Varenlangsdelimes. DeRomeinenopNederlandswater. Leerlingenwerkboekvoorhet basisonderwijs. groep7&8. uitgavevanromeinennu

Transcriptie

1 Varenlangsdelimes DeRomeinenopNederlandswater Leerlingenwerkboekvoorhet basisonderwijs groep7&8 uitgavevanromeinennu

2 Inleiding DegevreesdepiraatGannascusmaakteindeeersteeeuw nachristusdenoordzeekust enhetrivierengebiedrondom derijnonveilig VanoorsprongwashijeenCananefaatDeCananefatenwareneenvolkdatleefdein westenvannederlandgannascuswaseentijdindienstvanderomeinsemarineen hielphenom zichtebeschermentegendegermaansestammenuithetnoorden OpeendagverliethijhetRomeinselegerenwerdpiraatAlszeeroversstruindenhijen zijnmannendekustenvanhethuidigenederland,belgiëennoord-frankrijkafviade MaasendeRijndrongenzijzelfsdoortotdiepinhetbinnenlandInditwerkboekje ontdekjehetverhaalvangannascusenleerjeveeloverderomeinsetijdin Nederland Inhoud: IDeRomeinselimes:wateralsgrens IClassisGermanica:Indienstvandemarine IVictoria,eenRomeinsschipvannu Watgaanweleren? NederlandstaatbekendalswaterlandIndeRomeinsetijdwasdatnietanders IndezelessenserieleerjehoebelangrijkdeNederlandserivierenwarenvoorhet RomeinselegerendeRomeinsemarine Welerenookhoeonzestrekendienstdedenalsgrensgebiedenhoehierdoor deeerstemulticulturelesamenlevinginonslandisontstaan Watmoetjealweten? HetishandigalsjealeenalgemeenbeeldhebtvandeRomeinsetijdVooraleenbeetje kennisoverderomeineninnederlandisgewenst Wathebjenodig? Voorditwerkboekjeishethandigom pen,potloodengum bijdehandtehoudenvoor eenenkelevraagisereenrekenmachineofeenkladblaadjenodig 2

3 IDeRomeinselimes:wateralsgrens EengrensiseenscheidingslijntussentweegebiedenDitkunnentweelandenzijn, maarooktweeprovinciesoftweegemeentesdezelijnisvaakdenkbeeldigenaleen maartezienopeenkaart,maarinsommigegevalenwordtdegrensgevormddoor rivieren,zeeënofbergenindatgevalsprekenwevaneennatuurlijkegrens DenoordelijkegrensvanhetRomeinseRijkwaseennatuurlijkgrensDezewerd gevormddoorderivierderijnderomeinennoemdendezegrenszelf delimes Langsdelimeslimesbouwdenzijwachtorensenfortenom degrenste bewakenookvoerenerschepenopenneeroverderijnom degrenstebeschermen tegenmogelijkeindringers,zoalsdefriezenofdechaukenuithetnoorden Héjongens,datkloptniet! Grenzenzoalswedienu kennen,bestondeninde Romeinsetijdhelemaalniet HetRomeinselegerhadechternietgenoegmankrachtom delimeszelfteverdedigen Daarom riepenzijdehulpinvanbevriendestammen,diealveleeeuwenlangsde rivierenleefden:debatavenendecananefaten Dezevolkenkendenhetruigewaterenhetdrassigelanderomheenophunduimpjeen zijwarendusdeidealekandidatenom intehurenvoordezeklusgannascuswaséén vandezehuursoldaten HoebeschermdenzijdeRomeinselimes? Langsderivierenwerdenmilitairekampenaangelegdwaarineenpaarhonderd soldatenkondenverblijvenderomeinennoemdenzo nforteencastelum (meervoud:castela)onswoordvoorkasteelisdaarvanafgeleid Eencastelum werdomringddooreenmuurvanhoutenpalen,eendrogegrachten wachtorensbinnendezeomheiningwaserplekvoordetentenvandesoldaten, stalenvoordepaarden,eenziekenboegenhethoofdkwartiervandeoficieren 3

