STATIEPORTRETTEN VAN VOORAANSTAANDE FIGUREN

Transcriptie

1 STATIEPORTRETTEN VAN VOORAANSTAANDE FIGUREN Voor verdienstelijke politici, veldheren en burgers konden, hetzij door de overheid, hetzij door partijgangers, op openbare plaatsen standbeelden worden opgericht. Deze standbeelden moesten goed herkenbaar, en dus echte portretten, zijn. Deze beelden speelden een grote rol in de politieke partijstrijd terwijl ze in de keizertijd de verdiensten van de keizer moesten uitbeelden. Men gebruikte daarvoor een aantal standaardgebaren en motieven. Iemands pietas, plichtsbetrachting jegens de goden en de gemeenschap, kon uitgedrukt worden door hem als offeraar of als redenaar weer te geven. Een offeraar kan men herkennen aan de plengschaal die de afgebeelde in de hand houdt, en aan het feit dat zijn hoofd met een slip van de toga bedekt is (afbeelding capite velato); een redenaar aan de uitgestoken rechterhand waarmee hij om stilte verzoekt (manu silentium facere). Een burger is gekleed in toga. Een veldheer draagt zijn wapenrusting waarmee zijn virtus (moed, deugd) wordt uitgedrukt, en kan eventueel te paard zitten. Zogenaamde heroïsche naaktheid: wanneer iemand was overleden kon men hem naakt, als een Griekse heros, weergeven. Hiermee werd uitgedrukt dat hij was geheroïseerd, of, in het geval van een keizer, vergoddelijkt (bijna alle keizers werden na hun dood als divus beschouwd). Overigens is bij Romeinse portretbeelden deze heroïsche naaktheid dikwijls niet totaal. 29

2 De Arringatore ( redenaar ) Florence Mus. bronzen beeld gevonden in de omgeving van Perugia, h 1,70 m tegen 100 v.c. De zgn. Arringatore is een zeldzaam voorbeeld uit de Republikeinse tijd van een beeld waarvan bekend is wie het voorstelt, nl. Aulus Metellus (zijn naam staat in het Etruskisch in de zoom van zijn toga gegrift). Hij is weergegeven als redenaar met uitgestoken rechterhand. Hij draagt nog de korte krappe toga (toga exigua) die in de keizertijd door de veel langere, ruimere zal worden vervangen. 30

3 Toga Hoe trekt men een toga aan, of beter: hoe doet men een toga om? (naar Kähler 1960) In de tijd van de republiek was een vrij krappe toga in zwang, de toga exigua (onder links) Vanaf Augustus valt de toga veel ruimer: de vorm verandert niet (een halfcirkelvormige lap) en de drapering blijft in principe hetzelfde, maar de lap is nu veel groter. Om te voorkomen dat de langere slippen over de grond slepen of tot struikelen leiden haalt men deze bij het middel op en laat de stof daar overbloezen (onder rechts). 31

4 Rome MNT marmeren beeld gevonden in Tivoli, h 1,93 m. Ca. 80 v.c. De Veldheer van Tivoli Het naakte heroïsche lichaam, dat moeilijk lijkt te passen bij de portretkop van een oudere man, geeft aan dat de persoon is overleden. De veldheersmantel (paludamentum) rond de heupen en het kuras naast hem, dat tevens als stut dienst doet, geven aan dat hij een veldheer is geweest. De discrepantie tussen het heroïsche lichaam en het realistische portret is typerend voor Romeinse beelden. Het portret dient ter identificatie, het lichaam is geen realistische weergave maar dient om informatie te verschaffen over de status van de afgebeelde. 32

5 CAESAR 44 v.c. (Gaius Julius Caesar) Geboren 100 v.c. Nadat hij eerder die functie al tijdelijk had bekleed werd Caesar in 46 v.c. dictator voor een periode van tien jaar en in 44 dictator voor het leven. Op 15 maart 44 v.c. is Caesar vermoord. Van Julius Caesar zijn vele portrettypen bekend die veelal echter postuum en geïdealiseerd zijn. Zijn uiterlijk wordt beschreven als een mager, scherp gesneden en diep gegroefd gezicht met een doorborende blik. In sommige portretten zijn deze kenmerken enigszins te herkennen. Agliè Castello, portret van Caesar gevonden in Tusculum. Dit wordt in het algemeen als een relatief vroeg portret gezien, van kort voor of na zijn dood. Vaticaan Een meer idealiserend portret uit de tijd van Augustus: de scherpe trekken worden enigszins glad gestreken. 33

