UITWENDIGE GESCHIEDENIS

Transcriptie

1 HOOFDSTUK I UITWENDIGE GESCHIEDENIS 1 Imperium en Lex Op 21 april van het jaar 753 voor Chr. werd volgens de overlevering Rome gegrondvest. De stichters waren de tweeling Romulus en Remus, stevig uit de kluiten gewassen kerels, gestaald door de wolvinnenmelk die zij als zuigelingen hadden gedronken en gehard door de ontberingen van het ruige herdersleven. Zelf ballingen uit het stadje Alba Longa 1 stichtten zij op de heuvels aan de oever van de Tiber een vrijplaats voor verstotenen en vluchtelingen. Nadat de grens, pomerium, van het stadsgebied was uitgezet, ontstond de vraag wie van beiden koning, rex, over het zojuist gestichte stadje zou worden, wie het imperium, dat is de absolute macht over de nieuwe stedelingen zou uitoefenen. Zoals steeds in kwesties van openbaar belang besloten de Romeinen het antwoord te vragen aan de goden en wel door middel van een vogelschouw, auspicium. De Romeinse geschiedschrijver Livius, levend aan het begin van onze jaartelling, vertelt ons wat er naar zijn mening gebeurde: Omdat zij tweelingen waren, was er geen onderscheiding mogelijk op grond van de eerbied voor de leeftijd. Opdat de goden, die deze plaatsen onder hun bescherming hadden, door middel van tekenen zouden kiezen, wie zijn naam aan de nieuwe stad zou geven, wie de gestichte stad met het imperium zou regeren, nam Romulus de Palatijn, Remus de Aventijn als waarnemingspunt voor de vogelschouw. Men zegt dat zich aan Remus als eerste een teken voordeed: zes gieren. Juist was dit teken bekend gemaakt, of een dubbel aantal vertoonde zich aan Romulus. Beiden werden zij door hun volgelingen tot koning uitgeroepen; dezen maakten aanspraak op het koningschap vanwege het eerdere tijdstip, genen vanwege het getal der vogels. Er ontstond een heftige woordenwisseling, die, toen de woede hoger en hoger opliep, eindigde in een moordpartij: in het rumoer werd Remus dodelijk getroffen. Een meer wijdverbreid verhaal is, dat Remus om zijn broer te pesten over de nieuwe muren heensprong en dat hij toen door de in woede ontstoken Romulus is gedood onder toevoeging van de vervloeking: Zo verga het ieder ander, die over mijn muren springt. Zo had Romulus alleen zich van het imperium meester gemaakt: de gestichte stad werd getooid met de naam van de stichter Alba Longa (het huidige Castelgandolfo) is een stadje in de bergen, niet ver van Rome. Het werd volgens de legende gesticht door Ascanius, de zoon van Aeneas, die na de verwoesting door de Grieken van zijn vaderstad Troje na een lange zwerftocht in Italië was terecht gekomen. Over zijn avonturen gaat de Aeneis, het voornaamste werk van de dichter Publius Vergilius Maro, die leefde omstreeks het begin van onze jaartelling. Titus Livius, Ab urbe condita libri, I, 6 en 7: Quoniam gemini essent, nec aetatis verecundia discrimen facere posset, ut dii, quorum tutelae ea loca essent, auguriis legerent, qui nomen novae urbi daret, qui conditam imperio regeret, Palatium Romulus, Remus Aventinum ad inaugurandum templa capiunt. Priori Remo augurium venisse fertur, sex vultures; iamque nuntiato augurio, cum duplex numerus Romulo se ostendisset, utrumque regem sua multitudo consalutaverat: tempore illi praecepto, at hi numero avium regnum trahebant. Inde cum altercatione congressi certamine irarum ad caedem vertuntur: ibi in turba ictus Remus cedidit. Vulgatior fama est, ludibrio fratris Remum novos transiluisse muros: inde ab irato Romulo, cum verbis quoque increpitans adjecisset, sic deinde quicumque alius transiliet moenia mea, interfectum. Ita solus potitus imperio Romulus, condita urba conditoris nomine appellata.

2 U PROTA 2 Zo begint de geschiedenis van Rome met een broedermoord en dit slechte voorteken zal door zijn vijanden steeds weer naar voren worden gebracht. Voor ons is van belang dat Romulus zijn macht, imperium, ontleende aan toestemming van de goden. Als uiterlijk teken van zijn imperium liet de koning zich voorafgaan door een soort lijfwachten, lictoren, gewapend met roedenbundels, fasces. 3 Het van de goden afkomstige imperium omvatte wat wij sinds Montesquieu hebben onderscheiden in de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. De koning had de bevoegdheid om op grond van zijn imperium wetten uit te vaardigen. Zo n wet of wettelijke maatregel heet een edict, edictum. Naast de koning als wetgever bestond een tweede wetgevende instantie, comitia, waaraan iedere Romeinse burger deelnam. Deze volksvergadering is volgens de overlevering reeds in de vroege koningstijd in het leven geroepen; zij werd voorgezeten door de met imperium beklede koning. Een daar genomen besluit had eveneens kracht van wet en werd een lex genoemd. Zo bestonden naast elkaar wetten die van bovenaf, krachtens het imperium waren opgelegd én wetten die van onder op, door democratische besluitvorming in de comitia waren tot stand gekomen; de eerste heetten edicten, de tweede leges, meervoud van lex. De bevolking van de nieuwe stad was verdeeld in families, aan het hoofd waarvan een familievader, pater familias, stond: de afstammelingen van deze vaders, patres, staan bekend onder de benaming patriciërs. Romulus stelde uit honderd van deze familievaders een raad van ouden, senes, samen: de senaat. Als herinnering aan hun ontstaan zullen de senatoren gedurende de gehele Romeinse geschiedenis worden aangesproken als patres, vaders. De besluiten die de senaat nam hadden geen kracht van wet, maar dienden de koning tot advies; zij werden senatusconsulta genoemd. Hij (Romulus) stelde honderd senatoren aan, óf omdat dit aantal voldoende was, óf omdat er niet meer dan honderd waren die met de benaming van Vader konden worden getooid. In ieder geval heetten zij Patres vanwege hun voorname stand; hun nakomelingen werden patriciërs genoemd. 4 Zeven koningen hebben Rome gedurende 250 jaar geregeerd. Het is waarschijnlijk het tijdvak geweest van de Etruskische overheersing, 5 waaraan men een einde laat komen met de verdrijving van de laatste koning Tarquinius Superbus in het jaar 509 voor Chr. Aanleiding tot zijn afzetting was het volksoproer dat ontstond toen de Romeinse matrone Lucretia zichzelf doodstak, omdat zij de schande niet kon verdragen van haar verkrachting door Sextus, de zoon van de koning. Het was Brutus, de voorvader van de moordenaar van Julius Caesar, die hem uit de stad verjoeg en een einde maakte aan het koninkrijk Rome. Samen met Publius Valerius werd hij de eerste consul van de republiek. Lucius Brutus, zo zegt de schrijver Tacitus, 6 bracht de vrijheid en het consulaat. Ook Livius Van het woord fasces is de moderne naam fascisme afgeleid. Livius o.c. I, 8: Centum creat senatores, sive quia is numerus satis erat, sive quia soli centum erant, qui creari patres possent. Patres certe ab honore patriciique progenies eorum appellati. Over de oorsprong van de Etrusken of Tusci, een volk uit Midden-Italië (Toscane), tastten reeds de oude schrijvers in het duister. Vele Romeinse instellingen en gebruiken zijn van hen afkomstig. Publius Cornelius Tacitus, Annales 1,1: Libertatem et consulatum L. Brutus instituit.

