Taalgericht vakonderwijs binnen geschiedenis. Vakgericht taalonderwijs, betoog, taalsteun

Transcriptie

1 GEGEVENS VOORBLAD LEREN EN INSTRUCTIE 4 Naam auteur(s) Vakgebied Titel Onderwerp S.P., Koster, MA Geschiedenis en Staatsinrichting Taalgericht vakonderwijs binnen geschiedenis Historisch betoog (taalsteun) Opleiding Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam Sleuteltermen Vakgericht taalonderwijs, betoog, taalsteun Links Bibliografische referentie Geeft aan hoe andere gebruikers van het memo zouden moeten verwijzen. Bijvoorbeeld: Koster, S.P.(2025). Taalgericht vakonderwijs binnen geschiedenis. Amsterdam: Interfacultaire Lerarenopleidingen UvA. Studentnummer Begeleider(s) Beoordelaar(s) indien bekend M.G., Van Riessen, Drs. M.G., Van Riessen, Drs. Datum 21 december 2015

2 BESCHRIJVING Vakdidactisch thema Voor Leren en Instructie 4 heb ik gekozen voor het vakdidactisch thema historisch betoog taalsteun. Dit onderwerp heb ik om meerdere redenen gekozen. Ten eerste was dit een onderwerp waar ik zelf niks van af wist. De andere thema s hebben we allemaal al een keer behandeld tijdens de opleiding en het leuk mij juist een uitdaging om iets helemaal nieuws aan te pakken en te onderzoeken. Ten tweede is het een onderwerp waarvan ik merk dat het erg handig zou zijn om er meer over te weten. Voornamelijk omdat ik merk dat leerlingen in mijn beide klassen (1 M/H en 4H) moeite hebben met het correct formuleren van antwoorden op hun toetsen. Als ik meer weet over hoe ik taalsteun kan bieden, kunnen de leerlingen hier ook van profiteren en betere antwoorden formuleren op hun toets. Tenslotte is de laatste reden een persoonlijke. Ik ben zelf, net zoals de leerlingen, niet goed in schrijven. Al vanaf mijn eerste jaar op de universiteit krijg ik de opmerkingen van docenten dat ik academischer en met meer structuur moet leren schrijven. Wat ik heb geleerd tijdens dit onderzoek is dus niet alleen toepasbaar op mijn leerlingen, maar zeer zeker ook bij mezelf. Eindtermen Voor het vak geschiedenis staan er geen letterlijke eisen in de eindtermen die gericht zijn op taalgebruik. Dit mag uiteraard ook niet geëist worden, aangezien het om de historische kennis gaat en niet om de kennis van de Nederlandse taal. Toch wordt in de eindtermen duidelijk dat het nodig is dat leerlingen de Nederlandse taal goed onder de knie hebben en zij hun antwoorden juist moeten kunnen formuleren (Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken, 2015). Voorbeelden uit de eindtermen waaruit op gemaakt kan worden dat een juist gebruik van de Nederlandse taal vereist is zijn: verklaringen geven, ondersteunen van 1

3 uitspraken met behulp van argumenten, samenhang tussen continuïteit en verandering beschrijven en tenslotte ontwikkelingen op langere termijn beschrijven (SLO, 2015). Tevens is duidelijk geworden uit de V-demos over causaliteit en verandering en continuïteit dat ook bij die vakdidactische thema s taal een grote rol speelt. Het is voor leerlingen heel belangrijk dat zij een goed repertoire hebben van de Nederlandse taal om vragen te kunnen beantwoorden die over deze thema s gaan. Officieel is dit vakdidactisch thema dus geen onderdeel van de eindtermen, maar zonder dit thema (taalsteun) is het voor leerlingen bijna niet mogelijk om aan de vastgestelde eindtermen te voldoen. Denk- en docentvaardigheden Zodra er gesproken wordt over denkvaardigheden bij het vak geschiedenis, wordt er gedacht aan de taxonomie van Bloom. Deze taxonomie is een classificatie van denkniveaus en wordt voornamelijk toegepast voor de beheersing van feitelijke kennis. Er zijn met de jaren steeds meer aanpassingen geweest op de taxonomie van Bloom. Ook Gieles en Nuy hebben een bewerking gemaakt voor het Nederlandse geschiedenisonderwijs (Wilschut, Van Straaten & Van Riessen, 2013). Als we taalvaardigheid van de leerlingen moeten onderbrengen in de taxonomie dan zitten we voornamelijk in de hogere denkvaardigheden. Dit zijn dus analyse, synthese en evaluatie. Hieronder staat de taxonomie van Bloom met de bijbehorende omschrijvingen van elk niveau. 2