6 marmoream relinquo, quam latericiam accepi ( in marmer laat ik achter wat ik in tichelstenen heb ontvangen nl. Rome) AUGUSTUS 27 v.c.-14 n.c. Geboren 63 v.c. als Gaius Octavius. Vanaf 44 v.c. na adoptie bij testament door Julius Caesar draagt hij de naam Gaius Julius Caesar Octavianus, vanaf 27 v.c. Augustus. 31 v.c. Marcus Antonius bij Actium verslagen. 30 v.c. Imperator voor het leven en Princeps Senatus. 27 v.c. is hem de titel Augustus verleend. 14 n.c. gestorven. In de tijd van Augustus verschijnt een classicistische portretstijl die bedoeld is om de ideale vorst uit te beelden. Van Augustus zijn veel portretten bewaard. In het algemeen moeten wij er rekening mee houden dat portretten van geliefde keizers, zoals Augustus en Trajanus, eeuwen lang werden gekopieerd. Verschillende onderzoekers die zijn gespecialiseerd in Augustus-portretten presenteren vaak met stelligheid een tamelijk precieze, maar helaas niet eensluidende, chronologie. Drie portretten van Augustus 34

7 De Augustus van Primaporta Vaticaan 2290, gevonden in de villa van Augustus echtgenote Livia te Primaporta, h 2,04 m Augustus is hier weergegeven als veldheer, imperator, met borstkuras, mantel rond de heupen geslagen, en staf (nieuw) in de linkerhand. De rechterhand is nieuw. De oorspronkelijke houding ervan is onzeker; hij kan geopend geweest zijn, als aanspreekgebaar of hij kan iets hebben vastgehouden. Ongewoon zijn de blote voeten. Waarschijnlijk is dit een aanduiding van apotheose, dat wil zeggen dat Augustus is overleden en een goddelijke status heeft verworven. In dat geval hebben wij hier dus te maken met een postuum portret (na 14 n.c.). Sommigen menen echter dat dit een voor Livia gemaakte copie is van een (verloren) bronzen beeld, opgericht in of kort na 20 v.c. naar aanleiding van de teruggave van de veldtekens door de Parthen (zie onder) Behalve in de houding van de armen is het beeld wat betreft lichaamsverhoudingen en contrapost duidelijk gebaseerd op de Doryphoros van Polykleitos (zie Sculptuur p ), en niet op de werkelijke verschijning van Augustus. Door deze associatie met het klassieke ideaalbeeld wilde men Augustus als ideale man en heerser voorstellen. Zijn gelaatstrekken zijn waarschijnlijk ook enigszins in classicistische zin geïdealiseerd. Het is alsof men een klassiek Griekse kop (zoals die van de Doryphoros) als uitgangspunt heeft genomen en vervolgen net genoeg individuele trekken heeft toegevoegd om de herkenbaarheid van Augustus te waarborgen. In zekere zin zijn wij terug bij het Periklesportret: een tijdloze, leeftijdloze, geïdealiseerde kop. De dolfijn met de putto die als stut dient heeft men wel willen zien als een verwijzing naar Venus, de stammoeder van de gens Julia, en daarmee naar Augustus. Dat is niet onmogelijk, maar opgemerkt moet worden dat een dolfijn vaak als stut wordt aangetroffen. 35

8 De Augustus van Primaporta Links: het voetstuk van de Augustus van Primaporta. Rechts: het voetstuk van de Doryphoros van Polykleitos (copie Napels MN 6011, uit Pompeii). Links: kop van de Augustus van Primaporta. Rechts: kop van de Doryphoros van Polykleitos (bronzen copie uit Herculaneum). 36

9 De Augustus van Primaporta Op het borstkuras is in reliëf een allegorische weergave van een historische gebeurtenis afgebeeld, nl. de teruggave in 20 v.c. van de Romeinse veldtekens door de Parthen die deze in 54 v.c. (in de slag bij Carrhae) hadden buitgemaakt. Dit langs diplomatieke weg bereikte succes, dat het Romeinse leger van een blaam zuiverde, werd door Augustus als een grote triomf gevierd. In het midden reikt een Parth een veldteken aan aan een Romeinse officier, wiens identiteit (Augustus? Tiberius?) omstreden is. Deze groep is zo gecomponeerd dat de Romeinse adelaar die het veldteken bekroont precies in het midden van het kuras uitkomt. Links en rechts hiervan bevinden zich personificaties van onderworpen provincies en daaronder links Apollo op een griffioen en rechts Diana op een hert. Midden onder ligt Tellus, de personificatie van de aarde, met cornucopiae. Midden boven is Caelus afgebeeld met zijn wijd uitgespreide mantel als uitspansel. Links de opkomende zon, Sol, op zijn zegewagen, en rechts Venus, de morgenster, en Aurora, de dageraad. 37