3 3 UITWENDIGE GESCHIEDENIS U vermeldt dat in 509 de republiek, res publica, begon en daarmee de vrijheid. Wat onder die vrijheid verstaan moest worden geeft hij nauwkeurig aan: zij was gelegen in de nieuwe staatsrechtelijke regel dat het imperium niet meer levenslang aan één persoon zou worden toebedeeld, maar jaarlijks aan twee door de volksvergadering gekozen personen, de consuls: De oorsprong van de vrijheid was, zo zou je kunnen zeggen, meer gelegen in de omstandigheid dat het imperium der consuls werd beperkt tot één jaar dan dat de koninklijke macht ook maar in iets was beknot. Alle rechten van de koningen, alle tekenen van hun imperium kwamen de eerste consuls toe. 7 Men moet zich dit niet zo voorstellen dat ieder van de twee consuls het halve imperium had en zij dus samen het geheel. Er was geen taakverdeling: ieder van de consuls had het volle imperium, de volle wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. Deze ondeelbaarheid van het imperium is een belangrijke staatsrechtelijke regel die gedurende de gehele Romeinse geschiedenis in acht is genomen. Zij schiep een moeilijkheid van bijzondere aard. Wanneer twee personen het volledige imperium hebben, kan één op grond van het imperium besluiten, die de ander op grond van hetzelfde imperium heeft genomen, ongedaan maken. Het tussenbeide komen heet intercessio en heeft inderdaad in Rome dikwijls plaatsgehad. Een tweede staatsrechtelijk probleem werd aan het begin van de republiek opgelost. Zoals wij zojuist hebben gezegd stonden twee soorten wetten naast en soms tegenover elkaar: de edicta, die krachtens het imperium werden uitgevaardigd, en de leges, die door een besluit van de volksvergadering tot stand kwamen. Welke ging nu voor als een edict met een lex in botsing kwam? Livius geeft al in de eerste zin van het tweede boek van zijn Romeinse geschiedenis de zienswijze van zijn tijd op het conflict weer: imperia legum potentiora quam hominum peragam, ik zal vertellen dat de macht der wetten sterker is dan die der mensen. En inderdaad verhaalt hij, hoe in het eerste conflict tussen een consul en de volksvertegenwoordiging de fasces, symbool van het imperium, in de comitia naar de grond werden gebogen ten teken van de voorrang, die de consuls aan de volksvergadering en haar besluiten gaven: De consul, die in leven was gebleven (i.e. Publius Valerius die overbleef nadat Brutus was gesneuveld) raakte zo wispelturig is de aard van het volk uit de gunst, niet alleen uit nijd maar ook omdat de verdenking van een ernstig misdrijf tegen hem rees. Het gerucht ging namelijk, dat hij naar het koningschap dong: hij had immers geen ambtgenoot in de plaats van Brutus gesteld én hij was bezig een huis te bouwen op de top van de heuvel Velia: dat zou op die hoge en versterkte plek een onneembare burcht worden. Omdat deze praatjes, die algemeen geloof vonden, de consul met een pijnlijke verontwaardiging vervulden, riep hij het volk in een vergadering bijeen; in die volksvergadering verscheen hij met naar de grond gebogen roedenbundels. Het deed de menigte goed te zien, dat hij de tekenen van zijn imperium voor hen liet dalen en daardoor te kennen gaf dat de majesteit en de macht van het volk groter waren dan die van de consul Livius, o.c. II, 1: Libertatis autem originem inde magis, quia annuum imperium consulare factum est, quam quod deminutum quicquam sit ex regia potestate, numeres. Omnia iura, omnia insignia primi consules tenuere. Livius, o.c. II, 7: Consuli deinde qui superfuerat, ut sunt mutabiles vulgi animi, ex favore non invidia modo, sed suspicio etiam cum atroci crimine orta. Regnum eum affectare fama ferebat quia nec collegam subrogaverat in locum Bruti et aedificabat in summa Velia: ibi alto atque munito loco arcem inexpugnabilem fore. Haec dicta vulgo creditaque cum indignitate angerent consulis animum, vocato ad concilium po-

4 U PROTA 4 auspicium: vogelschouw comitia: volksvergadering consul: consul edictum, edicta: edict, edicten fasces: roedenbundel imperium: absolute macht intercessio: tussenkomst lex, leges: wet, wetten lictor: dienaar van de magistraat pater familias: familievader patres: vaderen pomerium: oude stadsgrens van Rome res publica: republiek, staat rex: koning senatusconsulta: senaatsbesluiten senes: ouden 2 Patriciërs en plebejers Lex XII Tabularum De eerste tijd van de republiek wordt gekenmerkt door de sociale strijd tussen de patriciers en de plebejers, dat zijn de Romeinse burgers die niet tot de patriciërs behoorden. Op vier voor de rechtsontwikkeling belangrijke gebeurtenissen in deze eeuwenlange strijd zullen wij de aandacht vestigen. Vijftien jaar na het ontstaan van de republiek kwam het tot zo n ernstige botsing tussen deze twee bevolkingsgroepen of, zo men wil, klassen dat de plebs zich afscheidde, de stad uittrok naar de Heilige Berg, Mons Sacer, en dreigde daar een nieuwe stad te stichten. Zij liet zich niet overhalen om weer aan het openbare leven deel te nemen dan nadat zij haar eigen magistraten had gekregen, de volkstribunen, tribuni plebis; zij hadden weliswaar geen imperium, maar wel het recht van veto, hetgeen letterlijk betekent Ik verbied. Daardoor konden zij de besluiten van de patricische magistraten frustreren en de plebs in al haar belangen bijstaan. Vijf en veertig jaar later kwam het tot een nieuwe uitbarsting. Inzet van het conflict was het verlangen van de plebs dat van overheidswege al het bestaande recht op schrift zou worden gezet, met andere woorden de eis van een codificatie. Tot dan toe waren de plebejers namelijk berecht door rechters uit de (patricische) priesterklasse, op grond van ongeschreven gewoonterecht. Daardoor wisten zij nooit waar zij aan toe waren; zij kenden hun eigen rechten niet. Optekening van alle recht zou aan deze toestand van rechtsonzekerheid een einde maken, zo meenden zij. Om aan het verlangen van de plebs te voldoen werd een commissie, bestaande uit drie patriciërs, naar enkele Griekse steden gezonden om van de daar opgedane ervaring met een geschreven wetgeving te profiteren. Met name de wetten die Solon 9 aan Athene had gegeven, strekten de commissie ten voorbeeld. Na 9 pulo summissis fascibus in contionem escendit. Gratum id multitudini spectaculum fuit summissa sibi esse imperii insignia: confessionemque factam populi quam consulis maiestatem vimque maiorem esse. Solon leefde omstreeks 600 voor Chr. Het verhaal van zijn wetgeving vertoont vele punten van overeenkomst met dat van de twaalftafelenwet.