4 Meestalontstondenvlakbuitendeze castelakleinedorpjesmetboeren, werklui,eenmarkteneenhavenom desoldatenvanhunvoedselte voorzienzo ndorpwerdeenvicus genoemd Sommigedorpengroeidenopden duur uittotstedenvanwel7000 inwoners,compleetmettempels enbadhuizen IneenRomeinsestad,eencolonium genoemd,waservoorheteerstsprakevaneen multiculturelesamenlevingromeinseburgers,gepensioneerdehuursoldaten,bataafse boerenenhandelarenuitverreoordenkwamenhiersamen Wistjedat? VerschilendeNederlandsestedenzijnontstaanuiteenRomeinsevicusof coloniumbijvoorbeeld:alphenaandenrijn(albaniana),katwijk(lugdunum), Woerden(Laurium),Utrecht(Trajectum),Maastricht(MosaadTrajectum), Heerlen(Coriovalum)enNijmegen(Noviomagus) Romeinsewegen Hoewelerveelcastelawarenlangsdelimes,kondendesoldatennatuurlijknietoveral tegelijkzijndaarom legdenderomeineneennetwerkvanwachtorensaanlangsde grens,zodatbewakersmetvuur-ofrooksignalenvanafdewachtoreneennabijgelegen castelum altijdkondenwaarschuwenvoorgevaarindatgevalkonhetlegermetde hulpvanderomeinsehoofdwegen(simpelwegviagenaamd)snelterplaatsekomen DetweebekendstehoofdwegenwarendeViaMosaevanMaastrichtnaarNijmegenen deviabelgicavankeulen,doorlimburgenbelgië,naardekust Naastdezehoofdwegenwerdenookrivieren,zoalsdeRijnendeMaas,gebruiktals snelwegendemeestegoederenwerdenvervoerdmetplaterivierschependeze schepenkondennietaleenméérspulenvervoerendaneenpaardenwagen,maar warenooknogeenseenstuksnelernietaleenderomeinsesoldatenvondendeze nieuwe(water)wegendaarom erghandig,ookhandelarenenreizigersuitalehoeken vanhetrijkmaaktenergraaggebruikvan DerivierenenwegenverbondendeverschilendedelenvanhetRomeinseRijkmet elkaarzoalsdatnognooiteerderwasgebeurdvoorheteerstinonzegeschiedenis kondenmensengrotereizenmakenenverreoordenverkennenderivierenwarendus meerdanaleenmaargrenzenzijdedenookdienstalsverbindingswegentussen verschilendevolkerenenculturen 4

5 Opdracht11 GannascusispasbegonnenalssoldaatinhetRomeinselegerVoorGannascusklinken aldezenieuweromeinsewoordenwelheelergvreemdhijisbangdathijderomeinse oficierenstraksnietkanverstaankunjijhem helpenzijnwoordenschataantevulen? Limes Vicus Via Colonium Albaniana Laurium Trajectum Castelum Opdracht12 Gannascusheeftordersontvangenom vanuitlugdunum eenbelangrijkeboodschapaf televerenaangeneraalcerialisbijnoviomagusom nietteverdwalenophuntocht langsdelimes,besluitengannascusenzijnkameradenom eenkaartvandeomgeving temakenhelpjijmee?vuldeontbrekendenamenindekaartaan