10 Rome MNT 56230, h 2,05 m De Augustus van de Via Labicana (Rome) Hier is Augustus afgebeeld in toga, capite velato, en het is niet onaannemelijk dat hij in zijn rechter hand een plengschaal hield. Aan zijn voeten draagt hij calcei patricii. Vanaf 12 v.c. was Augustus pontifex maximus en als zodanig voorzitter van het college van pontifices en de belangrijkste religieuze leider in de staat. Het zou kunnen zijn dat dit beeld naar aanleiding daarvan is gemaakt, maar zeker is dat allerminst, want Augustus heeft ook andere priesterschappen bekleed. Hij voerde een actieve godsdienstpolitiek en heeft verschillende oude culten, religieuze gebruiken en priesterschappen die in vergetelheid waren geraakt of verwaarloosd in ere hersteld en vervallen tempels gerenoveerd. Kortom, er zijn meer mogelijke aanleidingen voor dit beeld. De kop is van Grieks (Pentelisch) marmer, de rest van Lunensisch marmer. Hieronder de schoenen: calcei patricii. 38

11 Augustus, Rome Mus. Cap. Dit wordt op grond van een gedetailleerde vergelijking met beeldenaars op munten vrij algemeen als een vroeg portret van Augustus beschouwd, van kort na 27 v.c. Opvallend is hoe weinig het verschilt van de (waarschijnlijk) aanmerkelijk latere portretten hierboven. Een leeftijdloos portret veroudert niet. 39

12 Livia Livia Drusilla Geboren 59/8 v.c. 28 v.c. gehuwd met Augustus. (zoon Tiberius uit eerder huwelijk) Gestorven 29 n.c. Parijs Louvre 1233, basalten portretkop uit Egypte. Kopenhagen NCG, marmeren portretkop. 40

13 TIBERIUS n.c. Tiberius Claudius Nero Geboren 42 v.c., zoon uit eerder huwelijk van Augustus tweede echtgenote Livia; 4 n.c. door Augustus geadopteerd. Gestorven 37 n.c. Een succesvolle generaal en geen onbekwaam bestuurder, maar met geringe sociale vaardigheden en een wellicht overmatig wantrouwend karakter. Vanaf 26 verbleef hij vrijwel permanent ver van Rome op het eiland Capri. Het (vaak negatieve) beeld van Tiberius en zijn opvolgers dat in de Romeinse geschiedschrijving wordt geschilderd is in hoge mate bepaald door de senatoriale overlevering. Zijn portretten laten een voortzetting zien van de classicistische Augusteische stijl. 41

14 CALIGULA oderint dum metuant ( laten zij mij haten zo lang zij mij maar vrezen ) Gaius Caesar Germanicus Achterneef van Tiberius, geboren 12 n.c. als zoon van Germanicus en Agrippina Maior. Na vier jaar schrikbewind werd hij in 41 vermoord. Twee portretten van Caligula beide in Kopenhagen NCG Sestertius van Caligula: op de voorkant zijn portret, op de achterkant zijn drie zusjes Agrippina, Drusilla en Julia Livilla (met wie hij een incestueuze relatie zou hebben onderhouden). 42

15 Agrippina Maior Geboren 14 v.c. als dochter van Augustus dochter Julia en Agrippa. Moeder van Caligula. 29 n.c. door Tiberius verbannen naar het eiland Pandataria ten westen van Napels, waar zij in 33 na voortdurende mishandeling de hongerdood verkiest. Caligula laat op plechtige wijze en met veel vertoon haar as van Pandataria naar Rome overbrengen en daar bijzetten. De hieronder afgebeelde sestertius, uitgegeven onder Caligula, heeft aan de voorzijde de kop van Agrippina Maior, aan de achterzijde de fraai versierde wagen waarmee haar as naar Rome is vervoerd. 43

16 CLAUDIUS Tiberius Claudius Nero Germanicus Geboren 10 v.c. Vanwege zijn lichamelijke handicaps (mank, spraakgebrek) en vermeende geestelijke gebreken werd hij in de keizerlijke familie genegeerd. Hij legde zich toe op wetenschappelijk onderzoek. Na de liquidatie van mogelijke opvolgers onder Caligula was alleen Claudius (zijn oom) nog over. Hij bleek een verrassend bekwaam bestuurder, maar sommige verstandige besluiten maakten hem bij de senatoren niet populair. Keizerlijke bureaus met aan het hoofd vrijgelatenen werden in deze tijd steeds belangrijker. Men verweet hem ook dat hij zich te veel liet leiden door hofkringen, in het bijzonder zijn successieve echtgenotes. De laatste van deze, Agrippina Minor (dochter van Agrippina Maior, zuster van Caligula, moeder van Nero) zou Claudius in 54 hebben vergiftigd. Napels MN buste van Claudius 44