4 Informatiepunt Onderwijs & Talentontwikkeling (z.j.). Taxonomie van Bloom. Op 21 december 2015 ontleend aan Zoals te zien hierboven dekken de hogere orde denkvaardigheden al veel eisen die in de eindtermen geformuleerd zijn. Hierbij kan gedacht worden aan beoordelen, verbanden leggen en vergelijken. Gieles en Nuy hebben deze taxonomie dus aangepast op het Nederlandse geschiedenisonderwijs. Deze taxonomie ziet er dan iets anders uit. De hogere orde denkniveaus vallen in hun taxonomie onder denkvaardigheden. Hierbij staat zelfstandig uitvoeren van bewerkingen die niet tevoren gegeven zijn of louter begrepen kennis toetsen (Wilschut et al., 2013, p. 261). Als laatste wordt duidelijk dat de eindtermen ook naar voren komen in de taxonomie van Bloom, zoals deze is uitgewerkt in gedragsdoelen. Onder het cognitief niveau analyse vallen de werkwoorden die gedrag beschrijven verklaren, vergelijken en het verband aangeven. Onder synthese vallen de werkwoorden formuleren, ontwerpen en herschrijven. Tenslotte is er nog het cognitieve niveau evaluatie waaronder de werkwoorden beargumenteren, onderbouwen, een oordeel geven vallen (Wilschut et al., 2013). 3

5 Als we kijken naar welk docentvaardigheid nodig is bij het thema taalsteun, dan is de docent voornamelijk begeleidend en sturend bezig. De docent helpt de leerlingen waar nodig en stelt de juiste vragen om hen verder te helpen. Daarnaast is het belangrijk voor de leerlingen dat de docent concrete doelen formuleert over het schrijfonderwijs. Dit kan een docent doen door bepaalde criteria vast te stellen (Rijlaardam, 1989). Hierbij kan gedacht worden aan begeleidende zinnen opgeven aan de leerlingen, een vraag stapsgewijs te laten beantwoorden, etc. Hierdoor weet een leerling wat er in het antwoord moet staan. Een docent kan ook een aantal woorden aangeven dat het antwoord moet omvatten. ANALYSE Wat is taalgericht vakonderwijs? Volgens Hajer en Meestringa (2009) houdt dit het volgende in: Vakonderwijs waarin expliciet taaldoelen gesteld worden, dat contextrijk is, vol interactiemogelijkheden zit en waarbinnen de benodigde taalsteun gegeven wordt (Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken, 2013, p. 4). Taalgericht vakonderwijs is een benadering waarbij er expliciete aandacht is voor de taalvaardigheid van de leerlingen binnen de vakken. Dit kan dus in meerdere vakken toegepast worden, maar in deze V-memo gaat het over het vak geschiedenis (Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken, 2012). Als we kijken naar de omschrijving van taalgericht vakonderwijs, dan komen daar drie basisbegrippen uit voort die nadere toelichting behoeven. Contextrijk betekent dat er nieuwe leerstof wordt verbonden met kennis die leerlingen hebben vanuit hun dagelijks leven. Op die manier zorg je ervoor dat de lesstof dichter bij de leerlingen komt te staan en ze er affiniteit mee krijgen. Ten tweede hebben we het begrip interactie. Hiermee wordt bedoeld dat leerlingen oefenen met het gebruik van vaktaal. Vaktaal is één van de drie talen die leerlingen spreken. Zo hebben zij een thuistaal: de gewone dagelijkse woorden die veel leerlingen kennen en gebruiken. Vervolgende spreken zij een schooltaal. Dit is een taal die vooral op school wordt gebruikt en vakoverstijgend is. Dit zijn woorden die in 4

6 veel schoolboekteksten voorkomen, zoals opsommen, verklaring geven, etc. Als laatste hebben we de vaktaal. Dit zijn woorden die specifiek passen bij een schoolvak, zoals geschiedenis. Deze woorden worden verbonden aan het vak. Als laatste komt het begrip taalsteun voor in de definitie. Dit is steun bij het begrijpen en zelf produceren van de taal. Hierbij kan gedacht worden aan het leren een samenvatting te maken, schema s maken en het benoemen en beschrijven van kernbegrippen (Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken, 2012). Bij taalgericht vakonderwijs schrikken veel geschiedenis docenten, omdat zij denken dat er te veel de nadruk op taal wordt gelegd. Ze vragen zich af of het dan geen taalles wordt (Van Boxtel & Van Drie, 2010). Daarom is er een win-win situatie bedacht. Deze situatie houdt in dat het verwerven van vakkennis en vaardigheden voorop staat, maar dat het wel samen moet gaan met de bevordering van de taalvaardigheid van leerlingen. Zo krijgen de leerlingen van beide werelden het beste mee. Waarom is taalgericht vakonderwijs zo belangrijk en moeilijk? Het vak geschiedenis stelt hoge eisen aan de taalvaardigheid van leerlingen. Ze moeten grote leerteksten uit hun boek en historische bronnen kunnen lezen (Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken, 2012). De opdrachten die leerlingen maken vragen vaak om een uitgebreid antwoorden. De leerlingen missen vaak een grote woordenschat en structuur om zo een uitgebreid antwoord te formuleren. Daarnaast zagen we al dat in de eindtermen van de leerlingen wordt verwacht dat zij hogere denkvaardigheden kunnen toepassen, waarbij veel schrijfvaardigheid nodig is. Leerlingen moeten kunnen verklaren, beschrijven, iets ondersteunen door argumenten te gebruiken, etc. Leerlingen moeten dus talige constructie kunnen maken. Tenslotte is een belangrijk doel van het geschiedenisonderwijs dat leerlingen de taal en de wijze van redeneren die speciaal bij geschiedenis hoort, leren te gebruiken. Dit valt onder historisch redeneren. Dit houdt in dat leerlingen gebeurtenissen en 5

