Amfibieën en reptielen van Deramakot (Sabah, Maleisië)

Transcriptie

1 Amfibieën en reptielen van Deramakot (Sabah, Maleisië) Rudolf Malkmus, Carsten Brühl & Thomas Eltz p/a SchulstraBe Wiesthai Duitsland Vertaling: Tjaldo Brandenburg INLEIDING Deramakot is een hectare groot (laagland)oerwoudreservaat zuidwestelijk van de havenstad Sandakan in het oostelijkste deel van de Maleisische provincie Sabah op Borneo. Het gebied wordt in het zuiden begrensd door de rivier Kinabatangan. Tot de midden 50er jaren was het een primair oerwoud met Dipterocarpaceeën. Door ontbossing (tot 1985) ontstond een secundair woud met veel bamboe en Macaran-gasoorten. Verspreid liggen nog enkele kleine stukjes primair regenwoud. De temperatuur ligt het hele jaar rond de 25 C. 's Nachts is het zelden meer dan 10 Ckouder dan overdag. De neerslag is 2000 tot 3000 mm per jaar. Hoewel deze regen gelijkmatig over het jaar verdeeld is, is er een piek in de periode november/maart. Een uitzondering was de maandenlange droogte in het voorjaar van 1998, mogelijk het gevolg van het El Nifiofenomeen. Hoewel er ook branden waren in de bossen van Sabah, hadden ze niet de catastrofale gevolgen zoals in het naastgelegen Kalimantan waar aangestoken branden zo'n vier miljoen hectaren bos vernietigden. Over de herpetofauna van het gebied is weinig bekend (INGER, 1966, 1985; INGER & TAN, 1996; STUEBING, 1991; TAN, 1993). Slechts een enkele van de hier gevonden soorten is weleens in gevangenschap gehouden en heeft daar voor nageslacht gezorgd (zie o.a. BENNETT, 1996; MANTHEY & GROSSMANN, 1997; MANTHEY & SCHUSTER, 1992; NIETZKE, 1972; TRUTNAU, 1981). AMFIBIEËN Tot dit moment zijn er 146 soorten amfibieën op Borneo gevonden; 23 hiervan zijn ook gevonden in het Deramakotgebied (INGER, 1966, 1985). MEGOPHRYIDAE Van het geslacht Leptobrachella, kleine kikkertjes met een maximale lengte van 23 mm, komen L. baluensis en L. mjobergi voor in Deramakot. Deze 's nachts actieve diertjes zijn moeilijk te vinden. Men wordt op hun aanwezigheid opmerkzaam gemaakt door hun trillende, scherp metaalachtige roep waarmee ze boven de omgevingsgeluiden uitkomen van de vele watervalletjes in hun bergachtige biotoop. De slanke larven, zonder tandjes op de lippen, leven tussen de kiezelstenen van de bergbeken. Leptobrachium abbotti is een algemeen voorkomende kikker. Mannetjes worden maximaal 75, vrouwtjes maximaal 95 mm lang. Ze zijn fors gebouwd met een brede kop maar slanke pootjes. De rug en flanken zijn zwartbruin, de buik wit met grote, onregelmatig verspreide zwarte vlekken. De tot wel zeven cm lange larven, door hun bruingrijze gemarmerde tekening weinig opvallend, zijn de meest algemene soort in niet al te snel stromende beken. Hier zitten ze vooral in kolkgaten met een kiezel- of zandondergrond en veel drijvend plantaardig materiaal. Volwassen dieren leven in het primair en secundair regenwoud. Ze worden actief bij het invallen van de duisternis. Door hun grote bek kunnen ze ook grote geleedpotigen en landslakken eten. De bekendste, en ongetwijfeld meest in terraria gehouden kikker die in het Lacerta 57 ( 6)