17 Claudius Vaticaan, beeld van Claudius 45

18 Agrippina Minor Geboren 15/16 n.c. als dochter van Agrippina Maior en Germanicus. Zuster van Caligula. Moeder van Nero. In 49 gehuwd met haar oom Claudius (haar derde huwelijk, zijn vierde). Zou in 54 Claudius vergiftigd hebben. Lijkt met het keizerschap van de jonge Nero vanaf 54 een belangrijke machtspositie te verwerven, maar verliest na enige jaren de greep op haar zoon. Wordt omstreeks 57 door Nero uit Rome naar Misenum verbannen, waar hij haar in 59 laat vermoorden. De antieke berichten over haar dood zijn zowel kleurrijk als gekleurd. 46

19 NERO qualis artifex pereo ( welk een kunstenaar gaat er in mij verloren ) Nero Claudius Caesar Germanicus Geboren in 37 n.c. als zoon van Gnaeus Domitius Ahenobarbus en Agrippina Minor. In 50 door Claudius (met wie Agrippina inmiddels was gehuwd) geadopteerd. Nero was 17 jaar toen hij zijn door zijn moeder vergiftigde stiefvader opvolgde. De eerste jaren liet hij het staatsbestuur over aan zijn supervisor de stoïcijnse filosoof Seneca en de commandant van de Praetoriaanse garde Burrus. In 59 liet Nero zijn moeder, die al enige tijd in ballingschap in Misenum verbleef, vermoorden. Daarna bereikte het aantal processen wegens majesteitsschennis in Rome een ongekende hoogte; vele vooraanstaande Romeinen, onder wie Seneca en Burrus, werden tot zelfmoord gedwongen. In 64 werd een groot deel van Rome door een enorme brand, die zes dagen duurde, in de as gelegd. Nero manifesteerde zich in toenemende mate als een onberekenbare despoot met meer aandacht voor zijn artistieke neigingen dan voor zijn bestuurlijke plichten. In 68 leidde een opstand in Gallië tot meer algemene revolutie. Nero pleegt met assistentie van een lid van het personeel zelfmoord. In het portret van Nero, de laatste keizer uit het Julisch-Claudische huis, zien wij een terugkeer naar het realisme. Boven: Rome Antiqu. Palat. Onder: Rome Mus. Cap. Rechts: sestertius met op de voorkant de kop van Nero, en op de achterkant Apollo kithara spelend. 47

20 Samenvatting Julisch-Claudische keizers Augustus Tiberius Caligula Claudius Nero De door Augustus geïntroduceerde classicistische stijl in de keizerportretten wordt voortgezet onder zijn opvolgers. Onder Nero echter zien wij een grotere mate van realisme. 48

21 VESPASIANUS pecunia non olet ( geld stinkt niet ) Titus Flavius Vespasianus Geboren in 9 n.c. in een plebeïsche familie. Vanaf 66 belast met het neerslaan van de opstand in Judaea. In de chaos die ontstond na het uitsterven van de Julisch- Claudische dynastie en die uitliep op een hevige burgeroorlog tussen verschillende troonpretendenten (het vierkeizerjaar ), wist Vespasianus met steun van voldoende troepen de overhand te krijgen. Vespasianus beleid als keizer werd gekenmerkt door belastingverhoging, soberheid en streven naar efficiëntie. De Joodse Opstand werd onder leiding van zijn zoon Titus, na hevige, bloedige strijd, in 70 gebroken door de inname, verwoesting en plundering van Jeruzalem. Vespasianus is in 79 gestorven. Rechts: sestertius met (a) kop van Vespasianus, (b) gevangene met handen op de rug gebonden, en treurende vrouw (Judaea) onder palmboom. In het portret van Vespasianus (links Kopenhagen NCG) zien wij een duidelijke terugkeer naar een sterk realistische, veristische stijl, zoals wij die kennen uit de laat-republikeinse tijd. 49

22 TITUS Titus Flavius Vespasianus Geboren in 39, zoon van Vespasianus en Flavia Domitilla. Veroveraar van Jeruzalem in 70. Vanaf 71 co-regent met zijn vader, wiens beleid hij na diens dood in 79 voortzette. Onder Titus werden door een uitbarsting van de Vesuvius in 79 Pompeii, Herculaneum en Stabiae bedolven. In 80 was er weer een ernstige brand in Rome. In 81 gestorven. Beeld van Titus als veldheer uit Herculaneum. 50