5 5 UITWENDIGE GESCHIEDENIS U haar terugkeer werd in 451 voor Chr. in plaats van de twee consuls een college van tien mannen, decemviri, aan het hoofd van de republiek gesteld. Zij hadden beurtelings het imperium en moesten gezamenlijk een codificatie samenstellen. Eén jaar ging alles goed. De tien mannen zetten zich aan hun wetgevende taak en legden na een jaar de op tien tafelen 10 geschreven wetten aan het volk voor. Omdat men enkele aanvullingen nodig achtte, werd voor het volgende jaar een nieuw tienmanschap gekozen, dat in tegenstelling tot dat van het eerste jaar enkele plebejers onder zijn leden telde. Dit college ontwierp weliswaar op twee tafelen aanvullende wetten, maar misbruikte zijn bevoegdheden verregaand. Met name de trotse patriciër Appius Claudius gedroeg zich als een alleenheerser en weigerde het imperium af te staan. De druppel die de emmer deed overlopen was een schanddaad van Appius uit hartstocht voor de schone maagd Verginia. Om haar aan zijn lust te kunnen onderwerpen liet hij haar door een stroman, Marcus Claudius als diens slavin opeisen. Toen deze daarna het vrijheidsproces, dat zich voor Appius rechterstoel afspeelde hij had immers als één der decemviri het imperium, waarin ook de rechterlijke macht besloten lag won en Appius het meisje binnen zijn bereik leek te hebben, werd zijn uiteindelijke triomf verijdeld door de dodelijke messteek die vader Verginius toebracht aan zijn maagdelijke dochter, onder de uitroep: Hoc te uno quo possum modo filia in libertatem vindico, 11 dat wil zeggen Dit is de enige wijze, dochter, waarop ik je rechtmatig de vrijheid kan geven. Voorwaar, een drama waarvoor men, evenmin als voor de zelfmoord van de geschonden Lucretia, niet ongevoelig kan blijven. Dat bleef men dan ook niet, en zo werd voor de tweede maal een zedenmisdrijf de aanleiding tot volksoproer. Wederom scheidde de plebs zich af en keerde eerst terug nadat het consulaire bewind was hersteld. De nieuwe consuls brachten de wetsontwerpen der decemviri dadelijk in de volksvergadering, waarin zij tot wetten werden verheven. Omdat zij op twaalf tafelen waren geschreven, worden zij de wet beter zou zijn de wetgeving der twaalf tafelen genoemd, lex duodecim tabularum. Op deze ivoren tafelen die op het Forum, de markt, waren opgesteld, stond het gehele Romeinse recht te lezen. Livius brengt die volledigheid uitdrukkelijk tot uiting wanneer hij haar noemt: fons omnis iuris publici atque privati, 12 de bron van al het publiek en private recht. Zo had Rome al in 450 voor Chr. een wetgeving, die alle kenmerken vertoont van wat wij later een codificatie zijn gaan noemen. Wie nu gedacht zou hebben dat daarmee aan de rechtsonzekerheid van de plebs een einde was gekomen, komt bedrogen uit. De uitleg bleef in handen van de patriciërs, die de regels, volgens welke zij de twaalftafelenwet interpreteerden, niet openbaar maakten. Tot deze interpretatio van de wet hadden de plebejers geen toegang. Daardoor voelde de plebs zich even rechteloos als vóór de twaalftafelenwet en evenzeer overgeleverd aan de willekeur van de patricische rechters. Evenzo ging het met de latere wetten, leges, die door de volksvergadering werden uitgevaardigd en voortbouwden op de codificatie van 450 voor Chr. Want uit deze wetgeving Een tafel in deze zin laat zich nog het best vergelijken met een zerk waarop wetteksten geschreven waren. Livius, o.c. III, 48: hij had het meisje immers opgevoed ad nuptias non ad stuprum, d.w.z. tot het huwelijk, niet tot ontucht. Livius, o.c. III, 34.

6 U PROTA 6 ontwikkelde zich door middel van de interpretatio een heel samenstel van regels 13 dat niet op schrift stond. De rechtsgeleerden, in casu de patricische priesters, stelden van ieder woord nauwkeurig de betekenis vast die het volgens hen had; die betekenissen werden veel scherper omlijnd dan die, welke dezelfde woorden in het dagelijkse gesprek hadden, ja zij konden zelfs geheel daarvan afwijken: er ontstond met andere woorden een vaktaal, die alleen voor de ingewijden te begrijpen was. Zo werd er in de wet gesproken over zonen ; moest men onder dat woord ook dochters begrijpen? Viel een gekneusd been ook onder de benaming gebroken been? Er werd gesproken over de stad ; waar begint de stad en eindigt het platteland? enz. enz. Kwam éénzelfde woord meermalen voor, dan moest men een betekenis trachten te vinden die voor alle gevallen een bevredigende oplossing gaf, ofwel men moest meer begrippen onderscheiden die met hetzelfde woord werden aangeduid. Eén voorbeeld van de gestrengheid der interpretatieregels vinden wij bij de jurist Gaius (± 180 na Chr.) naar aanleiding van het proces dat door middel van de bij de wet vastgestelde bewoordingen werd gevoerd. Deze op de wetten, leges, gegrondveste processen, wettelijke acties of legis actiones, werden zo genoemd, zegt Gaius, ofwel omdat zij uit de wetten waren voortgesproten ofwel omdat zij nauwkeurig aan de bewoordingen van de wetten waren aangepast; daarom werden zij even onveranderlijk als de wetten zelf nageleefd. Maakte een Romein die ging procederen ook maar de geringste vormfout, versprak hij zich of gebruikte hij een verkeerd woord, dan verloor hij het proces: Zo is er bv. aan hem, die in een actie over omgehakte wijnstokken zo procedeerde dat hij in zijn actie het woord wijnstokken noemde, door de jurist, aan wie hij advies had gevraagd, duidelijk gemaakt, dat hij de zaak verloren had, omdat hij over bomen had moeten spreken. Want de wet van de twaalf tafelen, op grond waarvan de actie met betrekking tot de omgehakte wijnstokken toepasselijk was, sprak nu eenmaal in algemene bewoordingen over het omhakken van bomen. 14 Bijna honderd jaar, zegt de jurist Pomponius (± 126 na Chr.), hebben de patricische priesters de interpretatio geheim gehouden: Uit de wetgeving van de twaalf tafelen is het civiele recht begonnen te vloeien, en uit diezelfde wetgeving zijn de wettelijke acties samengesteld. Maar zowel de wetenschap van het interpreteren van al deze wetten als ook de vaststelling van de bewoordingen der acties berustte bij het college der priesters, van wie er elk jaar één werd aangewezen om de leiding van de particuliere rechtszaken op zich te nemen. En bijna honderd jaar heeft het volk in deze toestand geleefd De Romeinen spraken van civiel recht, ius civile, dwz. het recht der Romeinse burgers. Gaius 4,11: Actiones quas in usu veteres habuerunt, legis actiones appellabantur vel ideo quod legibus proditae erant (...) vel ideo quia ipsarum legum verbis accommodatae erant et ideo immutabiles proinde atque leges observabantur, unde eum qui de vitibus succisis ita egisset, ut in actione vites nominaret, responsum est, rem perdidisse, quia debuisset arbores nominare, eo quod lex XII tabularum ex qua de vitibus succisis actio competeret, generaliter de arboribus succisis loqueretur. D. 1,2,2,6: lege duodecim tabularum ex his fluere coepit ius civile, ex isdem legis actiones compositae sunt, omnium tamen harum et interpretandi scientia et actiones apud collegium pontificum erant, ex quibus constituebatur, quis quoquo anno praeesset privatis, et fere populus annis prope centum hac consuetudine usus est.