2 Perfecte camouflage, Megopluy~ na.vuta. gebied voorkomt, is Megopluys nasuta, de tot wel zestien cm lang wordende Wenkbrauwpad. Ze komen op heel Borneo voor tot een hoogte van 1200 m. De lippen van de larven z ijn omgevormd tot brede trechters waarmee ze aan het wateroppervlak voedsel fi lteren. De boombewonende agame Aphaniotis oma/a heeft een beweegbaar neusschild. Foto: C. Brühl Foto: M. Schroth BUFONIDAE Tot nu toe zijn er twee bodembewonende padden (Bufo a.~pe1; Bufo divergens) en een boompad (Pedostibes hosii) in Deramakot gevonden. Bij laatstgenoemde soort is sprake van geslachtsdimorfie; de acht cm lange mannetjes zijn bruin, de grotere (tot 105 mm) vrouwtjes zijn olijfgroen met gelige vlekken. Mannetjes hebben een grote kwaakblaas die ze gebruiken om, in series, bij het invallen van de nacht, een langgerekt "quaak" te laten horen. Hierbij zitten ze tot twee meter hoog in struiken in de buurt van beekjes. SCHMIDT (1994) beschrijft de eerste nakweek van de soort en vermeldt dat ze makkelijk te houden zijn. De afgezette eisnoeren in het terrarium bevatten wel bruine eieren (doorsnede I,3-1,5 mm, met omhulling 2,8 mm). MICROHYLIDAE INGER & TAN (1996) vermelden 20 soorten Microhy lidae voor Borneo. Behalve de boombewonende soort van 192

3 het geslacht Metaphrynella zijn het verder soorten die vooral op de bode m leven. De larven hebben geen verhoornde lippen of tanden. De adembuis ligt, in tegenstelling tot andere kikkerlarven, aan de buikzijde. In Deramakot zijn twee soorten gevonden. Ten eerste de Geelbuikkikker ( Chaperina.fitsca), een amper 25 mm lang, zwartbruin kikkertje met een inte ns saffraangele nettekening op de buik. Ze leggen de eie ren in kleine, met water gevulde, holten (in bomen en rotsen) die veel rotte nd, organisch materiaal bevatten. De kikkervisjes worden tot l 0 mm lang. Kort na de metamorfose is de gele nette kening nog niet ontwikke ld. RAN IDAE Van deze familie komen drie geslachten voor in Deramakot. LIMNONECTES In de buurt van beke n vinde n we de acht cm lange L. kuhlii en de bijna 18 cm lange L. /eporina. Door hun gespierde poten zijn gevangen kikkers slechts met moeite vast te houde n. Daarnaast heeft L. ktthlii nog een tweede, verrassende verdediging. Tijde ns het vasthoude n van vooral grotere exemplare n, deed de hand opeens pijn waardoor onwilleke uri g de greep verslapte. Hierdoor kon de kikker ontsnappen. Op de plaats van de pijn bleek een snee te zitte n. Bij he t nauwkeurig bekijke n van de eli ere n bleek dat de derde en vierde teen een doornachtig uitsteeksel hadden. Een nog niet eerder beschreven vorm van actieve verdediging bij ki kkers. OCCIDOZ YGA De twee van Borneo bekende soorten, 0. bahtensis e n 0. /aevis, komen ook in Deramakot voor. Ze worden niet langer dan 5 cm en leven in kleine, modderige poeltjes. De slanke larven hebben een lange staart. De tandenl oze bek zit vooraan de kop. In tegenstelling tot de meeste amfibieënlarven leven ze van kleine insecten en hun larven. De opgerolde staart van de fraai gekleurde Aeluroscalabores felinus lij kt op een s lakkenhuis. Foto: T. Elt z Ten tweede de boomkikker Metapluynella stmdana. De mannetjes van de maar 25 mm lang wordende kikkertjes roepen, met een welluidend, klokjesachtige klank bij het invallen van de duiste rn is vanuit met water gevulde ho lten in bomen. RANA Van de drie in Deramakot gevonden soorten (R. chalconota, R. palavanensis, R. signata) is vooral R. polovanensis opmerkelijk. De drie c m (mannetjes) tot vier c m (vrouwtjes) lange kikkertjes leven tussen de afgevallen bladeren van het primair regenwoud. Her vrouwtje zet de e ieren af op bladeren in de buurt van het mannetje. Die bewaakt her legsel. Na her ui tkomen draagt het mannetje de larven op zijn rug naar een poeltje, waar ze 193