23 Titus Vaticaan beeld van Titus in toga. 51

24 DOMITIANUS Titus Flavius Domitianus Geboren in 51 als jongste zoon van Vespasianus en Flavia Domitilla. Domitianus toonde zich eveneens een bekwaam bestuurder, maar zijn absolutistische heersersopvatting (vanaf 86 liet hij zich Deus et Dominus noemen) bracht hem in conflict met senatoriale kringen. In 96 werd hij in zijn paleis te Rome vermoord. Rome Mus. Cap. buste van Domitianus. Munt (aureus) met de koppen van Domitianus en zijn echtgenote Domitia. 52

25 Flavische vrouwen Rome MNT, portret van Domitia Longina, de echtgenote van Domitianus (geboren ca. 53, gestorven 130). 53

26 Flavische vrouwen Dit portret van een aanzienlijke dame uit de Flavische tijd valt op door de elegante houding en het kapsel met de diep ingeboorde krullen, waarvan de licht- en schaduwwerking sterk contrasteren met de glanzend gepolijste huid. Rome Mus. Cap. 54

27 Flavisch mannenportret Lucius Caecilius Iucundus, bankier te Pompeii: een uitgesproken veristisch portret uit de Flavische tijd. 55

28 TRAJANUS rara temporum felicitate, ubi sentire quæ velis, et quæ sentias dicere licet ( een ongekend gelukkige tijd waarin je mag denken wat je wilt en zeggen wat je denkt, Tacitus, over het keizerschap van Nerva en Trajanus) Marcus Ulpius Traianus In de onrustige tijd nadat Domitianus was vermoord schoof de senaat als opvolger een al wat oudere ervaren bestuurder naar voren: de kinderloze Nerva. Deze adopteerde en wees daarmee als zijn opvolger aan de in 53 te Italica (Spanje) geboren Marcus Ulpius Traianus. Trajanus had als provinciebestuurder grote ervaring en genoot het vertrouwen van de legers. Vanaf 98 voert Trajanus als keizer een succesvolle veroveringspolitiek. Onder hem kent het Romeinse rijk zijn grootste uitbreiding. In Rome initieert hij belangrijke bouwprojecten. Het portret van Trajanus vertoont, in aansluiting bij zijn Flavische voorgangers, een realistische portretstijl. Met de munt (aureus) rechts onder eerde Trajanus op de keerzijde zijn adoptief-vader Nerva en zijn natuurlijke vader Traianus (sr.), beiden als divus. Links: München

29 Trajanus Ostia Mus., portret van Trajanus. 57

30 Trajanus Leiden RMO H II BB 1 kuras-beeld van Trajanus, afkomstig uit Utica (Tunesië), h 2,46 m. Op de middelste twee van de onderste rij pteryges (de flappen onder aan het kuras) zien wij een interessant beeldrijm: links Romulus en Remus gezoogd door de wolvin, rechts Telephos gezoogd door de hinde (voor Telephos zie 3- Sculptuur-(b)-Hellenisme p ). Overigens heeft dit beeldrijm ook wel degelijk een inhoudelijk aspect. Volgens een traditie had Telephos een dochter Rhome, die gehuwd zou zijn met Aeneas (Ploutarchos, Romulus 1, 2). Met deze genealogische constructie vinden dus Telephos en zijn vader Herakles een plaats in het voorgeslacht van de gens Iulia, en in meer algemene zin van de Romeinse keizers. 58

31 Samenvatting Flavische keizers tot Trajanus Vespasianus Titus Domitianus Nerva Trajanus De portretten van deze keizers tonen over het algemeen een realistische stijl. In het bijzonder de portretten van de Flavische keizers Vespasianus en Titus laten een sterk realistische, veristische, stijl zien. Deze bewuste keuze voor de ouderwetse republikeinse stijl is bedoeld om de republikeinse en democratische instelling van deze keizers van het Flavische huis te demonstreren tegenover de autocratische neigingen van de latere keizers van het Julisch-Claudische huis. 59

32 HADRIANUS Publius Aelius Hadrianus Geboren 76 v.c. Zijn ouders kwamen, evenals Trajanus, uit Italica Spanje. Hadrianus had al jong een goede relatie met Trajanus en diens echtgenote Plotina. Het verhaal ging dat, toen Trajanus in 117 tijdens een veldtocht overleed, hij bleek verzuimd te hebben Hadrianus te adopteren en zo als opvolger aan te wijzen. Plotina zou dat toen door een heimelijke aanpassing van Trajanus testament geregeld hebben. Hadrianus was geen veroveraar zoals zijn voorganger. Hij wijdde zich aan de interne organisatie van het rijk en aan de verdediging. Hij reisde veel. Na Augustus was Hadrianus de grootste keizer-bouwheer. Hadrianus was de eerste keizer die een baard droeg (afgezien van de wat aarzelende baardgroei bij Nero). Dit werd gezien als een kenmerk van Griekse filosofen, en hiermee illustreerde hij zijn liefde voor de Griekse cultuur. De tijd van Hadrianus en zijn opvolgers Antoninus Pius en Marcus Aurelius is de bloeitijd van het Romeinse filhellenisme. Rome Mus. Cap. Met de munt (aureus) rechts eerde Hadrianus (nogal nadrukkelijk?) zijn adoptief-ouders: Divo Traiano Augusti patri en Divae Plotinae Augusti matri (beiden met ster als teken van apotheose). 60