7 7 UITWENDIGE GESCHIEDENIS U Gn. Flavius Aan deze toestand van rechtsonzekerheid kwam volgens de overlevering een einde toen het geheim van de uitleggingsregels aan het volk werd prijsgegeven door een zeker Gnaeus Flavius. Deze was de zoon van een vrijgelatene en de secretaris, scriba, van Appius Claudius (die bij ons nog voortleeft als de bouwer van de via Appia), een nazaat van de reeds genoemde Appius Claudius. Flavius maakte het boek der acties openbaar, waarvoor het volk hem zo dankbaar was, dat het hem overlaadde met ereambten: Gnaeus Flavius, zijn (i.e. Appius ) schrijver en de zoon van een vrijgelatene, nam het boek (der acties) weg en gaf het aan het volk. Dit geschenk was het volk zo aangenaam, dat hij volkstribuun werd en senator en aediel. 16 Dit boek, waarin de acties zijn opgetekend, wordt het Flavische civiele recht genoemd (...), Gnaeus Flavius voegde niets van zichzelf aan het boek toe. 17 De methode van interpretatie die door de patricische priesters werd gehanteerd en door Gnaeus Flavius aan het licht gebracht, heeft een ongekende invloed uitgeoefend op de ontwikkeling van het recht in Europa. Volgens deze methode hebben de Romeinen een groot aantal begripsomschrijvingen ontworpen, die de oorsprong vormen van het arsenaal van technische begrippen waarover de huidige rechtswetenschap beschikt. De interpretatio heeft de aard van de Romeinse rechtsgeleerdheid bepaald en daardoor die van het gehele Westerse rechtsdenken. Praetuur Een derde markeringspunt in de sociale strijd om gelijkgerechtigdheid van de plebejers was de instelling van de praetuur. Na jarenlang geharrewar werd in 367 voor Chr. door de plebs van de patriciërs de principiële concessie afgedwongen dat het hoogste ambt van de republiek het steeds door twee personen beklede consulaat voortaan door tenminste één plebejer zou mogen worden bezet. 18 Als compensatie voor dit verlies van macht eisten de patriciërs de instelling van een nieuw ambt, praetura, waarvan de drager, praetor, aan het imperium deel zou hebben en zich speciaal zou bezig houden met de rechtsbedeling. Deze praetor zou dan een patriciër moeten zijn. In 367 voor Chr. kwam men tot overeenstemming en trad de eerste praetor op. Lang heeft overigens deze exclusiviteit niet geduurd. Al spoedig stond de praetuur ook voor plebejers open. Lex Hortensia Het vierde en laatste stadium van gelijkberechtiging werd bereikt door de lex Hortensia in 286 voor Chr. Deze wet bepaalde dat de besluiten die de plebs in haar eigen, alleen voor Een aediel is een lagere magistraat die de zorg heeft voor de openbare orde, een soort politiefunctionaris. D. 1,2,2,7: Gnaeus Flavius scriba eius libertini filius subreptum librum populo tradidit, et adeo gratum fuit id munus populo, ut tribunus plebis fieret et senator et aedilis curulis. hic liber, qui actiones continet, appellatur ius civile Flavianum, (...) nec Gnaeus Flavius de suo quicquam adiecit libro. Krachtens één van de zogeheten leges Liciniae Sextiae. De Romeinen waren gewoon wetten te noemen naar de magistraat die ze in de volksvergadering had voorgesteld, een gebruik dat sindsdien door vele volkeren en wetgevers is overgenomen.

8 U PROTA 8 plebejers toegankelijke vergadering nam (plebiscieten, plebi scita) niet langer slechts voor hen golden maar kracht van wet hadden voor het gehele Romeinse volk en dus ook de patriciërs bonden. Dat werd op den duur zozeer gemeengoed, dat de woorden lex en plebisciet door elkaar werden gebruikt. Met de Lex Hortensia is, formeel althans, de strijd tussen patriciërs en plebejers afgesloten ten voordele van de laatsten: Toen er vervolgens in de staat de twaalftafelenwet was en het civiele recht en er de wettelijke acties waren, is het geschied, dat de plebs in tweedracht geraakte met de patriciërs, zich afscheidde en zich eigen rechtsregels schiep, welke plebiscieten worden genoemd. Toen niet lang daarna de plebs zich heeft laten overhalen terug te keren is er, omdat er veel onenigheid over deze plebiscieten ontstond, bij de Lex Hortensia besloten dat zij in acht genomen zouden worden als wetten, zo komt het, dat tussen plebisciet en wet de wijze van totstandkoming verschilt, maar de kracht dezelfde is. 19 De speciaal met de rechtsbedeling belaste praetor, die in 367 voor Chr. zijn intrede had gedaan, is voor de rechtsontwikkeling van de grootste betekenis geweest. Daarom is het van belang een ogenblik bij de nieuwe functionaris en het recht dat hij geschapen heeft stil te staan. decembiri: tienmannen interpretatio: uitlegging ius civile: burgerlijk recht legis actiones: wettelijke acties tribuni plebis: volkstribuun lex duodecim tabularum: wet van de twaalf tafelen Mons Sacer: Heilige Berg plebi scita: plebiscieten plebs: de plebs praetura: praetuur veto: ik verbied 3 Civiel recht en praetorisch recht De praetor had, zoals wij hierboven hebben gezegd, het imperium en vaardigde op grond daarvan edicten uit, wij zouden zeggen een soort algemene maatregelen van bestuur, die weliswaar alle Romeinse burgers bonden, maar niet langer van kracht waren dan zijn imperium duurde, namelijk één jaar. Van zijn wetgevende bevoegdheid heeft de praetor op ruime schaal gebruik gemaakt. Hoe moeten wij ons een en ander voorstellen? De praetuur was een politiek ambt, hetgeen betekende dat de praetor niet noodzakelijkerwijze een jurist behoefde te zijn. Toch was het een begeerde functie, want na de vervulling van de praetuur lag het hoogste ambt der republiek, het consulaat, binnen het bereik van de kandidaat. De praetor nu oefende zijn taak uit op dé Romeinse marktplaats, Forum 19 D. 1,2,2,8: Deinde cum esset in civitate lex duodecim tabularum et ius civile, essent et legis actiones, evenit, ut plebs in discordiam cum patribus perveniret et secederet sibique iura constitueret, quae iura plebi scita vocantur, mox cum revocata est plebs, quia multae discordiae nascebantur de his plebis scitis, pro legibus placuit et ea observari lege Hortensia: et ita factum est, ut inter plebis scita et legem species constituendi interesset, potestas autem eadem esset.

