In: Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 148 (1992), no: 1, Leiden, 22-30

Transcriptie

1 G. Drewes Wat valt er te verstaan onder het Javaanse woord suluk? In: Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 148 (1992), no: 1, Leiden, This PDF-file was downloaded from

2 G.W.J. DREWES WAT VALT ER TE VERSTAAN ONDER HET JAVAANSE WOORD SULUK? Het Maleis en het Javaans kennen beide het woord suluk, doch niet in dezelfde betekenis. Het Maleise woord, in T. Iskandars Kamus Dewan s.v. sulok goed uitgelegd, gaat terug op het Arabische suluk, dat 'het volgen van een weg' betekent. Het wordt gebezigd ter aanduiding van het verrichten dan wel nalaten van bepaalde handelingen bij wijze van godsdienstige observantie, ter verwerving van innerlijke vervolmaking (kesempurnaan batin). In het Javaans betekent het iets geheel anders, en trots de gelijkluidendheid kan verband tussen de beide woorden niet worden aangetoond. In het Javaans wordt suluk in tweeerlei zin gebruikt. Het dient ter aanduiding van de korte fragmenten die aan oudjavaanse en quasi-oudjavaanse, zgn. kawi miring gedichten zijn ontleend en bij wayangvertoningen op toepasselijk geachte plaatsen zingende worden voorgedragen. Deze gememoriseerde dichtregels (cakepan) zijn in zgn. 'grote versmaten' gesteld. Daarnaast is suluk echter de aanduiding van een zeer groot aantal volledige gedichten van gevarieerde inhoud en uiteenlopend formaat, in jongere, zgn. 'kleine' of macapat maten. Aan deze, door de Javanen zelf als 'verwijzende naar esoterische wetenschap' (pralambang ngelmi) gekarakteriseerde gedichten is in de loop der jaren meer dan een beschouwing gewijd, maar een bevredigende definitie ervan is mijns inziens nog niet gegeven, evenmin als een bevredigende verklaring van de term suluk. Een verklaring voor het feit dat de term suluk in het Javaans voor zo verschillende zaken wordt gebezigd is door Kraemer (1921:61, noot 4) gezocht in de gezongen voordracht. Op die gezongen voordracht heeft ook Pigeaud (1933:10) gewezen, en daaraan toegevoegd: 'Het is niet ondenkbaar, dat het woord taalkundig in verband staat met moeloek, opstijgen, ook van de stem. Het zou dan niet een Arabisch leenwoord zijn, alleen misschien met het Arabische woord gekontamineerd. Men denke ook aan de soeloek in de lakon en het Soendaneesche woord soeloek.' In zijn Javaansche volksvertoningen (Pigeaud 1938:56) hierop nader ingaande zegt hij verder: 'In de Oosthoek (Pasoeroehan en daaromtrent) zegt men soeloek van de stem van een voorlezer of voorzinger (daar dalang matja genoemd), wanneer hij bij het einde van een strofe (in matjapatdichtmaat) lang uithaalt... Wanneer men aanneemt, dat dit woord soeloek in den beginne slechts zang of zingende voordracht heeft beteekend, is het niet moeilijk te begrijpen, hoe het de betekenissen heeft gekregen, waarin

3 Wat Valt er te Verstaan Onder het Javaanse Woord Suluk? 