33 Sabina Vibia Sabina (*83, 136/7), de echtgenote van Hadrianus. Links: Madrid Prado; onder: Vaticaan. 61

34 ANTONINUS PIUS Titus Aurelius Fulvius Boionius Arrius Antoninus Pius Geboren in 86, en in 138 door Hadrianus, ongeveer een half jaar voor diens dood, geadopteerd en als opvolger aangewezen. Tevens regelde Hadrianus met zijn opvolger dat deze op zijn beurt Marcus Aurelius en Lucius Verus als opvolgers zou adopteren. Antoninus Pius voerde een spaarzaam en op vrede gericht beleid. Hij is gestorven in 161. Het portret-type van Antoninus Pius sluit aan bij dat van Hadrianus. 62

35 Faustina Maior Rome Mus. Cap., Faustina Maior. Rechts boven munt ter nagedachtenis aan de reeds in 141 overleden Faustina Maior. Antoninus Pius en zijn echtgenote Faustina (Maior) kregen twee zonen en twee dochters, van wie bij het aantreden van Antoninus in 138 alleen nog één dochter in leven was, Faustina Minor, de latere echtgenote van Marcus Aurelius. 63

36 MARCUS AURELIUS Marcus Aurelius Antoninus Geboren in 121, geadopteerd door Antoninus Pius en samen met Lucius Verus als diens opvolger aangewezen. In 147 gehuwd met Faustina Minor (dochter van Antoninus Pius en Faustina Maior). Na de dood van Antoninus Pius in 161 regeert Marcus Aurelius in een co-keizerschap samen met Lucius Verus; na diens dood in 169 regeert hij alleen, vanaf 177 samen met zijn zoon Commodus. Marcus Aurelius, de stoïsche filosoof op de keizertroon, regeerde in een moeilijke tijd. Waarschijnlijk tegen zijn natuur en zijn filosofische instelling was hij genoodzaakt vrijwel voortdurend grote oorlogen te voeren in het oosten en in het Donaugebied. In 180 is hij overleden. De haar-en baarddracht van Griekse filosofen, die door Hadrianus voor het eerst werden overgenomen, en die voor de filosofisch ingestelde Marcus Aurelius wel zeer toepasselijk waren, zijn uitgegroeid tot een weelderige bos krullen en een lange krullende baard. Links: München. Rechts: Baltimore. 64

37 Marcus Aurelius Het grote bronzen ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius. Dit is een van de weinige bronzen ruiterstandbeelden die bewaard zijn gebleven en wel omdat men dacht dat het Constantijn de Grote voorstelde. De keizer is weergegeven als imperator, maar draagt onder het paludamentum een tunica (omdat hij zich bij die gelegenheid in Rome bevond, waar het dragen van een wapenrusting niet was toegestaan). Aan de voet van het beeld lag wellicht oorspronkelijk een verslagen tegenstander. Het handgebaar van de keizer kan geïnterpreteerd worden als clementia, het vermogen om genade te schenken. Rome Mus. Cap. 65

38 LUCIUS VERUS Lucius Ceionius Commodus Aurelius Verus Geboren in 130, geadopteerd door Antoninus Pius in 138, en vanaf 161 mede-keizer naast Marcus Aurelius. Was belast met de leiding van de oorlog tegen de Parthen in het oosten. Gestorven in 169. New York MMA (bruikleen uit het Louvre) 66

39 COMMODUS Marcus Aurelius Commodus Antoninus Geboren in 161 als zoon van Marcus Aurelius en Faustina Minor. Sedert 176 co-regent naast zijn vader, die hij na diens dood in 180 opvolgt. Het door Marcus Aurelius groot opgezette tegenoffensief tegen de Germaanse Marcomanni breekt Commodus snel af, met een voor Rome weinig gunstig vredesverdrag. Manifesteert zich steeds meer als een megalomane despoot. Commodus verandert herhaaldelijk zijn officiële naam. In 191 kiest hij voor: Lucius Aelius Aurelius Commodus Augustus Herculeus Romanus Exsuperatorius Amazonius Invictus Felix Pius. In de oudejaarsnacht van 192 te Rome vermoord. De portretbuste van Commodus geeft hem weer als Hercules. Zijn hoofd is bedekt met het vel van de Nemeïsche leeuw, en in zijn handen draagt hij Hercules knots en de appels van de Hesperiden. De buste rust op een hemelbol geflankeerd door Amazones. Opmerkelijk is de geraffineerde bewerking van het marmer, het glanzend gepolijste huidoppervlak en de contrasten tussen licht en donker in de weelderige haarmassa. Rome Mus. Cap. 67