7 verschijnselen uit het verleden beschrijven, verklaren en vergelijken. De volgende definitie geeft een volledig beeld: Een activiteit waarin iemand informatie over het verleden organiseert ten einde historische verschijnselen te beschrijven, vergelijken en of verklaren en waarbij hij of zij historische vragen stelt, contextualiseert, gebruik maakt van historische en structuurbegrippen en beweringen ondersteunt met argumenten die gebaseerd zijn op bewijs uit bronnen. (Van Boxtel & Van Drie, 2008 p. 45) Bij de mens- en maatschappijvakken, waar geschiedenis onder valt, is taalvaardigheid van leerlingen erg belangrijk. Leerlingen moeten teksten uit het boek lezen, bronnen lezen en lange/grote antwoorden formuleren op toetsvragen. Vooral dit laatste vinden leerlingen lastig. Zowel uit de literatuur als uit mijn eigen ervaring, wordt opgemerkt dat leerlingen vaak in kreten antwoorden in plaats van hele zinnen. Begrippen Het gebruik van inhoudelijke begrippen en meta-begrippen of structuurbegrippen is een belangrijk aspect van historisch redeneren. Met inhoudelijk/historische begrippen worden begrippen bedoeld die veelal abstract en theoretisch van aard zijn. Ze verwijzen niet naar concrete verschijnselen uit het verleden en er zijn andere begrippen nodig om het begrip te verhelderen. Andere historische begrippen zijn juist heel specifiek en aan een bepaalde periode verbonden. Leerlingen dienen dus onderscheid te kunnen maken tussen de betekenis van begrippen in verschillende historische contexten. Meta- of structuurbegrippen zijn begrippen die de structuur van het vak vormgeven, zoals een tijdsaanduiding, gevolg, verandering, etc. (Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken, 2013). Literatuur Over taalgericht vakonderwijs is erg veel literatuur geschreven. Het Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken (LEMM) heeft drie rapporten uitgebracht die over dit onderwerp gaan. Van de drie rapporten is telkens Jannet van Drie zowel de eindredactie als auteur. Naast deze rapporten heeft Van Drie ook veel geschreven over het taalonderwijs, bijvoorbeeld samen met Carla van Boxtel. 6

8 Daarnaast zijn beide onderzoekers deelnemers van het Platform Taalgericht Vakonderwijs. In eerste rapport van LEMM, Taalgericht vakonderwijs in de mens- en maatschappijvakken, ligt de focus vooral op taalgericht onderwijs. Dit rapport dateert uit 2012 en is het resultaat van een probleem, namelijk dat leerlingen moeite hebben met het talige aspect van de mens- en maatschappijvakken. Hier kan gedacht aan het lezen van bronnen, leerteksten en de beantwoording van vragen die een uitgebreid antwoord behoeven. (Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken, 2012) Het tweede rapport, Talige dimensies van het geschiedenisonderwijs, stamt uit 2013 en specialiseert zich in het geschiedenisonderwijs. Voor deze V-memo is vooral dit rapport van groot belang. Hierin wordt de focus vooral gelegd op de talige aspecten van de lespraktijk van een docent geschiedenis. Het gaat dan om woordenschat, context, taalsteun en interactie. (Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken, 2013) Tenslotte nog het derde rapport. Dit rapport, Verbeteren van schrijfvaardigheid in de mens- en maatschappijvakken, is gericht op de schrijfvaardigheid en de vraag hoe je als docent aandacht kunt geven aan schrijfvaardigheid op zodanige wijze dat het vakspecifiek denken en redeneren ondersteund wordt (Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken, 2015). VERKENNING VAN OPLOSSINGEN Hoe kan je oefenen met het taalgericht vakonderwijs? Hoe kan een leerling beter worden in zijn/haar schrijfvaardigheid. De linguïst Caroline Coffin heeft onderzoek gedaan naar de relatie tussen historisch denken en redeneren en schrijven. Zij heeft de genredidactiek bedacht. Leerlingen komen binnen de genredidactiek in aanraking met talige bouwstenen als zij veel verschillende soorten teksten schrijven. Elk soort tekst (genre) heeft namelijk een eigen structuur en vraagt om een bepaalde taalvaardigheid. Zij heeft drie genrefamilies samengesteld, namelijk vastleggen (recording), verklaren (explaining) en beargumenteren (arguing). Al deze genrefamilies hebben weer subgenres specifiek voor het vak geschiedenis. Hierbij kan gedacht worden aan een autobiografische vertelling, biografische vertelling, 7