23 het nu gewoonlijk gebruikt wordt: gezang van den dalang bij de wajangvertooning en gedicht van religieus bespiegelenden aard.' Deze redenering is echter weinig overtuigend. Het Pasoeroehanse woord soluk, waarop ze is gebaseerd, betekent toch niet anders dan 'met stemheffing' (sa-uluk): het zegt hoe de voordracht moet worden beeindigd, maar is geen aanduiding van de naam van het gedicht. Verder zegt Pigeaud (1967:239) nog dat op grond van de tweeledige betekenis van suluk zou kunnen worden gedacht aan een oorspronkelijk verband tussen sacrale liederen of hymnen van godsdienstige gemeenschappen op het oude Java enerzijds en liederen behorende tot de riten van wayang-spelers, die exorcisten waren, aan de andere kant. Tot verklaring van de term draagt deze suggestie, die nieuwe, onbekende grootheden invoert, niet bij. Beperken wij ons tot het voorhandene, dan mag terzake van de huidige SM/M&-gedichten worden aangenomen dat het genre op zijn vroegst tot de 17de eeuw teruggaat, terwijl de dichtregels van de suluks bij de wayang, behoudens de aan de Bharatayuddha ontleende, veelal zijn ontleend aan kawi miring gedichten, en derhalve voor het overgrote deel niet ouder zijn dan de tweede helft van de achttiende eeuw, de tijd van de renaissance van de Javaanse letteren. Of met het reciet ervan een oud gebruik in aangepaste vorm werd bestendigd, ligt in het duister. In zijn KBNW citeert Van der Tuuk ( , IV:301) s.v. panjang uit de Malat en de Maleise geschiedenis der Pandawas een plaats waar gesproken wordt van het opzeggen van een aanhaling bij het vertonen van een wayang; voorts s.v. men (Van der Tuuk , IV:494) een lange aanhaling uit de Tantu Panggelaran waarin sprake is van het met fraaie panjangs prijzen van uit leder gesneden wayangpoppen. In zijn uitgave van de Tantu Panggelaran (Pigeaud 1924:260) deze plaats besprekende heeft Pigeaud de mogelijkheid geopperd dat men onder panjang stukken uit kakawins verstond die in enig verband zouden staan met wat men nu suluks noemt. Er blijft echter plaats voor twijfel aangaande de juistheid van deze veronderstelling, evenals van Pigeauds suggestie dat, onder invloed van de pujanggas ten hove de thans gebruikelijke suluks de plaats zouden hebben ingenomen van gezongen strofen behorende tot 'een oud-inheemse Javaanse dichtkunst'. Wat hij daaronder verstond, wordt niet nader vermeld. Omtrent de vroegere toestand valt dus moeilijk iets met zekerheid te zeggen. Over het gebruik van bovengenoemde achttiende eeuwse suluks heeft laatstelijk Dr. Tjan Tjoe Siem in zijn proefschrift (1938) het een en ander opgemerkt. Suluks worden gezongen bij het optreden zowel als bij het vertrek van de figuren op het scherm. Voorts bij de overgang naar een volgend toneel, bij dramatische situaties, en bij hevige gemoedsbeweging, in welk laatste geval de suluk telkenmale de dialoog overneemt. Verder merkt hij op dat de inhoud van de cakepans weinig verband houdt met het beloop van de lakon; dat de eigennamen in lakon en suluk lang niet altijd overeenstemmen; en dat verband met de uitgebeelde situaties niet verder gaat dan dat gevechtsscenes door heroische gezangen, Hefdesscenes door

4 24 G.W.J. Drewes erotische worden aangekondigd of gevolgd, terwijl bij scenes van vertrek een suluk wordt aangeheven waarin voortrukkende legerscharen worden beschreven. De versregels zijn dus niet zonder begrip van zaken uitgezocht, al mogen zij later door menigeen verhaspeld en onbegrepen ten gehore worden gebracht. Niettemin kwam Dr. Tjan Tjoe Siem tot de conclusie dat Pigeauds verklaring van de term suluk als 'gezang' hem meer bevredigde dan de door Hazeu van Kern overgenomen Javaanse uitleg als 'toespeling', 'innuendo' (Kern 1922:224), dus: pralambang. Dit lijkt mij een allerminst voor de hand liggende voorkeur. Immers, naast de in het voorgaande reeds aangevoerde bedenking tegen