40 Samenvatting Hadrianus en de Antonijnen Hadrianus Antoninus Pius Marcus Aurelius Lucius Verus Commodus De naar Griekse filosofenportretten gemodelleerde haar- en baarddracht van Hadrianus groeit bij zijn opvolgers uit tot een steeds weelderigere, met veel boorwerk gebeeldhouwde, bos krullen. 68

41 SEPTIMIUS SEVERUS Lucius Septimius Severus Pertinax Geboren in 146 in Leptis Magna in de provincie Africa (thans Khoms in Libye); zijn vader was van Punische of Berber afkomst, zijn moeder Romeinse. In de chaos na de vermoording van Commodus waren er verschillende troonpretendenten. Septimius Severus, die als legeraanvoerder in het Donaugebied zijn sporen had verdiend, kreeg de overhand. Gehuwd met de Syrische Julia Domna. Septimius Severus was een krachtige keizer, onder wie het keizerschap van principaat werd veranderd in een militaire monarchie. Gestorven in 211. Door een fictieve adoptie zocht Septimius Severus aansluiting bij zijn voorgangers, de Antonijnen. Dat is ook te zie in zijn portret. Hier zien wij echter naast het filosofenkapsel vier opvallende krullen over zijn voorhoofd hangen. Deze zijn ontleend aan de beeltenis van Serapis, de belangrijkste god van het Grieks-Romeinse Egypte. Deze rechtstreekse identificatie met een godheid illustreert de goddelijke status die het keizerschap inmiddels heeft verworven. München 69

42 De familie Septimius Severus Op dit beschilderde houten paneeltje, dat is gevonden in Egypte, zien wij Septimius Severus met zijn echtgenote en hun twee jonge zoons. Na de dood van Septimius Severus heeft Julia Domna haar uiterste best gedaan de beide zoons, die elkaar niet mochten, ertoe te bewegen toch in harmonie samen her rijk te regeren. Binnen het jaar echter liet Caracalla zijn broer vermoorden. Klaarblijkelijk heeft ooit de bezitter van dit schilderijtje het nodig gevonden, de kleine Geta ook in effigie uit te wissen. Berlijn ø 30,5 cm 70

43 Julia Domna Julia Domna ( ) kwam uit een voorname Syrische priesterfamilie. Ook over haar leven is, zoals steeds, de geschiedschrijving tegenstrijdig en gekleurd. Wij hoeven er echter niet aan te twijfelen dat zij een ontwikkelde, intelligente vrouw was wier inbreng door haar echtgenoot, keizer Septimius Severus, op hoge waarde werd geschat. Na diens dood deed zij haar best om het regime van Caracalla in goede banen te leiden, maar met weinig succes. Toen Caracalla in 217 was vermoord maakte zij een einde aan haar leven. Het portret van Julia Domna valt op door het realisme en het zware, los gebeeldhouwde kapsel. München Hieronder: aureus met afbeelding van Julia Domna, en de Moeder der Goden. 71

44 CARACALLA Marcus Aurelius Severus Antoninus Geboren in 188 als zoon van Septimius Severus en Julia Domna. Na de dood van zijn vader in 211 volgt hij deze op (eerst samen met zijn broer Geta, die hij een jaar later laat vermoorden). In 212 vaardigt hij de (naar hem genoemde) Constitutio Antoniniana uit, krachtens welke alle vrije ingezetenen van het Romeinse rijk het Romeinse burgerrecht krijgen. In navolging van zijn grote voorbeeld Alexander de Grote wil Caracalla het rijk van de Parthen veroveren, maar in 217 wordt hij in Carrhae vermoord op bevel van de commandant van de Praetoriaanse garde. Napels MN 72