6 Doordaterzoveelgereisdkonworden,kwamenmensenmetelkaarincontact,die elkaardaarvoornooitkondenontmoetenzokonbijvoorbeeldeenegyptische handelaarzijnaardewerkverkopenaaneenbataafseboerenkoneenspaansesoldaat, diegelegerdwasinnoviomagus,trouwenmeteengermaansmeisjedoordeze uitwisselingvangoederenenideeënontstonderinderomeinsestedeneen mengelmoesvanverschilendeculturen,gewoontesengebruiken Opdracht13 a)bijbinnenkomstinnoviomaguswilgannascusgraagdeverschilendecultureninde stadlerenkennenkunjijhem helpen?koppeldejuistetekstbijiederportret IClaudiaSacrataiseenUbiëruitde omgevingvankeulenzewashetliefje vaneenromeinsegeneraalenheeftzelfs zijnlevengered IIRomanusDardanusiseentrotseruiter indienstvanhetromeinselegerhijkomt oorspronkelijkuitserviëenisnuhierom tevechtentegenopstandigebataven IIICarusiseenhuisslaafindienstvan eenromeinsedameintolsum in Frieslandiseenschrijfplankjegevonden metzijnnaam erop IVNomenNescioiseengladiator,die vochtinhetamfitheatervannoviomagus Zijnechtenaam enafkomstwetenwe niethijwaseengladiatorvanhettype murmilohijvochtmeteenkortzwaard, eenzwaararmstukeneengrotehelm VRufiaMaternaiseenGermaanse priesteresuitdebuurtvanmilingenzij stondindienstvaneenlokalegodinen haarmoederheefteenheiligwoudnaar haarvernoemd b)waarom kwamenaldezeverschilendemensennaardezelfdestad?leguitwaarom jijdatdenkt 6

7 IClassisGermanica: Indienstvandemarine ToenkeizerAugustusinhetjaar27naChristusaandemacht kwam,wisthijhoebelangrijkdemarinewasvoorhet RomeinseRijkIneenkeizerrijkzogrootalshetzijnewasde snelstemanierom berichtendoortegevenengoederente verplaatsenperschipwaarom?heelsimpel!omdatgeen paardofmensharderkonrennendandateenschipkonvaren Rivierenwarendaarom desnelwegenvanderomeinsetijd DevlootvandeRomeinsemarine(ookwelclassisgenoemd)moestervoorzorgendat dezehandelveiligkonverlopen DebelangrijkstevlootinonzestrekenwasdeClassisGermanicaDekeizerhadhaarde taakgegevenom delimesvankeulentotaandenoordzeetebeschermennaasthet bestrijdenvanpiratenencontrolerenvandehandel,moestenzijookvaakhetleger ondersteuneninhunstrijdtegenvijandigestammen DeschepenvandeClassisGermanicavoerenoverdeRijn,deIJssel,deWaal,deMaas endeschelde,maargingensomsookhelemaalrichtingengelanddegrootste thuishavensvandemarinelageninhethuidigeduitsland,maarinonslandhadden onderanderenijmegen,katwijkendomburgookiederhuneigenhaven TweemodelenvanRomeinserivierschepen;links:eenmonerismetéénrijroeiers enéénzeil,rechts:eenliburnamettweerijenroeiersentweezeilen AndersdanopdeMiddelandseZeebestonddeClassisGermanicavooraluitlichte, ondiepeschepen,diesnelenwendbaarwarenopderivierdedriebekendstetype schepenuitdevlootwarendemoneris,deliburnaendenaveseenmonerisheeftéén rijroeiersperkantvanhetschipeneenzeileenliburnaheefttweerijenroeiersper kantentweezeilendenavesheeftaleenmaareenzeil,geenroeierskunjijde verschilentussendeschepenzienalsjedebovenstaandeafbeeldingenbekijkt? 7

8 Debemanningvaneenschipbestondaltijduitdriegroepen:desoldaten,dematrozen enderoeiersdesoldaten(ookwelmilitesgenoemd)warendemannendie daadwerkelijkgingenvechtenderoeiers(remex)endematrozen(nauta)gingen eigenlijkaleenmaarmeeopreisom hetschipvarendetehoudenerwarenongeveer evenveelroeiersaanboordalssoldaten IndebeginjarenvandeClassisGermanicawerdennog vaakzeeliedenuithetmiddelandsezeegebiedgevraagd om teroeienmaaropdenduurnamenbatavenen Cananefatenditwerkover,omdatzijdeomgevingbeter kenden EenRomeinsesoldaatdroegaltijdzijneigen spulenopreisdatbetekendealesvan wapenstotschilden,maarookalepoten, ketelsenpannen Desoldatenaanboordvandeschepenwarende afdankertjesvanhetlandleger:bevrijdeslavenen vreemdelingenonderderomeinenzelfwerdhetvaak alseenstrafgezienom overgeplaatsttewordennaarde marinedusniemandwildeditdoendesondanks werdendezesoldatenwelzwaarbewapendmeteen zwaard,eenwerpspeer,eenharnas,eenhelm eneenschild Piratenenanderevijandigestammenhaddendusabsoluutgeenkanstegenoverde Romeinsemarine Opdracht21 DeboodschapdieGannascusheeftafgeleverdinNoviomagusblijktslechtnieuwste zijn:degermanenzijnbinnengevalen,deoorlogisuitgebroken!opbevelvande generaalmoetengannascusenzijnmannennudemarinegaanversterkenwelke uitrustingmoethijalsmilitesmeenemen?omcirkeldejuisteantwoorden 8