9 historische verklaring, verklaring gericht op oorzaken, discussiëren, etc. (Stolz & Kuipers, 2015). Hoe kan je oefenen met schrijven? Om leerlingen de taal van geschiedenis te leren, is het belangrijk dat ze veel mogelijkheden krijgen om deze taal te gebruiken. Dit kan bijvoorbeeld in gesprek met de docent of met elkaar, of via schrijfopdrachten. Dit laatste is vooral belangrijk als we kijken naar de genredidactiek. Per genrefamilie zijn er bepaalde talige bouwstenen die hieronder in de kaders zijn weergegeven. Genrefamilie A: Vastleggen - Autobiografische vertelling: beschrijf je eigen leven - Biografische vertelling: beschrijf leven van Julius Caesar - Historische vertelling: beschrijf gebeurtenissen die hebben geleid tot - Historische verklaring: beschrijf en verklaar Voorbeelden van talige bouwstenen Vastleggen - In... (jaartal), rond... (jaartal), aan het einde van de... (telwoord) eeuw,... (getal) jaar geleden, van... (jaartal) tot... (jaartal),... (jaar) later - Voordat, nadat, eerst, daarna, wanneer, in de loop van de tijd, begin jaren... (jaartal), vervolgens - En, ook, ten eerste, ten slotte - Hierdoor, als gevolg van, dit kwam door Genrefamilie B: Verklaren - Verklaring gericht op oorzaken: Waarom richtte de derde stand in Frankrijk de Nationale Vergadering op? - Verklaring gericht op gevolgen: Wat waren de gevolgen van de ontdekkingsreizen op het wereldbeeld van de Europeanen? 8

10 Voorbeelden van talige bouwstenen Verklaren - Zoals, evenals, in vergelijking met, soortgelijke - Door, doordat, waardoor, te danken aan, - Om te, daarmee, waarmee, door middel van - Want, omdat, daarom, vanwege - Samengevat, kortom, dus, hieruit volgt - Aanleiding vormen, reden, motief - Gedurende, tijdens, ten tijde van, tegelijkertijd, ondertussen Genrefamilie C: Beargumenteren - Beschouwing: In hoeverre was overproductie de oorzaak van de Grote Depressie in de VS? - Discussie: Beoordeel de rol van keizerlijke vrouwen gedurende de Julisch - Claudische dynastie. - Betwisten: Weerleg de volgende stelling: De Spanjaarden zijn alleen en geheel schuldig aan de dood van miljoenen mensen in Midden- en Zuid-Amerika. (aan hand van bijgeleverd document waarin De Zwarte Legende uiteengezet wordt). Voorbeelden van talige bouwstenen Beargumenteren - Maar, echter, hoewel, toch, daarentegen - Zoals, evenals, in vergelijking met, soortgelijke - Bijvoorbeeld, zo, zoals, ter illustratie - Want, omdat, daarom, vanwege - Als, wanneer, mits, tenzij, in het geval dat, alleen als, voordat, op voorwaarde dat - Ten eerste, in de tweede plaats, ten slotte, daarnaast, bovendien - Samengevat, kortom, dus, hieruit volgt 9

11 Het Platform Taalgericht Vakonderwijs heeft op haar website meerdere lessenseries staan, ook voor het vak geschiedenis, die gericht zijn op het oefenen met taalgericht vakonderwijs. Deze lessenserie heb ik gebruik voor deze V-memo. Deze is compleet te vinden in de bijlage, zowel de leerling- als de docentenversie. Tijdens mijn V-demo heb ik een onderdeel van de lessenserie uitgelegd aan de klas. Deze lessenserie is gericht op de onderbouw en heeft als onderwerp De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot In de opdracht staan doelstellingen waarin taal expliciet naar voren komen. Voorbeelden hiervan zijn: de begrippen waarmee je deze verandering beschrijft, hoe je een verandering (namelijk verspreiding van een geloof) in de geschiedenis kunt beschrijven (Platform Taalgericht Vakonderwijs, 2009, p. 4.). Daarnaast zien we in deze lessenserie de drie kernbegrippen (context, interactie en taalsteun) terugkomen. De leerlingen moeten bijvoorbeeld kijken naar de klas en de maatschappij om te kijken wat zij terugzien van de islam. Het onderwerp van de les wordt dus op die manier verbonden met de leefwereld van de leerlingen. Ten tweede zien we interactie terug in de opdracht dat leerlingen begrippen actief moeten gebruiken in gesprekken onderling. Tenslotte zien we taalsteun terug in de opdracht waarbij leerlingen feedback krijgen op hun antwoord en het formuleren ervan. Daarbij krijgen de leerlingen als hulp hulpwoorden en zinnen aangeboden. (Platform Taalgericht Vakonderwijs, 2009). VERANTWOORDING Tijdens mijn V-demo heb ik in principe dezelfde lijn aangehouden zoals ik het ook in de V-memo heb genoteerd. Ik heb allereerst vermeld welke literatuur ik heb bestudeerd voor de V-demo. Dit waren de drie rapporten van het LEMM. Vervolgens ben ik ingegaan op wat precies Taalgericht Vakonderwijs is om vervolgens dieper in te gaan op de rol van taal bij geschiedenis. Zodra het over geschiedenis ging, heb ik ook historisch redeneren erbij gehaald. Binnen dit blok heb ik ook de begrippen, die ik hierboven al eerder heb uitgelegd, besproken en uitgelegd. Tenslotte ben ik als laatste ingegaan op de genredidactiek van Coffin en de verschillende families. Daarbij heb ik dan ook de talige bouwstenen gegeven. 10