9 9 UITWENDIGE GESCHIEDENIS U Romanum, 20 en liet zich daarin bijstaan door beroepsjuristen, die het eventuele ontbreken van zijn kennis aanvulden en voor de continuïteit van de rechtsbedeling zorgden. Hij nam plaats op een verhoging, tribunal, en zetelde als teken van zijn waardigheid op een stoel, sella. Van belang is te weten dat de praetor zelf geen vonnis wees: dat liet hij over aan een particuliere burger van Rome, die in beginsel door de partijen zelf werd gekozen, iudex privatus. Toch had geen proces plaats zonder tussenkomst van de praetor. Van hem moest de eiser namelijk toestemming hebben om tot de rechter te worden toegelaten. En die toestemming kreeg hij pas als, ten eerste, de partijen aan bepaalde vereisten voldeden, bijvoorbeeld het Romeinse burgerschap hadden en niet doof of blind of gladiator waren en als, in de tweede plaats, er een recht in het geding was dat door het civiele recht werd beschermd of tot de handhaving waarvan de praetor zich in een edict had verplicht. Want de praetor vaardigde op grond van zijn imperium edicten uit, waarin hij nu eens aan de verzoeker een rechtsvordering toezegde, iudicium dabo, dan weer een actie weigerde, actionem non dabo, dan weer herstel in de oude toestand beloofde, in integrum restituam, enzovoort. Zo zei hij bijvoorbeeld: Alwat iemand beweert in bruikleen te hebben gegeven, daarover zal ik een actie geven, 21 of Alwat is geschied uit dwang, zal ik niet bekrachtigen, 22 of De overeengekomen afspraken zal ik beschermen 23 enzovoort. Op den duur werden de acties dan ook niet meer vastgesteld langs de ingewikkelde weg van de lex, maar krachtens het imperium van de praetor door middel van een edict. Al deze rechtsbeschermende edicten had de praetor in duidelijke zwarte letters geschreven op een witte schutting, album, zodat partijen alles gemakkelijk konden lezen en de eiser zijn geval kon aanwijzen: Openlijk op het forum, waar het gemakkelijk vanaf de grond gelezen kan worden. 24 In beginsel golden de edicten voor de tijd waarin de praetor die ze had uitgevaardigd het imperium had en vervielen zij dus na één jaar, maar het werd al spoedig een vast gebruik dat de opvolger de edicten van zijn voorganger ongewijzigd overnam; hoogstens voegde hij er nog nieuwe bepalingen aan toe. Het geheel van deze op het album geschreven edicten werd kortweg het Edict genoemd. Omdat het steeds van de ambtsvoorganger werd overgenomen, heette het Edictum tralaticium; het werd ook wel Edictum perpetuum genoemd. Het voortdurende edict had dus deze bijzonderheid, dat het geen beschikking was gegeven naar aanleiding van een bijzonder en incidenteel geval, maar een wettelijk program, waarin de nieuwe praetor aan het begin van zijn ambtsjaar aankondigde, welke rechten hij met zijn gezag zou beschermen. Aanspraken die niet bij lex of plebisciet waren vastgesteld of niet in het Edict werden vermeld, werden niet beschermd en hadden geen gelding. Dat ging zo ver, dat de praetor tijdens zijn ambtsjaar aan zijn eigen program was De plaats waar hij rechtsprak wordt aangeduid met het woord ius. De oudste betekenis van ius is dus een concrete. Van de plaats waar recht gesproken wordt, verschuift de betekenis naar het recht zelf. D. 13,6,1: Quod quis commodasse dicetur, de eo iudicium dabo. D. 4,2,1: Quod metus causa gestum erit, ratum non habebo. D. 2,14,7,7: Pacta conventa (...) servabo. Lex Acilia Repetundarum 66: apud forum palam, ubei de plano recte legi possitur.

10 U PROTA 10 gebonden. 25 Het was hem dus niet toegestaan van zijn Edict af te wijken of tussentijds een nieuwe bepaling te maken voor een geval waarvoor al een regeling was gegeven: in re vetere edictum novum. 26 Deed hij dat toch, dan kon hij na zijn ambtsjaar gedurende de tijd dat hij het imperium had, was hij namelijk onschendbaar strafrechtelijk worden vervolgd; dit is bijvoorbeeld met de corrupte magistraat Verres gebeurd, die door Cicero er onder andere van werd beschuldigd, dat hij iets anders had bepaald dan hij in zijn Edict had aangekondigd. 27 Zo zou men evenals de twaalftafelenwet, ook het Edict van de praetor met enige voorzichtigheid een codificatie kunnen noemen van het Romeinse recht, met dit verschil dat de makers van de lex duodecim tabularum de pretentie hadden gehad het recht voor eens en altijd vast te leggen, terwijl het Edict zich ontwikkelde tot eene blijvende, maar van jaar tot jaar voor herziening vatbare codificatie. 28 Daardoor kon het voordeel van een soepele aanpassing aan nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen worden gecombineerd met dat van rechtszekerheid. 29 Het spreekt vanzelf dat ook de edictsbepalingen van de praetor werden geïnterpreteerd en vele van deze interpretaties zijn ons overgeleverd. De methode van uitlegging verschilde in niets van die der twaalftafelenwet. En zoals de laatste een gehele rechtsgeleerde literatuur had doen ontstaan, die het ius civile werd genoemd, zo ontstond een praetorisch recht, ius praetorium, 30 dat het Edict en zijn toepassingen omvatte. Terwijl het civiele recht zijn oorsprong vond in wat wij nu noemen de democratische besluiten der volksvergadering, steunde het praetorisch recht op de autoritaire beschikkingsmacht van de met imperium beklede magistraat. De tegenstelling tussen ius civile en ius praetorium is uiteindelijk terug te brengen tot de tegenstelling tussen lex en imperium. Zij brengt tegelijkertijd een verschil in geldingsduur tot uiting: aan de gelding van de lex is geen tijdslimiet gesteld, terwijl het praetorische recht in beginsel slechts voor één jaar van kracht is. Natuurlijk is het van belang de verhouding vast te stellen tussen het civiele en het praetorische recht. Zij wordt kernachtig aangegeven door de jurist Papinianus (± 200 na Chr.), die de volgende definitie geeft van het praetorische recht: Het praetorische recht is het recht dat de praetoren hebben geïntroduceerd om het civiele recht te Deze gebondenheid werd nog eens uitdrukkelijk vastgelegd in een lex Cornelia van 67 voor Chr. Asconius, in Cornel. p. 64 (ed. Giarratano): Aliam deinde legem Cornelius, etsi nemo repugnare ausus est, multis tamen invitis tulit, ut praetores ex edictis suis perpetuis ius dicerent; quae res cunctam gratiam ambitiosis praetoribus, qui varie ius dicere assueverant, sustulit (Vert.: En daarna heeft Cornelius nog een andere wet voorgesteld tegen de zin van velen in, hoewel niemand er zich tegen te weer heeft durven stellen: dat de praetoren recht moesten spreken volgens hun eigen eeuwige edicten; en dit feit heeft aan eerzuchtige praetoren, die gewoon waren op willekeurige wijze recht te spreken, alle plezier ontnomen). Marcus Tullius Cicero, in Verrem 2,1,45; op de mogelijkheid om in een nieuw, nog niet eerder behandeld geval ad hoc een zogeheten actio in factum te geven, gaan wij niet in. Cicero, o.c. 2,1,46: aliter atque ut edixerat decrevisset. Aldus W. Modderman, Handboek voor het Romeinse recht, 3 e druk 1900, I, p. 35. Deze combinatie van voordelen maakte in de vorige eeuw de geleerde E. Schrader de pleitbezorger van de herinvoering van het praetorisch edictssysteem in de Duitse landen. Ook wel ius honorarium genoemd; D. 1,2,2,10: quae edicta praetorum ius honorarium constituerunt: honorarium dicitur, quod ab honore praetoris venerat (Vert.: De edicten der praetoren vormden het ius honorarium, ere-recht; ere - wordt het genoemd omdat het kwam van het woord ere -ambt van de praetor).