9 Opdracht22 Delokalebevolkingwasergdankbaarvoordeaanwezigheidvande Romeinsemarine langsdelimeskunjijdrieredenengevenwaarom? Opdracht23 DemeestbekendeRomeinseoorlogsschepenwaren detriremesditwarengroteschepenmetdrierijen roeiersenmeerderezeilen(zieafbeeldingrechts) Waarom isdatdekanszeerkleindatwedezeschepen terugvindenlangsdelimes,denkje? Opdracht24 Gannascustrekttenstrijde!Overderivierenvaartzijnschipterugnaarzijnthuishaven aandenoordzeetekenhoedezereiseruitzouhebbengezienjemagzelfhettype schipuitkiezenbenoem injouw tekeningdedrieverschilendegroepenbemanningtot welkegroepbehoordegannascuszelf? 9

10 IVictoria,eenRomeinsschipvannu HoeweleralveelbekendisoverRomeinseschepen,dankzijgeschrevenbronnenuit dietijd,blijvenwemetgenoegvragenzitenhoemakkelijkwaszoeenschipte besturen?hoesnelkonzijgaan?konzijmakkelijkkeren?waserveeltrainingnodig voorderoeiers?aldezevragenzijnnietmakkelijktebeantwoordenzonderdatweeen echtromeinsschiphebbenom ditmeeuitteproberenechteschepenuitdietijd bestaanjammergenoegnietmeermaargelukkigkunnenwedezeromeinseschepen welnabouwenditnoemenwemeteenmooiwoord:eenreplica Om meertelerenoverderomeinen,zijnerveelmensendiealshobbyde RomeinsetijdnaspelenDankzijhenwetenwebijvoorbeeldhoeRomeinse soldatenvochtenenhoezijschepenbestuurden DeVictoriaiszo nreplicazijisgebouwdin2008doorstudentenvandeuniversiteit vanhamburgzijgebruiktenalsvoorbeeldtweewrakkenvanouderomeinseschepen diegevondenzijninzuid-duitslandsinds2016vaartdevictoriaookinnederland DeVictoriaiseenschipvanhettypemonerisWeetjenogwatdatbetekent?Datwil zeggen:éénrijroeiersperkantenéénzeilerpassenintotaal20roeiersopde VictoriaOptopsnelheidgaatzijevenhardalseenfietserZijis16meterlang,2,8 meterbreedenweegtintotaal4000kilodatisongeveerevenzwaaralsvierauto s Tochiszijverrassendmakkelijkom tebesturenlatenwedebouw vandevictoria eensbeterbekijken 10

11 Hetzeilkanaleenworden bijgezetalserwindstaat Hetschipis16m lang,2,8m breed en50cm diepdemastis9m hoog Hetboegbeeldisinde vorm vaneenbloem Erpassen18tot20roeiersophet schipeneriseenschipperaanwezig Hoekanhettochdatzo ngrootromeinsschiptochzosnelkonzijnpuurop mensenkracht?datheeftalestemakenmetdebouw vanhetschipdoordelange, spitsevorm vanderompglijdtzijalseenmesdoorhetwatervergelijkhetmaarmet eenwielrenner,diezichzelfheelkleinmaaktopzijnfietsom extrasnelheidtekunnen maken DeRomeinenmaaktenhunschepenniettebreedenniettediep,zodatzijmakkelijkbij desmaleenondiepestukkenvanrivierenkondenkomen,zonderergensvasttekomen zitendeschepenmoestensnelenwendbaarzijnditwasookdetaakvande schipperhijmoethetschipsturenenhetritmeaangevenvoorderoeiers DeVictoriaiseenergsnelen wendbaarschipmetgeoefende roeiersbehaaltzijmakkelijkeen snelheidvan11km/uenbinnen 30secondenkanzijomdraaien Valtjeverdernogietsbijzondersopaanhetschip?Devoor-enachterkantvande Victoriazijnversierdmeteenboegbeeldindevorm vaneenkruleneenbloemditzijn voorbeeldenvandemeestvoorkomendeversieringenuitdietijdderomeinenhebben ditgebruikwaarschijnlijkafgekekenvandegriekenendeetruskenhetboegbeeld moestdewatergodengunstigstemmen 11