12 Als laatste, na de theorie presentatie, heb ik de lessenserie besproken. Ik heb een korte uitleg gegeven van de doelen van de lessenserie en de verschillende opdrachten. Ik vond dat deze lessenserie erg geschikt was voor dit onderwerp. De eerste reden is dat het geschreven is door het Platform Taalgericht Vakonderwijs, waardoor het een goede basis heeft. Dit is eigenlijk al reden genoeg. Maar daarnaast vond ik de opdrachten zelf ook erg logisch en goed. Vooral de opdracht dat de leerlingen zelf bezig zijn met de begrippen, vond ik erg sterk. Als laatste moeten de leerlingen een verklaring schrijven waarbij ze bepaalde begin-zinnetjes mogen gebruiken. Ik merk gewoon dat door het uitvoeren van alle opdrachten, de leerlingen hun taalvaardigheid versterken en er mee oefenen. 11

13 BIJLAGEN MDA Docent: S. Koster Datum: 8 december Tijd: 13:00-14:30 Aantal studenten: 7 Lesonderwerp Taalgericht vakonderwijs & De verspreiding van christendom en islam in de periode Beginsituatie De leerlingen zijn op de hoogte van het onderwerp Taalgericht Vakonderwijs en hebben kennis van het onderwerp de verspreiding van de islam. Leskern (lesdoelen) De studenten weten aan het einde van het college wat vakgericht taalonderwijs is en hebben concrete voorbeelden en tips gekregen hoe zij taalvaardigheid kunnen oefenen met hun leerlingen. Docentdoelen De studenten het belang van vakgericht taalonderwijs bijbrengen, specifiek voor het vak geschiedenis. Daarbij het geven van concrete voorbeelden hoe dit toegepast kan worden in de klas. Boek (+ blz.) Lesbrief De verspreiding van christendom en islam in de periode Media, spullen, hulp Powerpoint presentatie + handout lessenserie Tijd Fase Lesdoel Wat ik doe en (letterlijk) zeg Wat zij doen (werkvorm) Leeractiviteit Noem specifieke! 30 min 2 Het overbrengen van kennis over Taalgericht Vakonderwijs Ik geef de Powerpoint presentatie over Taalgericht Vakonderwijs. De studenten luisteren naar de presentatie. 5 min 3 De studenten vragen laten stellen Ik vraag de studenten of er onduidelijkheden zijn en of ze vragen hebben. De studenten bedenken vragen en stellen deze. Onthouden, begrijpen, integreren 15 min 4&5 Concreet voorbeeld geven van hoe Taalgericht Vakonderwijs Ik laat de studenten zien hoe een lessenserie eruit ziet die gericht is op Vakgericht Taalonderwijs. Daarbij geef ik voorbeelden hoe zij dit ook Denken mee, luisteren, verwerken. Onthouden, begrijpen, integreren, creatief toepassenc 12

14 geoefend kan worden in een klas d.m.v. een lessenserie zouden kunnen toepassen in hun eigen lessen of andere onderwerpen. 15 min 6 Nabespreken / evalueren Ik noteer feedback en beantwoord vragen die er nog zijn n.a.v. de presentatie. Stellen vragen, geven feedback. Creatief toepassen (evalueren) LITERATUURLIJST Informatiepunt Onderwijs & Talentontwikkeling (z.j.). Taxonomie van Bloom. Op 21 december 2015 ontleend aan Kuipers, J., & Stoltz, N. (2015). Genredidactiek voor het vak geschiedenis. In Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken, Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken. (2012). Taalgericht vakonderwijs in de Mens- en Maatschappijvakken. Amsterdam: Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken. Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken. (2013). Talige dimensies van het geschiedenisonderwijs. Amsterdam: Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken. Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken. (2015). Verbeteren van schrijfvaardigheid in de mens- en maatschappijvakken. Amsterdam: Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken. Platform Taalgericht Vakonderwijs. (2009). De verspreiding van christendom en islam in de periode Enschede: Stichting leerplanontwikkeling (SLO). Rijlaarsdam, G. (1989). De consequenties van schrijfonderwijs voor schrijfonderzoek. Levende Talen, 40, Van Boxtel, C., & Van Drie, J. (2010). Leer de vaktaal gebruiken. Kleio, 3,

15 Van Boxtel, C., & Van Drie, J. (2008). Vermogen tot historisch redeneren. Onderliggende kennis, vaardigheden en inzichten. Hermes, 12(43), Wilschut, A., Van Straaten, D., & Van Riessen, M. (2013). Geschiedenisdidactiek. Handboek voor de vakdocent. Bussum: Coutinho. 14