Pigeauds verklaring van de term suluk kan daartegen verder nog in het midden worden gebracht dat, al worden beide soorten, evenals alle tembang, zingende voorgedragen, de beperking van de aanduiding suluk tot de twee genoemde tembang-sooxien doet zien dat het gezongen worden niet het kenmerkende daarvan kan zijn. Het is evident dat suluks hier een functie hebben, en dat de keuze der cakepans primair werd bepaald door hun geschiktheid om de toeschouwer enigermate voor te bereiden op datgene dat er op het scherm te zien zal komen. De betekenis die het uit het Javaans overgenomen suluk in het Sundaas heeft wijst daar ook op: 'reciet van de dalang... stereotype beschrijving van namen, uiterlijk, karakter, gemoedstoestand en dergelijke van optredende figuren, in ouderwetse Javaanse litteratuurtaal, soms vermengd met Sundase woorden' (Eringa 1984:722). Houdt men deze verwijzende functie voor ogen, dan blijkt de verklaring van de term suluk met pralambang hier even terecht als bij de als pralambang (ngelmi) gekarakteriseerde jh/na-gedichten in macapat metrum waarover in het ondervolgende zal worden gehandeld. Heden ten dage kan men, dank zij het in de loop van deze eeuw aanzienlijk toegenomen handschriftenbezit in enkele bibliotheken en de catalogiseringsarbeid van Poerbatjaraka en Pigeaud, zich terzake van deze suluks beter orienteren dan voorheen, met name wat aantal, verbreiding en karakter ervan betreft. De omvang van het genre is verre van gering. Een verkenning van het terrein leverde als resultaat enige honderden gedichten die de naam suluk voeren. Daarvan is slechts een klein deel volledig in druk voorhanden. Handschriften die suluks bevatten blijken uit onderscheidene plaatsen van Java herkomstig; er zijn ook nog enkele Sundase en Maleise suluks. De SM/w&-gedichten zijn niet aan een versmaat gebonden; een en dezelfde stof is soms in meer dan een tembangsoort voorhanden. Zo komt b.v. de suluk Kakang Duda, een in de vorm van wangsalam gegoten gesprek tussen een weduwe en een weduwnaar, toegeschreven aan Sunan Kalijaga, in liefst vijf verschillende versmaten voor. Auteursnamen vindt men overigens niet dikwijls opgegeven. De suluks heten weliswaar het werk van de walls, maar de naam van een wali heb

5 Wat Valt er te Verstaan Onder het Javaanse Woord Suluk? 25 ik slechts bij enkele tientallen gedichten vermeld gevonden. De meest voorkomende wall is Sunan Bonang, met tenminste een dozijn suluks op zijn naam. Naast andere culturele innovaties heeft men blijkbaar ook de oorsprong van het gehele genre, die zich in een ver verleden verliest, op naam van de walis gesteld. Naar de datering van de meeste suluks kan men slechts gissen. Poerbatjaraka heeft aan de Suluk Sukarsa en de Suluk Wujil een hoge ouderdom toegekend; aan eerstgenoemde op grond van het metrum (qloka), aan de tweede vanwege het erin vermelde jaartal aka 1529 (= 1607 A.D.). Bij suluks in tengahan en in onbruik geraakte macapat maten (kulante, menggalang, ranggeh, sumekar, wirangrong) valt te denken aan 18de, of wellicht zelfs 17de eeuwse oorsprong, ook al zijn handschriften zelden zo oud. In een oud Cerbons hs. te Jakarta, door Poerbatjaraka genoemd maar niet beschreven (Poerbatjaraka en Hooykaas 1950:166 en 170), staat in de Suluk Sidabrangti (no. 8) het jaartal 1126 (= 1714) vermeld; het Javaanse hs. India Office Library 30 (Ricklefs en Voorhoeve 