11 11 UITWENDIGE GESCHIEDENIS U ondersteunen, aan te vullen of te verbeteren, omwille van de publieke zaak; het wordt ook wel honorair recht genoemd ter ere van de praetoren. 31 De functie van het praetorische recht is een drieledige: ondersteuning, aanvulling en verbetering van het civiele recht. Zo ondersteunde bv. de praetor de naleving van de lex Cincia, die schenkingen boven een bepaald bedrag verbood, door aan de schenker die in strijd met deze wet een te hoge schenking had gedaan, een verweermiddel, exceptio, te geven, indien hij door de begiftigde werd aangesproken tot het volle (te hoge) bedrag dat hij had toegezegd. Ter aanvulling van het civiele recht, volgens hetwelk een slaaf zijn meester niet kon verbinden, gaf bijvoorbeeld de praetor in sommige gevallen toch een actie tegen de eigenaar van de slaaf die zijn meester door middel van een contractuele handeling een verplichting had opgelegd. Ter verbetering van het civiele recht gaf de praetor bijvoorbeeld het bezit van een nalatenschap soms aan anderen dan de civielrechtelijke erfgenamen en beschermde hij de eersten tegen de aanspraken van de laatsten. Met name deze laatste taak is interessant en laat zien dat de praetor op den duur een geheel zelfstandige positie tegenover het civiele recht innam. Hij ontzag zich niet daarin in te grijpen en het te wijzigen, wanneer naar zijn inzicht strenge toepassing van het civiele recht onbillijk werkte. Zijn ingrijpen motiveerde hij dan ook dikwijls met een beroep op de natuurlijke billijkheid, naturalis aequitas. Ex bono et aequo is in dit verband een veelgebruikte uitdrukking, hetgeen wij nu vertalen met naar redelijkheid en billijkheid. In Engeland zal zich eeuwen later exact dezelfde ontwikkeling voordoen, wanneer de Lord Chancellor de versteende common law corrigeert op grond van de billijkheid, Equity. De uiterlijke ontwikkeling van het Engelse recht lijkt dan ook in heel veel opzichten op die van het Romeinse, hoewel het Engelse recht het Romeinse inhoudelijk niet heeft overgenomen (gerecipieerd). In Rome was de praetor door zijn corrigerende bevoegdheid de levende spil van het Romeinse recht en terecht noemde de jurist Marcianus (± 210 na Chr.) het praetorische recht viva vox juris civilis, de levende stem van het civiele recht. 32 album: album, wit Edictum Perpetuum: voortdurend edict Edictum tralaticium: traditioneel edict ex bono et aequo: naar redelijkheid en billijkheid exceptio: verweermiddel, exceptie forum Romanum: Romeinse markt gladiator: gladiator iudex privatus: privé-rechter ius: recht ius civile: civiel recht ius praetorium: praetorisch recht lex: wet naturalis aequitas: natuurlijke billijkheid sella: zetel tribunal: tribunaal viva vox iuris civilis: de levende stem van het civiele recht D. 1,1,7,1: ius praetorium est, quod praetores introduxerunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia propter utilitatem publicam, quod et honorarium dicitur ad honorem praetorum sic nominatum. D. 1,1,8.