16

17

18 Colofon Platform Taalgericht Vakonderwijs, Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede, 2009 Alle rechten voorbehouden. Mits de bron wordt vermeld is het toegestaan om zonder voorafgaande toestemming van de uitgever deze uitgave geheel of gedeeltelijk te kopiëren dan wel op andere wijze te verveelvoudigen. Auteurs Regine Bots (CEDgroep), Carla van Boxtel (ILO, Amsterdam), Elsbeth van der Laan (SLO), In opdracht Ministerie van OCW Vormgeving: Illustraties: Productie: Druk: Mooi Bedacht, Almelo Ineke Koene, Enschede Axis, Enschede Netzodruk, Enschede Bij het verkrijgen van toestemming, het achterhalen en voldoen van de rechten op teksten, illustraties, enz. is de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht. Mochten er desondanks personen of instanties zijn die rechten menen te kunnen doen gelden op tekstgedeeltes, illustraties, enz. van een module, dan worden zij verzocht zich in verbinding te stellen met SLO. In samenwerking met: CED Groep, Rotterdam Instituut voor Lerarenopleidingen (ILO), Universiteit van Amsterdam SLO, Enschede KPC Groep, 's-hertogenbosch d Oultremontcollege, Drunen Besteladres SLO, Stichting Leerplanontwikkeling, Afdeling Verkoop Postbus 2041, 7500 CA Enschede Telefoon (053) Internet: / verkoop@slo.nl AN Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

19 Inhoud Inleiding 4 Opdracht 1 Oriëntatie 4 Wat ga je doen? 4 Waar word je beter in? 5 Opdracht 2 Belangrijke woorden 5 Hoofdstuk 1 De verspreiding van het christendom 6 Opdracht 3 Wat weet je? 6 Opdracht 4 Lees de kaart 6 Opdracht 5 Lees de teksten 6 Opdracht 6 De verandering beschrijven 9 Hoofdstuk 2 De verspreiding van de islam 10 Opdracht 7 Lees de teksten 10 Opdracht 8 De verandering beschrijven 13 Hoofdstuk 3 Het klooster 14 Opdracht 9 14 Hoofdstuk 4 Christendom en islam op de kaart 15 Opdracht 10 Speel het spel 15 Opdracht 11 Maak zelf een toelichting bij de kaart 16 Opdracht 12 Maak samen een toelichting bij de kaart 17 3 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

20 Inleiding Inleiding Opdracht 1 Oriëntatie In deze lessen hebben we het over de verspreiding van het christelijke en islamitische geloof. De resultaten van die verspreiding zie je misschien ook in jouw klas. Bespreek de vragen klassikaal. a. Welke geloven zijn er in jouw klas? b. Welke godsdiensten komen nog meer in Nederland voor, denk je? c. Vijftig jaar geleden waren er in Nederland nog geen moskeeën. Nu wel. Waar heeft deze verandering mee te maken, denk je? Ik denk dat er nu moskeeën in Nederland staan, omdat..... Wat ga je doen? Het christendom is al heel lang de grootste godsdienst in Nederland. De oudste kerkjes in Nederland zijn al meer dan 1000 jaar oud. De islam is nog niet zo lang aanwezig in Nederland. In de Arabische landen is het al eeuwenlang de belangrijkste godsdienst. Hoe komt het eigenlijk dat in Europa het christendom de belangrijkste godsdienst is en in de Arabische landen de islam? Dat heeft te maken met de verspreiding van het christendom en de verspreiding van de islam in de periode van 500 tot 1000 na Christus. Je gaat in deze lessen onderzoeken hoe het christendom en de islam zich verspreidden in deze periode. In de laatste opdracht doe je een spel waarbij je alles wat je leert over de verspreiding van geloven nodig hebt. 4 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

21 Inleiding Waar word je beter in? De verspreiding van het christendom en de verspreiding van de islam zijn belangrijke veranderingen in de geschiedenis. Je leert in deze lessen: Hoe het christendom en de islam zich verspreidden tussen 500 en De begrippen waarmee je deze veranderingen beschrijft. Hoe je een verandering (namelijk verspreiding van een geloof) in de geschiedenis kunt beschrijven. Opdracht 2 Belangrijke woorden Maak deze opdracht in tweetallen. Je leert in deze lessen onderstaande woorden. Deze woorden heb je later nodig om de verspreiding van het christendom en de islam te beschrijven. Zet de woorden op de juiste plek in de tabel. Bespreek de opdracht klassikaal na. Het Arabische Rijk Het Frankische Rijk Het klooster De moskee De profeet Jezus Christus De Islam De bisschop De moslims De verspreiding Het christendom De kaliefen Mohammed Het ontstaan Willibrord Clovis De kerk De monnik De Paus De christenen Mekka Rome Spanje Ierland Arabisch schiereiland Woorden die horen bij christendom Woorden die horen bij christendom en islam Woorden die horen bij islam Woorden die je nog niet kent of waarvan je niet weet waar ze passen 5 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