1977:51) is gedateerd 1740, en in de Suluk Tutur Sejati, no. 32 van het bovengenoemde oude Cerbonse hs. te Jakarta, staat als datum van afschrijven opgegeven 2 Muharram 1169 (= 1755). Daarnaast zijn er blijken te over van de populariteit der sulukpo'ezit in de 18de eeuw in Cerbon, Oost- en Midden-Java, zoals uit een aantal in het begin van de 19de eeuw verzamelde suluk-bundels valt op te maken. Men mag aannemen dat de inhoud daarvan op zijn laatst uit de tweede helft van de 18de eeuw stamt. Het bovenvermelde oude Cerbonse hs. heb ik (Drewes 1948:431-41) in het kort besproken. Verder valt te wijzen op de door. Sultan Adiwijaya (Kacerbonan) en de Cerbonse pengulu Abdul- Kahar bijeengebrachte verzameling vervat in hs. BG 383 te Jakarta, waarvan cod. or. Leiden 7375 een copie is. Zij bevat ruim 30 suluks, voor een groot deel andere dan in het bovenvermelde oude Cerbonse hs. te Jakarta. Een korte inhoudsopgave ervan vindt men in Indonesische handschriften (Poerbatjaraka en Hooykaas 1950:166-68). In Cerbon, waar een aantal vorstelijke personen als auteurs van suluks te boek staat, is de belangstelling voor dit genre poezie blijkbaar aanzienlijk geweest. Ook van elders op Java zijn uit het begin van de vorige eeuw stammende suluk-bundds voorhanden: de door Cornets de Groot te Surabaya verzamelde exemplaren, de uit Midden-Java stammende, onder de naam Suluk Acih bekende bundel, en, uit iets later tijd, de handschriften 1795 en 1796 der Leidse Universiteitsbibliotheek, bijeengebracht in de dertiger jaren van de vorige eeuw. In de collectie Cornets de Groot bevinden zich verscheidene hss. waarin naast suluks ook andere stof is opgetekend, doch alles bijeengenomen valt uit het verzamelde wel enigszins op te maken wat er toentertijd in die omgeving aan suluks bekend was; van de Suluk Acih kennen wij de compilator en het tijdstip van samenstelling: De samensteller van deze verzameling was een telg uit het litteratengeslacht Yasadipura, nl,

6 26 G.W.J. Drewes een kleinzoon van Yasadipura II, Ranggasasmita met name, derhalve verwant aan Ranggawarsita, de welbekende figuur uit het litteraire leven te Solo in de 19de eeuw, die een achterkleinzoon was van Yasadipura I. In de inleidende zang verhaalt Ranggasasmita onder welke omstandigheden het geschrift tot stand is gekomen en waaraan het de naam Suluk Acih te danken heeft. Zijn oom Mas Yakir, met wie hij de bedevaart naar Mekka had gemaakt, werd op de terugreis ziek, zodat men die in Aceh noodgedwongen moest onderbreken. Dit oponthoud in den vreemde maakte hij zich ten nutte om het in zijn aantekeningen te vinden onderricht van zijn leermeesters in dichtvorm te verwerken (sarupane pamejanging gurunira kang den-ebuk ing parimbon sadayeku tinembangan dinadekken suluk sami). De tekst omvat, naast enkele onderrichtingen door heilige personen (wejangan), de welbekende Suluk Samsu Tabarit en 16 niet alle evenzeer verbreide suluks. Verder geeft Ranggasasmita, die een aanhanger van de tariqa Shattariyya was, aan het einde van de vijfde zang een silsilah der overleveraars van deze fariqa, welke nagenoeg overeenkomt met de door Rinkes (1909:48) gegevene, uitgebreid met de verdere tradenten tussen de bij Rinkes laatstvermelde en zijn eveneens Ranggasasmita geheten vader. De Suluk Acih is, soms onder de naam Suluk Waleh, in tal van hss. te vinden. De meest omvattende verzamelingen zijn echter