12 Opdracht31 GannascusvoeropeenschipdatpreciesleekopdeVictoriaHijwasdieponderde indrukvandeprachtvanhetschipmaar,ookwashijblijdathijniethetheleeind hoefdetelopenkunjijuitrekenenhoeveelsneler(inuren)devictoriadekustzal bereikenvanuitnoviomagusdaneenvoetsoldaat? Gegevenzijn: Gemiddeldesnelheidvoetsoldaat: 7km/u GemiddeldesnelheidVictoria: 11km/u Afstandinkilometers: 160km Opdracht32 Waarom iseenschipzoalsdevictoriaideaalvoorhetbewakenvandelimes? Legjouw antwoorduit Eindelijk,naeenlangereisisGannascusweerthuis!Maarwatziethijnu?De indringersdiehijvoorderomeinsegeneraalsmoetbestrijden,zijndemensenuitzijn eigenstam,decananefatenhijbesluitovertelopen Opdracht33 BatavenenCananefatentradenookindienstvanhetRomeinselegerDesoldatenin hetromeinselegerwarendusnietalemaalromeinskunjijeenbeterenaam bedenkenvoorhetleger? 12

13 Opdracht34 NaalzijnavonturenheeftGannascuszijnwoordenschatflink wetentevergrotenondankszijnafkomstpraatengedraagt hijzichalseenechteromein a)kunjijdeverschilenderomeinsenamenenwoorden vindenindezewoordzoeker?omcirkeldejuisteantwoorden N E T A L S W I J K O N C L A S S I S U C I V D E B M U N U D G U L N D E A C G S E V A N M R S O T R A J E C T U M I M S A A M S E M I L R E L E V T O V T N E E I I N T E U I E O E N R B N X I N A V L N O L U I E I L E N O T M Z R L M R O I N C N D E N R E U W T M A T E L A U R I U M R b)weetjijnogdebetekenisvandewoordendiejegevondenhebt?schrijfhethierop BATAVEN LIMES NOVIOMAGUS CASTELLUM LUGDUNUM REMEX CLASSIS MILITES TRAJECTUM COLONIUM MONERIS TRIREMES LAURIUM NAUTA VIA LIBURNA NAVES VICUS c)welkezinvormendeletersdieoverblijven? 13

14 Colofon Ditleerlingenwerkboekenbijbehorendinformatiebladvoorleerkrachtenmaakt onderdeeluitvanheteducatieveprogrammavanstichtingromeinennuinhetkader vanhetproject Victoria Ontwikkeling:JefryHuntjens,PeerVerbruggen&GédenBok Vormgeving:JefryHuntjens Redactie:MartinevanEmpel Afbeeldingen: Blz2en13:Gannascus,vormgeving:MargavandenHeuvel(MaartseHazen), model:bartgroenenberg Blz3en8:Romeinsesoldaten,fotografie:JeroenSavelkouls Blz6:Romeinseburgers,fotografieenbeeldbewerking:MargavandenHeuvel (MaartseHazen),modelenvbnb:DajanaHeremic,TonEderveen,FreekSanders, SayedElGohary,RenéeLangens Blz11:Victoria,fotografie:PeerVerbruggen Indiennietvermeld:BeeldbankRomeinenNUofpubliekdomein Meerinfo? Bezoekonsop:wwwromeinennu RomeinenNU