22 Hoofdstuk 1 De verspreiding van het christendom Deze lessen gaan over de periode 500 tot Het christendom was al eerder ontstaan. Daar heb je als het goed is al les over gehad. Opdracht 3 Wat weet je? Wat weet je over het ontstaan van het christendom? Geef in tweetallen antwoord op de volgende vragen. Bespreek de opdracht klassikaal na. a. Het christendom ontstond in Palestina, het gebied waar Jezus Christus woonde. Hoe heet dat land nu? Opdracht 5 Lees de teksten Werk samen in een groepje van twee. Verdeel de taken. Eén van jullie leest de tekst De verspreiding van het christendom in het Frankische Rijk (op bladzijde 7) hardop voor. De ander schrijft de moeilijke woorden die je in de tekst tegenkomt op. Als één van jullie een woord hoort dat hij of zij moeilijk vindt en waar je samen de betekenis niet goed van snapt schrijf je het moeilijke woord op. Draai de rollen om bij de tekst De verspreiding van het christendom naar Nederland (op bladzijde 8). Je bespreekt daarna de moeilijke woorden met de rest van de klas. b. Wanneer is het christendom ontstaan? Moeilijk woord Betekenis (na bespreking in de klas) c. Waar geloven christenen in? Opdracht 4 Lees de kaart Bekijk kaart 1 op bladzijde 7. Kijk goed naar de legenda. In welke periode is het gebied dat nu Frankrijk is christelijk geworden? 6 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

23 Hoofdstuk De verspreiding van het christendom in het Frankische Rijk De meeste Franken geloven in natuurgoden Rond 500 verdween het Romeinse Rijk in West-Europa. In het gebied dat nu Frankrijk is kwam het Frankische Rijk. In dat rijk waren in die tijd nog weinig mensen christen. De meeste Franken geloofden in natuurgoden. Rijk groter te maken. Daarbij kon hij goed de hulp van de paus in Rome gebruiken. De paus was de leider van de christelijke kerk en had in die tijd een eigen leger. In de zesde eeuw wordt het Frankische Rijk christelijk Veel mensen in het Frankische Rijk volgden het voorbeeld van hun koning. Ze bekeerden zich tot het christendom. Rond 600 was het Frankische rijk helemaal christelijk. De Frankische koning Clovis laat zich dopen Koning Clovis, liet zich in 498 tot christen dopen. Dat deed hij toen hij een belangrijke veldslag won. Hij had voor die veldslag de god van de christenen om steun gevraagd. Maar de koning had nog een andere reden om christen te worden. Hij probeerde het Frankische Noord Zee Christelijk gebied rond 300 Christelijk gebied rond 600 Belangrijke kerken Belangrijke kloosters Atlantische Oceaan Rijn Trier Tours Luxeuil Do nau Milaan Bobbio Marseille Lérins Nursia Constantinopel Cassino Zwarte Zee Pontus Tigris Kaspische Zee Vivarium Antiochië Eufraat Middellandse Zee Alexandria Caesarea Jeruzalem Bethlehem Perzisc he Golf Kaart 1. De verspreiding van het christendom tussen 1 en 600 Nijl Rode Zee 7 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

24 Hoofdstuk De verspreiding van het christendom in de Nederlandse gebieden Bewoners van Nederlandse gebieden geloven in natuurgoden Op de kaart zie je dat rond 600 grote delen van Europa christelijk waren. Christenen bouwden daar kerken om samen te kunnen bidden. Ze bouwden ook kloosters. In kloosters besteedden monniken en nonnen hun hele leven aan God. In het gebied dat nu het noorden van Nederland is, woonden rond 600 de Friezen. Zij geloofden in die tijd in natuurgoden. Monnik Willibrord komt naar Nederland Een aantal monniken trok vanuit Engeland en Ierland naar het vasteland. Ze wilden mensen tot het christendom bekeren. In 690 kwam de monnik Willibrord vanuit een Iers klooster naar de Nederlanden. Hij wilde de Friezen bekeren. Die woonden in die tijd in het gebied ten noorden van Utrecht. Er hadden al eerder monniken geprobeerd de Friezen te bekeren. Dat bleek niet eenvoudig. De Friezen hadden al een kerkje in Utrecht vernield. Daarom ging Willibrord op zoek naar steun. Hij bracht verschillende bezoeken aan de Frankische koning en de paus in Rome. De paus benoemde hem tot bisschop van de Friezen. In 696 vestigde Willibrord zich in Utrecht. Daar bouwde hij een kerk: de Sint-Salvator. Tussen 600 en 800 worden de Nederlandse gebieden christelijk Vanuit Utrecht trok Willibrord het land van de Friezen in. Hij vertelde de mensen over het christelijke geloof. Willibrord had nog niet zo veel succes met het bekeren van de Friezen. Maar na hem kwamen er nog andere bisschoppen in Utrecht. Steeds meer Friezen bekeerden zich tot het christendom. Rond 800 was het gebied dat nu bij Nederland hoort helemaal christelijk. 8 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

25 Hoofdstuk 1 Opdracht 6 De verandering beschrijven De teksten 1.1 en 1.2 beschrijven de verspreiding van het christendom. Dit is een voorbeeld van een historische verandering. Als je een verandering in de geschiedenis beschrijft, vertel je hoe de situatie eerst was, wat er toen gebeurde en hoe de situatie daarna was. Het moet daarbij ook duidelijk zijn wanneer en waar iets was. a. Zet de vetgedrukte kopjes van tekst 1.1 en 2.2 op de goede plaats in de schema s hieronder. Er moet één kopje in elk blokje komen. b. Vul in elk blokje in wanneer en waar het was. Kijk daarvoor goed naar de tijd- en plaatsaanduidingen in de teksten. c. Een of twee groepjes vertellen in eigen woorden hun schema na. De verspreiding van het christendom in het Frankische Rijk Hoe de situatie eerst was: Wat er toen gebeurde: Hoe de situatie daarna was: wanneer: waar: wanneer: waar: wanneer: waar: De verspreiding van het christendom in de Nederlandse gebieden Hoe de situatie eerst was: Wat er toen gebeurde: Hoe de situatie daarna was: wanneer: waar: wanneer: waar: wanneer: waar: 9 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