vervat in de Leidse hss en 1796, beide omstreeks 1835 tesolobijeengebrachten vervolgens ten dienste van het onderwijs in het Javaans naar Nederland gezonden. Het heeft bijna een halve eeuw geduurd voor men zich met de inhoud ervan enigermate is gaan bezighouden (Gunning 1881); daarna heeft Vreede in zijn Javaanse handschriftencatalogus (1892) er opnieuw aandacht aan gewijd, maar eerst Zoetmulder heeft in zijn dissertatie (1935) zich met de inhoud ervan diepgaand beziggehouden. Een kort overzicht van de gehele inhoud is gegeven door Poerbatjaraka in Indonesische handschriften (Poerbatjaraka en Hooykaas 1950:139-51). In de loop der jaren is aan deze, aanvankelijk door haar omvang onvoldoende gekende poezie wel meer aandacht geschonken, maar een bevredigende definitie ervan lijkt mij tot dusverre nog niet voorhanden. De meest recente omschrijving (Pigeaud 1967:185) luidt als volgt: 'As a rule Javanese mystic suluks are not very long songs in macapat metres, containing explanations of mystic concepts, or sometimes of cryptic terms of mysticism. Very often suluks are in the form of questions put by a disciple to his master, a son or a grandson to his father or grandfather, a wife to her husband, etc., and answers given by the party in possession of mystic knowledge.' Hier worden enkele punten naar voren gebracht die voor menige suluk gelden, maar geenszins typerend zijn voor alles dat zich als suluk aandient. Aan de andere kant mag met reden worden betwijfeld of er niet veel kaf onder het koren zit, of alles dat zich aldus aandient, naar de door de

7 Wat Valt er te Verstaan Onder het Javaanse Woord Suluk? 27 Javanen zelf gegeven maatstaf te oordelen, wel geacht mag worden tot deze categorie te behoren. Het antwoord op de vraag naar de Javaanse maatstaf is te vinden in hetzelfde Javaanse geschrift waaruit het woord suluk zijn intrede heeft gedaan in de Nederlandse javanistiek, t.w. de in 1848 door Roorda uitgegeven Javaansche zamenspraken, samengesteld door C.F. Winter Sr., translateur voor de Javaansche taal te Surakarta. In Roorda's het jaar daarvoor verschenen Javaansch-Nederlandsch handwoordenboek is de term nog niet te vinden. Winters mededelingen over suluk maken deel uit van het gesprek over de Javaanse litteratuur op biz. 353, 361, 367 en 369 van de Zamenspraken; zij zijn door Roorda benut voor de achter dit werk volgende Bijvoegsels bij zijn woordenboek. Van Roorda's aldaar gegeven interpretatie is men jarenlang uitgegaan, om vervolgens zich ertegen te gaan verzetten, zonder dat men zich echter geheel ontdeed van Roorda's fundamenteel onjuiste opvatting terzake. De kern daarvan bleef rondspoken. Wat zegt Winter nu over de suluks! 1. In een opsomming van dertien litteraire werken van vreemde herkomst, waarvan er twaalf met hun titel worden genoemd, staan als no. 11 'de suluks' (sawarnining suluk) opgegeven. 2. Als auteurs van de suluks gelden de walis. 3. De geschriften Jatikusuma, Sen Malaya en Jaka Salewah zijn van dezelfde aard als de suluks (panunggilanipun suluk). 4. De suluks zijn pralambang ngelmi. 