12 U PROTA 12 4 Republiek en keizerschap Op de Iden van de maand aan Mars gewijd (15 maart) van het jaar 44 voor Chr. werd Gaius Julius Caesar door enkele senatoren vermoord. Gaius Julius Caesar is geboren op de 13e van de maand, die later naar hem genoemd zal worden, juli, in het jaar 100 voor Chr. Hij maakte al vroeg naam als redenaar. Tijdens een studiereis naar Rhodos viel hij, 25 jaar oud, in handen van zeerovers, werd voor 50 talenten losgekocht en rustte niet voordat hij wraak had genomen en de piraten aan het kruis zag hangen. Op 37-jarige leeftijd verwierf hij na veel omkoperij de machtige functie van Romes opperpriester, pontifex maximus, die hij tot zijn dood bekleedde. Zijn politieke loopbaan bereikte een eerste hoogtepunt in 59 voor Chr. met zijn consulaat. Dit hoogste ambt van de republiek, dat hij vier maal heeft vervuld, deelde hij in dat jaar met zijn collega Bibulus, die al gauw door Caesar zo werd geïntimideerd dat hij gedurende zijn ambtsjaar zijn huis niet meer uit durfde komen. De bevolking sprak dan ook spottend van het consulaat van Julius en Caesar in plaats van dat van Bibulus en Caesar. In de jaren veroverde hij geheel Gallië tot aan de Rijn en daarmee de naam van één van de grootste veldheren uit de geschiedenis. In 54 waagde hij zelfs de overtocht naar het eiland Brittannië. Zijn belevenissen heeft hij neergeschreven in een krijgsverslag over de Gallische oorlog, De Bello Gallico libri. Zijn andere boek, De Bello Civili libri, handelt over de burgeroorlog, die hij tegen zijn voormalige schoonvader en schoonzoon Pompeius begon op 10 januari 49, toen hij met zijn legioenen de grensrivier de Rubicon overstak en daardoor de gedemilitariseerde zone binnentrok. Deze oorlog voerde hem tenslotte naar het land van de Nijl, waar hij prinses Cleopatra koningin van Egypte en moeder van een zoon Caesarion maakte. Behalve als schrijver en veldheer is Caesar nog bekend als hervormer van de kalender, de zgn. Juliaanse kalender, die bijvoorbeeld in Rusland tot aan de communistische revolutie in 1918 heeft gegolden. Ook heeft hij het plan gehad tot het maken van een algehele codificatie van het Romeinse recht. Zijn voortdurende militaire successen veni vidi vici, ik kwam, ik zag, ik overwon leverden hem tenslotte een levenslange dictatuur op. Het ambt van dictator was een regulier en legitiem ambt, dat in tijden van nood voor korte tijd werd toegekend aan één man, die dan gedurende die korte tijd de beide consuls opzij zette. Toen de alleenheerser voor het leven, dictator perpetuus, op 15 februari 44 op een feest verscheen in de kledij van een Romeinse koning en hem de koningskroon werd aangeboden, was de maat voor zijn tegenstanders vol. Zij beraamden de tirannenmoord, die zij op 15 maart ten uitvoer brachten. Onder de moordenaars bevond zich Brutus, een nazaat van de Brutus die de laatste koning uit Rome had verjaagd en de eerste consul van de republiek was geweest. De jonge Brutus zag zich een zelfde rol toebedeeld door de geschiedenis, want Caesar, van wie men fluisterde dat hij Brutus vader was, werd ervan beschuldigd te streven naar het koningschap. En omdat dat wel het allerergste was waarvan men een Romein kon betichten, dreef ook Brutus zijn dolk in het lichaam van Caesar, die nog verbaasd opkeek en als laatste woorden sprak: Ook Gij, mijn zoon! 33 De moord op Caesar werd gewroken door zijn vriend Marcus Antonius en zijn adoptiefzoon Octavianus die onderling ruzie kregen toen zij de gemeenschappelijke tegenstanders hadden verslagen. In de beslissende slag bij Actium (31 voor Chr.) dolf Marcus Antonius, die zich met de Egyptische koningin Cleopatra had verbonden, het onderspit. Octavianus was nu feitelijk de machtigste man van de republiek en gaf deze macht een staatsrechtelijke grondslag. Hij combineerde in zijn persoon de twee belangrijkste bevoegdheden van de republiek, namelijk imperium en het vetorecht van de volkstribuun: in 27 voor Chr. liet hij zich imperium proconsulare en de macht van volkstribuun, tribunicia potestas, levenslang opdragen. Vanaf dat jaar laat men de keizertijd een aanvang nemen. Eén ding dient men daarbij in het oog te houden: de staatsvorm werd niet gewijzigd, met 33 De levens van Caesar en de opvolgende keizers uit de eerste eeuw van onze jaartelling zijn schilderachtig beschreven door de hofkroniekschrijver Gaius Suetonius Tranquillus (± 120 na Chr.).

13 13 UITWENDIGE GESCHIEDENIS U andere woorden de inrichting van de republiek bleef onveranderd voortbestaan. De republiekeinse ambten en instellingen, de consuls, praetoren, tribunen, de senaat enzovoort enzovoort veranderden niet van inhoud. Het woord keizer is niets anders dan een erenaam, afgeleid van Caesar en gedragen te zijner herinnering. Aan de eretitel keizer waren dus geen staatsrechtelijke bevoegdheden verbonden. Octavianus, die zich Caesar Augustus liet noemen augustus betekent letterlijk de verhevene heeft althans voor de buitenwereld steeds van zijn republikeinse gezindheid getuigenis afgelegd. Achteraf heeft men echter vanwege het feit dat hij de hoogste macht, imperium en tribunicia potestas, in zijn persoon verenigde, het bewind van hem en zijn opvolgers keizerschap genoemd. augustus: verhevene, keizer De Bello Civili: over de burgeroorlog De Bello Callico: over de Gallische oorlog dictator perpetuus: dictator voor het leven imperium proconsulare: proconsulaire macht pontifex maximus: opperpriester tribunicia potestas: macht van de volkstribuun veni, vidi, vici: ik kwam, ik zag, ik overwon 5 Keizerrecht en juristenrecht Tijdens het begin van de keizertijd deden zich twee ontwikkelingen voor, die in de latere tijd haar sporen hebben nagelaten. a. Allereerst kregen de adviezen van de senaat, de senatusconsulten, kracht van wet. Daarmede nam de senaat min of meer de taken over van de volksvergadering, die niet meer bijeen kwam. De volksvergadering heeft zich namelijk nooit gewijzigd in een volksvertegenwoordiging, zodat in beginsel iedere Romeinse burger toegang had. Dat nu was ondoenlijk sinds Rome was uitgegroeid tot een wereldrijk met ontelbare Romeinse burgers. Wetten, leges, in de oude zin van het woord werden dan ook niet meer uitgevaardigd. De senaatsbesluiten kwamen er voor in de plaats: Omdat vervolgens de plebs moeilijk bij elkaar begon te komen en de totale bevolking zeker nóg veel moeizamer bij zulk een massa mensen, heeft de noodzaak zelve de zorg voor de staat overgeheveld naar de senaat: zo begon de senaat zich met de zaken te bemoeien en alwat hij bepaalde werd in acht genomen; dat recht werd senatusconsult genoemd. 34 Lang heeft overigens de senaat als zelfstandig wetgevend lichaam niet bestaan. Het college was al na korte tijd gereduceerd tot een ja-knikkende hofhouding van de Caesar, dat elk keizerlijk wetsvoorstel, oratio, zonder meer overnam. Een beroemd voorbeeld van een door de senaat overgenomen keizerlijk voorstel is het senatusconsult onder keizer Hadrianus (± 135 na Chr.) met betrekking tot het voortdurende Edict van de praetor, dat door de jurist Salvius Julianus in een definitieve samenstelling was geordend, zodat men het nadien wel het eeuwig Edict 35 heeft genoemd. Op den duur telde slechts het keizer D. 1,2,2,9: Deinde quia difficile plebs convenire coepit, populus certe multo difficilius in tanta turba hominum, necessitas ipsa curam rei publicae ad senatum deduxit: ita coepit senatus se interponere et quidquid constituisset observabatur, idque ius appellabatur senatus consultum. Zie hierover const. Tanta/Δέ δωκεν 18.

