betekent dat bomen niet werden aangeplant tussen (of op de grens) de concessies, maar in veel gevallen pal voor de monumenten, zerken en perken. Dit betekent een ernstig ontluisterend effect voor de achterliggende graven. Door deze achteloze aanplanting is onderhoud moeilijk geworden en bleek het maken van overzichtsfoto s van de graven in kwestie onmogelijk. 8

9 Voor deze beide graven, gelegen op de hoofdas, werd een boom geplant. Op de foto s is duidelijk te zien dat de graven stilaan verzakken. Op beide liggende dekstenen is een witte aantasting te zien, een gevolg van schaduw en vallende bladeren, waardoor de zerken te lang vochtig blijven. Er zijn ook enkele opvallende structurele problemen. Zo blijkt dat in het verleden met name bij de aanleg van de begraafplaats (té) weinig rekening werd gehouden met de hellingsgraad van het perceel. Concreet veroorzaakt de sterke helling een wegschuiven van grond met barsten, breuken en verzakkingen tot gevolg. Enkel graven met een erg stevige grafkelder bleken tot op heden redelijk stabiel te blijven. De gevolgen van deze langzame grondverschuiving laten zich nog het best zien aan de muur van de begraafplaats: deze is op verschillende plaatsen verzakt, en op één plaats (halverwege het perceel, aan de kant van het centrum) zijn de dekstenen van de pilaren naar binnen gevallen, voorlopig gelukkig zonder al te veel schade aan nabijgelegen graven. De muur verdient het echter om bewaard te blijven: deze werd met regionale stenen gezet (hoogstwaarschijnlijk uit de steenbakkerijen van Putte) en heeft een monumentaal karakter, in samenhang met de prachtige inkompoort aan de kerkhoflei. De muur getuigt van een oude beleidsmatige regel om begraafplaatsen om af te sluiten met een hoge ommuring, zowel om hygiënische maatregelen als om vandalisme tegen te gaan. 9

10 De pilaren en dekstenen zijn op diverse plaatsen sterk aangetast, met gevaar voor vallende stenen. Op één plek achteraan is een deksteen naar beneden gevallen (naar binnen). Deze miste rakelings enkele graven). Het nieuwere gedeelte van de begraafplaats is lager gelegen en werd sterker genivelleerd. Dit heeft een positievere invloed op de ligging en bewaring van de graftekens. Op dit deel van de begraafplaats is momenteel nog erg veel ruimte voor nieuwe begravingen, tussen de vele groenzones in. Op die manier vertoont het nieuwste deel een sterk verschil met oudere delen van de begraafplaats Op het plan zien we dat een deel van de oude begraafplaats (de laatste vier grote perken rond het ronde punt) jammer genoeg reeds deels van oriëntatie werd gewisseld (achteraan rechts). 10

11 1 > Jaren 90 Jaren 80 5 Oudste gedeelte Jaren Jaren 70 begin Ingang Verder zijn er nog enkele andere duidelijke afbakeningen: 11

12 Nrs 1 en 5 op plan: Geestelijkheid (Zusters) Kindergrafjes Oud-strijders 12

13 Situering grafmonumenten Voorbeelden van architecturale waarde Ook symbolisch en qua ouderdom erg interessant (eerste begraving in 1868). Dit betekent mogelijk dat dit graf werd overgebracht van aan de kerk. Ook dit graf heeft naast architecturale elementen een sterke symboliek. Originele vormgeving met steentjes en stèle. Geen andere (religieuze) symbolen aanwezig) 13

14 Familie Van Roosbroeck. Ook historische en sterk symbolische waarde (rouwdoek, sarcofaag, zuilen en architecturale elementen) Voorbeelden van symbolische waarde Grafkruis met calvarieberg. Perkpaaltjes en kruis lijken te zijn gemaakt uit een dode boomstronk. Gebroken zuil (symbool voor een te vroeg gestorvene) 14

15 Engel die ten hemel kijkt (overwinning op de dood). Een gelijkaardig type komt ook slechts éénmalig voor op de oude begraafplaats van Onze-Lieve- Vrouw-Waver. Engel wijst ten hemel, houdt anker in andere hand (teken van trouw en hoop), kruis in dakkapel. Monumentale uitvoering Bewening van Christus Ook architecturale waarde (landschapsbepalend) Dringend reiniging nodig, volgens informanten blonk dit graf bij plaatsing en was het een aantrekkingspunt voor het oog. Houten kruis. Werkgroep gaf aan: monument geplaatst op vraag van de overledenen, was erg duur voor zijn tijd en toen reeds erg ongewoon Rouwdoek op obelisk Zonnekruis 15

16 Er staan nog slechts twee metalen graftekens op de begraafplaats. Deze kunnen een voorbeeld vormen van het type graftekens dat nog te zien is op de oude foto (beeldbank) van het Sint- Lambertuskerkhof. Voorbeelden van documentaire waarde Ant. Verschueren: Hoofdopziener van het stedelijk onderwijs. Vorm lijkt op herdenkingsmonument, met portret van overledene in reliëf (koper), hoge bloembak, architecturale motieven en bloemenslingers (naar beneden gericht als teken van rouw), perk met kiezeltjes Henri Verbeeck Met gitaar en partituur. Epigrafie verwijst naar sterke band met muziek. 16

17 17

18 Voorbeelden van schade Staat van verwaarlozing. Het grafmonument is niet meer te zien door de overmatige begroeiing met klimop en yucca. Er werd bovendien een boom pal voor het graf geplaatst Grafmonument kan niet meer gefotografeerd worden zonder aanwezigheid van de boom. Deze kan de stabiliteit van het graf in gevaar brengen; de vallende bladeren en schaduwpartijen werken vermossing in de hand (deze is reeds duidelijk te zien op het graf). Grafkruis is van de sokkel gevallen. Omvallende delen kunnen aanpalende graven daardoor mogelijk beschadigen 18

19 Verzakte grafkruisen. Deze kunnen op termijn de omliggende graven beschadigen. Ook perkpaaltjes en kettingen in slechte staat of ontbrekend. Ernstige breuken in de deksteen van de sarcofaag. Deze zal kortelings instorten. Bovendien sterke vermossing (die mee aan de basis kan liggen van de breuken) De kerkhofmuur is op diverse plaatsen beschadigd. Dit is een deksteen van een pilaar die is omgevallen en overwoekerd door coniferen. 19

20 Sterke aantasting van de deksteen Voorbeelden van eenvoudigere graven Familie Janssens. Enkel opstaande stèle, geen andere symbolen noch vormgeving, geen beplanting 20