5. Ook de Serat Centini wordt tot de pralambang ngelmi-geschriften gerekend. In het aan de Zamenspraken toegevoegde Bijvoegsel bij het Javaansche woordenboek geeft Roorda van het hierboven onder 4 gezegde de volgende verklaring: 'Suluk beteekent hetzelfde als pralambang, met dit onderscheid alleen, dat men de boeken over de pralambang niet serat pralambang maar serat suluk noemt'. Daar wordt men niet veel wijzer van, maar slaat men enkele bladzijden verder het lemma lambang op, dan vindt men daar: 'Pralambang beteekent geheimzinnigevergelijking;b.v.prafam&angnge/mj,geheimzinnigevergelijkingen der wetenschappen (namelijk van den godsdienst); en pralambang agami\ Het laatste wel op grond van Zamenspraken biz. 369, waar het geschrift Mursada in een adem wordt genoemd met de Bayan Budiman als 'leerrijk geschrift, tevens pralambang agami\ Roorda meende dus dat men onder serat suluk had te verstaan 'de boeken over de pralambang', derhalve: een welomschreven categorie geschriften, handelende over het onderwerp 'geheimzinnige vergelijkingen'. Deze interpretatie leek voor de hand te liggen in het verband waarin de sub 4 gegeven zinsnede voorkomt. Een boek gaat immers over iets; het heeft een onderwerp waarnaar het in een bepaalde categorie kan worden ingedeeld. In de rij van overigens alle met name genoemde afzonderlijke

8 28 G.W.J. Drewes werken had men hier dus te doen met een gehele groep van geschriften over een en hetzelfde onderwerp: 'de pralambang'. Niettemin: een fundamentele misvatting, welke pas in het begin van deze eeuw voor het eerst is aangevochten. Want weliswaar ontbraken onder de toenmaals in Nederland aanwezige Javaanse handschriften suluk-teksten niet, maar daaraan werd Roorda's interpretatie vooralsnog niet getoetst. Tot in de laatste uitgave van het Javaanse woordenboek van Gericke en Roorda (1901) is de toelichting bij de term suluk nog steeds gebaseerd op die van Roorda; ze is alleen uitgebreid tot 'spreuken en diepzinnige vergelijkingen', wat al evenzeer onjuist is. Pralambang ngelmi vindt men onder lambang niet vermeld, wel pralambang Jayabaya en pralambang nagara. Het volgende jaar evenwel blijkt Vreede enigszins van opinie veranderd. Suluks worden niet langer beschreven als over 'de pralambang' handelende gedichten of geschriften. In zijn Catalogus der Leidse Javaanse handschriften blijkt hij Roorda's omschrijving nu te eng te vinden. Tal van suluks vermeldend en van tijd tot tijd opmerkingen over de inhoud ervan makende, zegt hij (Vreede 1892:316): 'Het zal genoegzaam blijken dat deze hss., die met den naam Soeloek bestempeld worden, nog iets anders bevatten dan zgn. pralambang ngelmi (geheimzinnige vergelijkingen over de wetenschap of godsdienst); trouwens, dezelfde onderwerpen worden ook in andere ethisch mystieke werken behandeld, o.a. in de Tjentini, de Djati Swara, enz.' Voorts, naar aanleiding van hs. no (foutievelijk 1861 genummerd): 'Het loopt over dezelfde of diergelijke onderwerpen als de Soeloek's'. In zijn bespreking van de Serat Centini concludeert hij verder nog dat er in de SM/wfc-litteratuur naast diepzinnige vergelijkingen ook andere zaken tot de behandelde onderwerpen behoren (Vreede 1892:325) en een belangrijke plaats innemen. Kraemer deelde deze mening (1921:61-62). Van pralambang ngelmi geeft hij de, evenzeer onjuiste, vertaling: 'besprekingen van geheime wetenschap', en omschrijft dan suluks als geschriften van godsdienstige, vooral mystieke inhoud, in tembang opgesteld, en veelal in de vorm van een gesprek, nog al eens tussen man en vrouw, welke vorm vooral het onderscheidende kenmerk zou zijn. Zij zouden dus onderwijs aangaande geheime wetenschap, of wat als zodanig geacht