4 nigropalmatus. Dit bij zonder attractieve dier is met zijn overbemeten, lakzwarte zwemvliezen en de brede huidplooien tussen de voor- en achterpoten het prototype van de vliegende kikker. Reeds WALLACE (1869) beschreef en tekende deze kikker in zijn standaardwerk over de Maleisische archipel. De vliegende kikkers maken grote schuimnesten in de lage vegetatie aan de rand van poeltjes. Rhacophorus nig1vpa/matus, de V liegende Kikker. (Naar: WALLACE, 1869.) verder uitgroeien. Een sterk hierop lijkende strategie volgt de alleen van Sabah bekender..finchi. RHACOPHORIDAE De boomkikkers van de Rhacophoridae-familie onderscheiden zich van de andere kikkers door een stukje kraakbeen tussen de buitenste vinger- en teenkootjes. Bijna alle soorten van de geslachten Polypedates en Rhacophorus maken schuimnesten. De larven uit deze eieren ontwikkelen zich tot vrijzwemmende kikkervisjes. Alleen Philautussoorten leggen eieren waarin de gehele ontwikkeling tot en met de metamorfose zich afspeelt (zie MALKMUS, 1995). Naast de mokkabruine, geelgestippelde Kattenoogkikker (Nyctixalus pictus), Philautus hosii en de Roeikikker (Polypedates macrotis) komen nog vier soorten van de Rhacophoridae voor in het Deramakotgebied: R. appendiculatus met golfvormige huidranden op de ledematen, de blauwgevlekte R. cyanopunctatus, de door ons als eerste in dit gebied gevonden jadegroene R. dulitensis, waarvan de groene botjes van de poten door de huid heen vaag zichtbaar zijn. Als laatste vinden we de tot I 0 cm lange, diepgroene R. REPTIELEN Volgens de literatuur leven er 29 soorten reptielen in het Deramakotgebied (STUEBI NG, 1991 ; TAN, 1993). Aan die lijst konden we zeven nieuwe soorten voor het gebied toevoegen. GEKKONIDAE De gekkoliefhebber vindt in dit gebied enkele prachtige schemerings- en nachtactieve bosgekko's. Van het geslacht Cyrtodactylus leven er C. ingeri en C. consobrinus. Laatstgenoemde bereikt een totale lengte van 28 cm, is diep fluweelbruin met witte tot gelige dwarsstrepen die zich op de kop verdichten tot een netwerk. Ze leven bij voorkeur op de onderste meters van grote bomen (vooral op de plankwortels) waar ze zich overdag in spleten of onder de bast verbergen. De Vossengezichtgekko (Aeluroscalabotes felinus), die in zijn bewegingen meer op een kameleon dan op een gekko lijkt, is de enige vertegenwoordiger van het geslacht. Hij onderscheidt zich van alle andere gekko's van het Soendagebied door de beweeglijke oogleden. Ook is het de enige gekko die eieren met een zachte schaal legt. We vonden een mannetje tussen afgevallen bladeren op de bodem, waar zijn schutkleuren voor een perfecte bescherming zorgden. Bij benadering rolde hij zijn staart op die zo de vorm van een slakkenhuisje kreeg. 194