14 U PROTA 14 lijk wetsvoorstel en verdween de formele medewerking van de senaat. Zo kwam die wetgevende bevoegdheid die aanvankelijk bij het gehele volk berustte, langs de tussenweg van de senaat te liggen bij één man, de keizer. Aan de oorsprong van de wettelijke bevoegdheid van de keizer zijn nog meer lastige kwesties verbonden, die wij hier zullen laten rusten. Wij beperken ons tot de constatering dat reeds aan het einde van de tweede eeuw na Chr. er niemand meer aan twijfelde dat een keizerlijke verordening kracht van wet had. De reeds genoemde jurist Gaius schrijft daarover: Een keizerlijke constitutie is dat wat de keizer bij decreet of bij edict of bij brief heeft vastgesteld; er is nooit twijfel over gerezen, dat zij (de constitutie) kracht van wet heeft, omdat de keizer zelf zijn imperium ontleent aan de wet. 36 Een andere beroemde rechtsgeleerde, Ulpianus, die een halve eeuw na Gaius leefde, zegt ongeveer hetzelfde: Alwat aan de keizer heeft behaagd, heeft kracht van wet, en wel omdat het volk door middel van een keizerlijke wet, die over diens imperium is uitgevaardigd, aan hem en op hem zijn gehele gezag en heerschappij overdraagt. Derhalve staat het vast, dat alwat de keizer, hetzij in een afzonderlijke brief, hetzij in een aantekening op een verzoekschrift heeft vastgesteld, of na onderzoek heeft gevonnist, of zonder onderzoek voorlopig heeft beschikt, of bij edict heeft voorgeschreven, een wet is. Dit zijn de dingen die wij gemeenlijk constituties noemen. 37 Uit deze twee fragmenten kan men opmaken dat Gaius en Ulpianus de legitimatie van de wetgevende bevoegdheid van de keizer afleiden uit een besluit van het volk dat imperium en dus de daarmee verbonden wetgevende macht, aan de keizer opdraagt. Imperium zou zo een extra waarborg krijgen door een volksbesluit. In welke vorm dit besluit was gekleed is onduidelijk; leges in de oude zin, dat wil zeggen wetten gemaakt door de volksvertegenwoordiging, werden immers niet meer uitgevaardigd. Wél is er een brokstuk over van wat zulk een wet over imperium, lex de imperio, van keizer Vespasianus (69-79) zou kunnen zijn. 38 Uit de tekst van Ulpianus kan men voorts opmaken, dat het woord constitutie een verzamelnaam is voor allerlei keizerlijke maatregelen, die oudtijds werden onderscheiden. Zo kende men: edicta, rechtsregels die tot alle onderdanen zijn gericht; mandata, instructies aan de keizerlijke beambten; decreta, vonnissen, door de keizer in hoogste instantie gewezen en betrekking hebbend op één geval; rescripta, rechtsgeleerde adviezen die de keizer geeft op verzoek van een in een rechtsstrijd gewikkelde partij; ook zij zijn bestemd voor één geval Gaius 1,5: Constitutio principis est, quod imperator decreto vel edicto vel epistula constituit; nec umquam dubitatum est, quin id legis vicem obtineat, cum ipse imperator per legem imperium accipiat. D. 1,4,1: Ulpianus libro primo institutionum: Quod principi placuit, legis habet vigorem: utpote cum lege regia, quae de imperio eius lata est, populus ei et in eum omne suum imperium et potestatem conferat. Quodcumque igitur imperator per epistulam et subscriptionem statuit vel cognoscens decrevit vel de plano interlocutus est vel edicto praecepit, legem esse constat, haec sunt quas vulgo constitutiones appellamus. Het brokstuk is te vinden in de Fontes Iuris Romani Antejustiniani (FIRA) 1, 1941, p. 154.

15 15 UITWENDIGE GESCHIEDENIS U Al deze verschillende regels vallen dus onder de benaming constitutio en hebben bindende kracht. Een beroemde constitutie is de constitutio Antoniniana 39 uit het jaar 212 na Chr. van keizer Antoninus, meer bekend onder zijn bijnaam Caracalla ( ), waarin aan bijna alle inwoners van het Romeinse rijk het Romeinse burgerschap werd verleend, hetgeen betekende dat het Romeinse recht op allen van toepassing was. Het zogenoemde personaliteitsbeginsel, dat tot dan toe in het Romeinse rijk had gegolden iedere inwoner leeft volgens het recht van zijn afstamming werd daardoor omgezet in het beginsel der territorialiteit: ieder binnen een bepaald gebied leeft naar hetzelfde recht. Toch kende deze constitutie belangrijke uitzonderingen en gold zij niet voor de toekomst, want de talloze Germanenstammen, die zich in de latere keizertijd kwamen vestigen in het Romeinse rijksgebied en daartoe dikwijls een verdrag sloten met de Romeinse keizer, bleven leven naar hun eigen recht. Zo is het personaliteitsbeginsel toch niet volledig uit de Romeinse samenleving verdrongen. De constitutie van Caracalla is dan ook niet in de latere wetboeken opgenomen. b. Een tweede verschijnsel uit de vroege keizertijd was van niet minder groot belang. Reeds tijdens de republiek was het gebruik geworden, dat de procederende partijen, wanneer zij naar de praetor gingen, zich over hun zaak lieten adviseren door particuliere rechtsgeleerden, iurisconsulti, die bekend stonden als deskundigen in het Romeinse recht. Dit schrijven van adviezen door particuliere juristen (responsa) ontwikkelde zich tot een technische bezigheid, die een hoge graad van perfectie bereikte. Keizer Augustus en zijn opvolgers gaven aan sommigen van de besten een soort keizerlijke vergunnng om in het openbaar adviezen uit te brengen, ius publice respondendi: En zoals wij natuurlijk weten, werd het recht om in het openbaar adviezen te geven vóór de tijd van Augustus niet van hogerhand gegeven, maar adviseerden zij, die vertrouwen in hun rechtskennis hadden, aan hen die er om vroegen: en zeker gaven zij geen verzegelde adviezen, maar schreven zij meestal zelf aan de rechters of getuigden voor hen die hen hadden geraadpleegd. Als eerste bepaalde wijlen keizer Augustus, dat zij op zijn gezag mochten adviseren, opdat de rechtskracht groter zou zijn: en vanaf die tijd begon men dit als een gunst te verzoeken. 40 Door deze gunst van Augustus en zijn opvolgers hebben de responsa een soort wettelijke status gekregen, hetgeen betekende dat zulk een advies bindend was voor de rechter, aan wie het werd voorgelezen. Deze bindende kracht steunde dus uiteindelijk op het gezag van de keizer. Men zou kunnen zeggen, dat een responsum van een met gezag beklede jurist dezelfde autoriteit had als een rescriptum van de keizer. In het laatste geval gaf de keizer zelf het advies, in het eerste een rechtsgeleerde op keizerlijk gezag. De adviezen golden natuurlijk voor één geval en hadden aanvankelijk geen algemene gelding. Op den duur echter men weet niet precies wanneer en hoe werden alle geschriften, ook die welke niet een concreet advies bevatten, maar bijvoorbeeld theoretische bespiegelingen Wat ervan over is, is afgedrukt in FIRA 1, 1941, p D. 1,2,2,49: Et, ut obiter sciamus, ante tempora Augusti publice respondendi ius non a principibus dabatur, sed qui fiduciam studiorum suorum habebant, consulentibus respondebant: neque responsa utique signata dabant, sed plerumque iudicibus ipsi scribebant, aut testabantur qui illos consulebant, primus divus Augustus, ut maior iuris auctoritas haberetur, constituit, ut ex auctoritate eius responderent: et ex illo tempore peti hoc pro beneficio coepit.