wordt, in reciet-vorm bevatten. Maar hij vervolgt: 'Wie een catalogus of de werken zelf inziet, bemerkt dat dit onwaar is of te vaag', en somt daarna een aantal andere onderwerpen op die hij heeft aangetroffen. De hoofdinhoud acht hij echter aan de gewone Moslimse dogmatiek en vooral aan de mystiek ontleend, en hij geeft daarvan een aantal aan onderscheidene handschriften ontleende voorbeelden. Zoetmulder heeft voor zijn dissertatie over Pantheisme en Monisme in de Javaansche soeloek-litteratuur (1935) inzonderheid gebruik gemaakt van de middenjavaanse hss en 1796 der Leidse Universiteitsbibliotheek. Een karakteristiek van de MM-litteratuur heeft hij niet gegeven. In de tekst van zijn boek maakt hij slechts een vergelijking tussen de mijns

9 Wat Valt er te Verstaan Onder het Javaanse Woord Suluk? 29 inziens onvergelijkbare grootheden primbon en suluk. Daar noemt hij de suluk een van meer inzicht dan de primbon getuigende uiteenzetting der godsdienstige, meestal mystieke en esoterische leer in tembang-vorm; hij is zich evenwel bewust dat 'dit onderscheid eenigszins kunstmatig en niet geheel met het Javaansche spraakgebruik in overeenstemming is' (Zoetmulder 1935:163, noot 21). Zijn Summary begint echter met de woorden: 'Suluks are such writings in later Javanese literature as treat in metre of religious subjects, sometimes in the form of a dialogue between husband and wife; they are one of the chief sources of our knowledge of Javanese religion' (Zoetmulder 1935:418). In een latere publikatie (Zoetmulder 1965:302) heeft hij daarna nog enkele ook reeds door anderen genoemde zaken gereleveerd. Resumerende kan men zeggen dat men wel de verscheidenheid van al datgene dat zich als suluk aandient heeft onderkend, maar voor de rangschikking daarvan onder een en dezelfde noemer geen andere verklaring heeft weten te vinden dan dat dit alles in tembang was gesteld en gezongen werd. Hoe onbevredigend dit resultaat ook was, de vraag of men met de vraag naar de onderwerpen van de suluks wel op de goede weg was, of men wel in de juiste richting zocht, is nooit gesteld. Zoetmulder constateerde wel dat zijn opvatting niet helemaal in overeenstemming was met het Javaanse spraakgebruik; Kraemer daarentegen meende dat de Javanen met hun beschrijving van de suluk als pralambang ngelmi het bij het verkeerde eind hadden. Roorda's opvatting van 'de pralambang' als letterkundig onderwerp van de suluks bleef dus altijd nog nawerken. Men ging steeds op zoek naar andere erin behandelde onderwerpen, en van de drie in dit verband vermelde uitvoerige geschriften werd steeds gezegd dat daarin dezelfde onderwerpen werden behandeld. Ten onrechte beriep men zich daarvoor op Winter. Deze zegt van de genoemde geschriften dat zij panunggilanipun suluk, van dezelfde aard als de suluks, zijn, en de suluks pralambang ngelmi. Onder 'pralambang' verstaat men 'sasmita, pasemon', d.w.z.: aanduiding, zinspeling. Bij een pralambang gaat het dus niet om wat er staat, maar om datgene dat er op bedekte wijze door wordt aangeduid. Bij de pralambang Jayabay'a en de pralambang nagari is dat het beloop van het Javaanse verleden; zij verspreiden daarover geen licht, maar behoeven verklaring, met behulp van kennis die men terzake reeds bezit. Het is dus niet zo dat in de suluk 'alles is gedompeld in de eigen sfeer van de werkelijke, de diepere zin die er van de ngelmu