5 Als deze gekko 's nachts in het lage struikgewas op jacht gaat naar spinnen en insecten dient de staart regelmatig als grijporgaan. Al happend naar prooi laat de gekko zich vaak vallen waarbij hij zich al bungelend met staart en achterpoten vasthoudt aan een takje. AGAMIDAE In Deramakot komen vier soorten dagactieve, boombewonende agamen voor. Ze leggen eieren in zelfgegraven holletjes. De eieren nemen daar in omvang toe door vochtopname. Terwijl de Blauwbekagame (Aplumiotis ornata) een beweeglijke snuitschub heeft, hebben de Hoekkopagamen ( Gonocephalus doriae, Gonocepha/us liogaster) en de van Birma tot Nieuw Guinea voorkomende Bronchocela cristatel/a min of meer sterk ontwikkelde nek- en rugkammen. Laatstgenoemde soort legt 1-2 spoelvormige eieren. SCINCIDAE We vonden vier overdag actieve, boderobewonende skinken. De tot 34 cm lang wordende Mabuya rudis, de slanke Riopa bampfyldei en de bosskink Sphenomorphus sabanus. Daarnaast zagen we relatief vaak de aan beken gebonden, levendbarende gekielde skink T1vpidophorus bmokei. Het zijn uitstekende zwemmers en duikers die zich bij gevaar zonder aarzelen in de watervalletjes van bergbeken storten. Gevangen dieren houden zich soms dood. Deze verstarring kan meer dan dertig minuten aanhouden. Omdat ze een grote vluchtafstand hebben zijn de dieren moeilijk te vangen. VARANIOAE De drie soorten inheemse varanen van Borneo (\.itranus dumerili, V. rudico/ /is, V. salvator) komen ook voor in Deramakot. De Indische Varaan (V. salvator) leeft in de buurt van water en is een goede zwemmer. Qua voedsel is deze soort niet kieskeurig. Volwassen dieren eten zelfs dwerghertjes. De twee andere, boombewonende, soorten zijn zeldzamer. De Ruwnekvaraan V. rttdicollis wordt maximaal 160 cm lang, heeft grote, zwarte, sterk gekielde nekschubben en een lange, smalle kop. V. dumerili wordt maar 125 cm, is zwartbruin met gelige dwarsstrepen. Ze eten insecten, amfibieën en kleine hagedissen; in het mangrovegebied ook krabben (o.a. BENNETT, 1996). SLANGEN Tot nu toe waren maar negen slangensoorten uit het gebied gedocumenteerd (STUEBING, 1991 ). Wij konden er zes aan toevoegen (Boiga drapiezii, Dendrelaphis striatus, Ophiophagus hcmnah, Python reticulatus, Trimeresurus borneensis, Tropidolaemus wagleri). COLUBRIDAE We vonden twee soorten boiga's. De prachtig zwartgeel gekleurde, tot 2,5 m lange Mangroveslang Boiga dendmphila, en de bruingekleurde (met witte vlekken) Boiga drapiezii die hun 4-10 eieren leggen in termietennesten. Niet minder dan 19 soorten van de kleine (meestal kleiner dan 50 cm), gravende dwergslangen ( Calamaria ssp.) komen op Borneo voor. Hiervan zijn er acht endemisch. Over het algemeen hebben ze een korte staart, kleine, rudimentaire ogen, en geen internasale of loreale schubben. Ze leggen eieren; ze voeden zich met wormen, insecten en hun larven. Verder is er weinig over deze dieren bekend. In Deramakot komen Calamaria grabowskyi en Calamaria sulttensis voor. Op de grond en in het lage struikgewas leven de 50 tot 70 cm lange, opisthoglyfe Psammodynastes pictus en Psam- 195

6 modynastes pulverulentus. Ze hebben een verticale, spl eetvormige pupil. Psammodynastes pictus komt bij voorkeur voor in de buurt van water. Het voedsel bestaat voornamelijk uit kikke rs e n kikkervisjes. De andere soort komt ook voor in cultuurlandschap en eet vooral hagedissen. Eveneens een cultuurvolger is de bijna drie meter lange Rattenslang (Zaocys f uscus). Deze overdag actieve, sne lle slang eet alles, maar heeft, zoals de naam al aangeeft, een voorkeur voor knaagdieren. De ringslang Xenochrophis triallguligerus leeft in de buurt van stilstaand en stromend water. Deze tot 135 cm lange slang leeft vrijwel uitsluitend van vissen en kikkers. Ze leggen enke le malen per jaar 5-8 eieren. Tot slot wonen in het gebied nog drie boombewenende colubriden. Hier leeft de zwartblauwgebandeerde Dendrelaphis striatus met een karmijnrode tong. Deze overdag actieve, tot I m lange, s lanke levendige s lang komt voor in het primaire en secundaire oerwoud. Ze eten kikkers en hagedissen. Ook slank gebouwd is de amper 60 cm lange Dryocalw11us tristigatus. Het is een e ierleggende, nachtactieve slang die zich voedt met kikkers e n hagedissen. Tot slot is e r de 2,4 m lange Spitskopslang (Gonyo.1 onw oxycephala), een e legante klimmer die vogels, vleermuizen en hagedissen eet. CROTALIDAE In tegenste lling tot de meeste andere Zuidoost-Aziatische slangen, worden naast pythons de groefkopadders van de geslachte n Trimeresums e n Tropidolaemus regelmatig gehouden en gekweekt. Het zijn kle ine tot middelgrote gifsla ngen. De kop is driehoeki g, gevolgd door een smalle nek e n een De twijgdunne Boiga drapie:ii, een kl imslang met kauenogen. Foto: T. Eltz 196