45 SOLDATENKEIZERS De derde eeuw van onze jaartelling werd geteisterd door aanhoudende oorlogen met barbaarse volkeren aan de grenzen van het Romeinse rijk. In een hoog tempo volgden veldheren elkaar als keizer op en we noemen deze periode dan ook wel de tijd van de soldatenkeizers. Ziehier een drietal, tamelijk willekeurig gekozen, soldatenkeizers (v.l.n.r. Maximinus Thrax, Trajanus Decius, Trebonianus Gallus). Hun portretten vertonen een stijl die volkomen tegengesteld is aan die van de portretten uit de tweede eeuw. De gelaatstrekken zijn met diepe groeven en brede lijnen als het ware geschilderd, waardoor het portret een grote expressiviteit krijgt. Het haar is alleen schetsmatig weergegeven. De soldatenkeizers spiegelden zich aan de grote mannen uit de tijd van de Republiek en zochten in de stijl van hun portretten aansluiting bij de portretkunst uit de laat-republikeinse periode. Deze expressieve portretstijl drukt, zoals men wel eens heeft gezegd, de nood der tijden uit. 73

46 DIOCLETIANUS Gaius Aurelius Valerius Diocletianus (*vóór ) Deze officier van bescheiden afkomst werd in 284 door zijn soldaten in het oosten tot keizer uitgeroepen, en een jaar later ook aanvaard door de troepen in het westen. In 286 koos hij als medekeizer Maximianus. Deze werd belast met de zorg voor de westelijke rijkshelft, zodat Diocletianus al zijn aandacht op het oosten kon richten. In 293 ging hij nog een stap verder. Bij een grote bestuurlijke reorganisatie werd het Romeinse rijk in vier bestuurlijke eenheden verdeeld en geregeerd door twee augusti (keizers: Diocletianus en Maximianus) en twee caesares (vicekeizers: Galerius en Constantius), samen de tetrarchen genaamd. Door deze reorganisatie verbeterde de toestand in het rijk. Links: dit portret van Diocletianus in de Villa Doria Pamphili te Rome sluit in stijl nog aan bij de portretten van de soldatenkeizers. Rechts: 10-aurei-stuk van Diocletianus. 74

47 Tetrarchen Op twee reliëfplaten (h 1,30 m) die thans zijn ingemetseld in de San Marco in Venetië, maar oorspronkelijk deel uitmaakten van porfieren zuilen, zijn de tetrarchen, telkens een augustus en een caesar, in broederlijke eendracht afgebeeld. In de weergave van de lichamen is geen naturalisme meer waar te nemen: ze zijn schematisch en blokvormig gehouwen. De gezichten vertonen nauwelijks individuele gelaatstrekken. Alleen een baard onderscheidt de oudere augusti van de jongere caesares. De gelaatstrekken zijn aangeduid door diepe lijnen. Opvallend zijn de amandelvormige ogen met de grote pupillen. Dit zijn geen portretten meer van de keizers als individuen, maar gestandaardiseerde symbolische heersersportretten. Deze verandering van opvatting en stijl is in dit geval nog versterkt door de grote hardheid van het materiaal, die een meer verfijnde bewerking onmogelijk maakte. 75

48 CONSTANTIJN DE GROTE Gaius Flavius Valerius Constantinus Geboren in 282 als zoon van Constantius (één van de caesares in Diocletianus tetrarchie, later augustus), en diens concubine Helena. Nadat de beide augusti Diocletianus en Maximianus in 305 vrijwillig afstand van de troon hadden gedaan, bleek al snel dat het systeem van de tetrarchie geen duurzame oplossing bood. Er ontstond een ouderwetse strijd om de macht. In 312 verwierf Constantijn door de slag bij de Milvische brug in Rome de heerschappij over het westelijke deel van het rijk. In 324 behaalde hij de definitieve overwinning op Licinius, zijn rivaal in het oosten, en herstelde zo de eenheid van het rijk. Vrijwel direct daarna begon Constantijn met een groots opgezette herbouw en uitbreiding van de oude Griekse kolonie Byzantion. In 330 werd de nieuwe stad plechtig ingewijd als Constantinopolis, Stad van Constantijn. In deze kop van Constantijn de Grote (Rome Mus. Cap.) komt het symbolische karakter van het keizerportret heel sterk tot uitdrukking. Deze kop maakte oorspronkelijk deel uit van een kolossaal beeld van de zittende keizer dat 14 m hoog was en opgesteld stond in de basilica van Constantijn (zie volgende pagina). Hoewel individuele gelaatstrekken niet ontbreken, wil deze massieve kop met de starre blik van de uitpuilende ogen, die vèr over de mensen heen keken, de macht van het keizerschap uitdrukken. We zijn hier in een periode aangekomen waarin het keizerschap werkelijk als van een bijna goddelijke status werd beschouwd en zijn ver verwijderd van het humanistische keizerbeeld zoals dat bijv. in het portret van keizer Vespasianus tot uitdrukking kwam. 76

49 Constantijn de Grote Verschillende delen van het kolossale beeld van Constantijn de Grote in het Capitolijns Museum te Rome. Links een reconstructie door Bernard Andreae (1982). 77