gegeven zal worden', naar Kraemer meende (1921:62). Integendeel, het is de ngelmu, de kawruh kasampurnan, waarop een beroep wordt gedaan om de geboden stoffen door te lichten en in zinnebeeldige betekenis te doen verstaan. Het antwoord van de Javaanse litteraten was dan ook niet vaag of onwaar, want een limitatief antwoord viel hier niet te geven. Voor de beschouwende mens biedt immers al het bestaande, en in zonderheid wel de mens zelf en het ganse menselijk bedrijf, aangelegenheden te over die in esoterisch

10 30 G.WJ. Drewes licht kunnen worden bezien en zo het kosmisch bestel doen kennen. Alle stof die daartoe wordt aangegrepen is pralambang ngelmi. In het bovenstaande is erop gewezen dat Roorda en zijn navolgers zijn uitgegaan van Westerse beschouwingswijzen, zoals dat, veelal onbewust, ook bij de studie van andere Oosterse litteraturen het geval is geweest. Zoals menigmaal elders, bleek bij de suluks een classificatie naar begrippen uit de Westerse litteratuurwetenschap niet werkbaar, gelijk uit de bovenvermelde pogingen daartoe moge zijn gebleken. Een vergelijkbaar geval biedt de Arabische litteratuurgeschiedenis. Naar eigen begrip te werk gaande verstond men aanvankelijk onder ghazal minnedicht, en onder madih loflied, dus: soorten in pregnante zin, terwijl Arabische auteurs daarmee de thematiek van liefde en lof aanduiden. Zich houdende aan de door de Javanen zelf aangegeven thematiek van suluks en sulukachtige geschriften zou men dus kunnen zeggen dat het kenmerk daarvan is: het attenderen op het zinnebeeldig karakter, het in dieper zin doen verstaan, van de wereld waarin de mens leeft. BIBLIOGRAFIE Drewes, G.W.J., 1948,'Een handschrift met soeloeks uit Tjerbon', Orientalia Neerlandica: 431-4, Leiden. Eringa, F.S., 1984, Soendaas-Nederlands woordenboek, Dordrecht: Foris. [KITLV.] Gericke, J.F.C., en T. Roorda, 1901, Javaansch-Nederlandsch handwoordenboek, Leiden. Gunning, J.G.H., 1881, Een Javaansch geschrift uit de 16de eeuw handeknde over den Mohammedaanschen godsdienst, Leiden, dissertatie. Iskandar, T., 1970, Kamus Dewan, Kuala Lumpur. Kern, H., 1922, Verspreide geschriften, deel X, 's-gravenhage: Nijhoff. Kraemer, H., 1921, Een Javaansche primbon uit de zestiende eeuw, Leiden. Pigeaud, Th.G.Th., 1924, De Tantu Panggelaran, 's-gravenhage., 1933, De'Serat Tjabolang en de Serat Tjentini, Bandoeng., 1938, Javaansche volksvertoningen, Batavia., 1967, Literature of Java I. Synopsis of Javanese literature, Leiden. Poerbatjaraka, R.Ng., en C. Hooykaas, 1950, Indonesische handschriften, Bandoeng. Ricklefs, M.C., en P. Voorhoeve, 1977, Indonesian manuscripts in Great Britain; A catalogue of manuscripts in Indonesian languages in British public collections, London: Oxford University Press. Rinkes, D.A., 1909, Abdoerraoef van Singkel, Heerenveen. Tjan Tjoe Siem, 1938, Hoe Koeroepati zich zijn vrouw verwerft, Leiden. Tuuk, H.N. van der, , Kawi-Balineesch-Nederlandsch woordenboek, 4 din. Vreede, A.C., 1892, Catalogus van de Javaansche en Madoereesche handschriften der Leidsche Universiteits-Bibliotheek, Leiden. Winter, C.F., 1848/1858, Javaansche zamenspraken, 2 din., Amsterdam. Zoetmulder, P.J., 1935, Pantheisme en Monisme in de Javaansche soebek-litteratuur, Nijmegen., 1965, 'Die Hochreligionen Indonesiens', in: Piet Zoetmulder en Waldemar Stohr (eds), Die Religionen Indonesiens, pp , Stuttgart: Kohlhammer.