7 De groeikopadder Trimeresurus homeensis. kort, stevig gebouw d lichaam. De pupillen zijn verticaal spleetvormig. Net zoals de Amerikaanse ratelslangen hebben ze tussen oog en neusgat een warmtegevoelig orgaan waarmee ze Foto: C. Brühl zeer kleine temperatuurversebillen kunnen waarnemen. Hiermee kunnen ze opmerkelijk effectief hun prooi opsporen. In Deramakot vonden we als eersten de De groc fkopadu o.:r Tropidolaemus u agleri is een boombewone r. Foto: T. Ellz 197

8 Borneobamboeadder (Trimeresurus borneensis) en Waglers Bamboeadder (Tropidolaemus wagleri). Ze jagen in de schemering en de nacht in bomen en struiken op knaagdieren, vogels, hagedissen en kikkers. Hierbij gebruiken ze hun staart als grijporgaan. T. horneensis bereikt een maximumlengte van 50 cm. Ze zijn bruin met een donkere vlekkentekening en leggen eieren. T. wagleri is groen, maximaal een meter lang en ovovivipaar. In de tempel op P. Pinang zijn ze onderdeel van een slangencultus. Grote aantallen van deze soort worden daar gehouden en toeristen met weinig last van hun zenuwen kunnen zich er tegen betaling laten vereeuwigen met een slang om de nek. Uiteraard is de slang eerst ongevaarlijk gemaakt. Voor gestoorde mensen een perfecte manier om hun eigenwaarde wat op te schroeven. ELAPIDAE Van de vervaarlijke Koningscobra (Ophiophagus hannah), die wel vijf m lang kan worden, zagen we een jong. Koningscobra's leven graag in cultuurlandschap. Ze eten vooral slangen. Voor de voortplanting bouwen beide ouders aan een nestheuvel van wel I m doorsnede. Deze uit plantenresten en aarde bestaande heuvel wordt door het vrouwtje bewaakt, nadat ze haar eieren erin heeft gelegd. PYTHONIDAE Van de drie op Borneo voorkomende pythons (Python curtus, P. molurus bivittatus, P. reticulatus) zagen we in Deramakot alleen de in heel Zuidoost Azië voorkomende Netpython (P. reticulatus). DANK Voor het delennineren van de slangen zijn we dank verschuldigd aan de heer G. Vogel. AMPHIBIANS AND REPTfLES FROM DERAMAKOT (SABAH/MALAYSIA) There were 23 amphibian and 29 reptile species registered during a visit to the forest reserve of Deramakot in the eastem part of Sabah. Two amphibians (Megophrys llllsttta and Rhacoplwrus dulitensis) and seven reptiles (Aeluroscalabotes felinus, Boiga drapiezii, Dendrelaphis striatus, Ophiophagus lumnah, Python reticu/atus, Trimeresurus bomeensis, Tropidolaemus wagleri) were doeurnenled in this area for the first time. Some notes on all species are given. LITERATUUR BENNETI, D., Warane der Welt, Welt der Warane. Edition Chimaira, Frankfurt. INGER, R.F., The systematics and zoogeography of the amphibia of Borneo. Field. Zool. 52: INGER, R.F., Tadpoles of the forested regions in Borneo. Field. Zool. n.s. 26: INGER, R.F. & F.L. TAN, Checklist of the frogs from Borneo. Raffl. Bull. Zool. 44: MALKMUS, R., Over het voortplantingsgedrag van Philautus op Mount Kinabalu (Borneo). Lacerta 53: MANTHEY, U. & W. GROSSMANN, Amphibien & Reptilien Südostasiens. Natur und Tier Verlag, Münster. MANTHEY, U. & N. SCHUSTER, Agamen. Terrarienbibliothek, Münster. NIETZKE, G., Die Terrarientiere 2. Ulmer Verlag, Stuttgart. SCHMIDT, A.A., Erst-Nachzucht der asiatischen Baumkröte Pedostibes lwsii. Salamandra 30: STUEBING, R., A checklist of the snakes of Borneo. Raftl. Bull. Zool. 39: TAN, F.L., Checklist of the lizards of Sabah. Sabah Parks Trustees, Kota Kinabalu. TRUTNAU, L., Schlangen im Terrarium 2. Ulmer Verlag, Stuttgart. WALLACE, A.R., The Malay Archipelago. MacMillan, London. 198