26 Hoofdstuk 2 De verspreiding van de islam De islam ontstond in de zesde eeuw. Mohammed is de stichter van de islam. Hij woonde op het Arabische schiereiland dat je op kaart 2 ziet. Dit gebied heet nu Saoedi-Arabië. Opdracht 7 Lees de teksten Werk samen in een groepje van twee. Eén van jullie leest de tekst 2.1 De verspreiding van de islam op het Arabische schiereiland hardop voor. De ander schrijft de moeilijke woorden die je in de tekst tegenkomt op. Bij de tekst 2.2 De verspreiding van de islam in het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Spanje draai je de rollen om. Je bespreekt straks de moeilijke woorden in de klas. Moeilijk woord Betekenis (na bespreking in de klas) 10 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

27 Hoofdstuk De verspreiding van de islam op het Arabisch schiereiland Arabische stammen geloven in allerlei goden Op het Arabische schiereiland woonden rond het jaar 500 verschillende Arabische stammen. De meeste stammen geloofden in allerlei goden. In Mekka stond een kubusvormig gebouw -de Ka aba- waar allerlei goden werden vereerd. Er was ook een kleine groep joden en christenen die in één god geloofden. Mohammed wordt de profeet van Allah Mohammed werd in 570 in Mekka geboren. Mohammed werd al jong wees en groeide op bij zijn oom. Hij trouwde met een rijke weduwe. Mohammed leidde haar karavanen. Tijdens de vastenmaand in het jaar 610 trok Mohammed zich terug in de bergen. Daar verscheen de aartsengel Gabriël aan hem. Deze zei hem dat er geen andere god dan Allah is en dat hij de profeet (boodschapper) van Allah was. Hij had de opdracht om anderen tot de islam te bekeren. Mohammed vertelde anderen over de islam en dat iedereen moslim kon worden. In het begin werden vooral arme mensen en slaven moslim. Mohammed leefde sober. Hij gaf wat hij niet direct nodig had aan de armen. De heersers in Mekka moesten niets van het nieuwe geloof hebben. Mohammed vluchtte naar Medina. Hij vocht tegen zijn tegenstanders en kwam in 630 als overwinnaar terug in Mekka. Het Arabische schiereiland is islamitisch Mohammed was succesvol in het verspreiden van de islam. Bij zijn dood in 632 was een groot deel van het Arabische schiereiland islamitisch. Frankische Rijk Kaspische Ze e Spanje Rome Zwarte Zee Constantinopel Middellandse Zee Jeruzalem Ro de Zee Islamgebied tot 632 Mekka Uitbreiding Islam tot 661 Uitbreiding Islam tot 750 Kaart 2. De verspreiding van de islam tot Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

28 Hoofdstuk De verspreiding van de islam op het Arabisch schiereiland De Arabieren veroverden in de achtste eeuw ook het gebied dat nu Spanje is. Cordoba werd de nieuwe hoofdstad van dit gebied. Het werd net zo n bloeiende stad als Bagdad, de hoofdstad van het Arabische Rijk. In Cordoba werd een prachtige moskee gebouwd, die je nog steeds kunt bezoeken. In Spanje bekeerden veel mensen zich tot de islam. Er bleven ook joden en christenen wonen. Die mochten hun geloof houden, maar moesten zich wel aan allerlei regels houden en meer belasting betalen. Sommige joden en christenen kregen belangrijke banen in het Kalifaat van Cordoba. Jodendom, christendom en geloof in meer goden Het Arabische schiereiland was rond 600 al islamitisch. Maar de andere gebieden in het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Europa waren dat niet. Daar waren mensen joods of christelijk. Of ze geloofden in meerdere goden. Arabische kaliefen breiden het Arabische Rijk uit De opvolgers van Mohammed heetten kaliefen. De kaliefen stichtten een groot rijk: het Arabische Rijk. Ze veroverden grote gebieden in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. De Arabieren namen bij hun veroveringen hun geloof mee, maar ook de Arabische taal, kunst en cultuur. In de veroverde gebieden namen veel mensen het islamitische geloof en de Arabische gebruiken over. Overal in het Arabische Rijk werden moskeeën gebouwd. Het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Spanje zijn islamitisch Rond 800 hoorden het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Spanje bij het Arabische Rijk. De islam was in deze gebieden de belangrijkste godsdienst geworden. Spanje werd een paar eeuwen later weer christelijk. Rond 1000 viel het Kalifaat uit elkaar in kleine rijkjes. De christenen veroverden vanuit het noorden stukje bij beetje het Arabische Spanje. Aan het einde van de vijftiende eeuw werd heel Spanje weer bestuurd door een christelijke koning. Moslims en joden moesten zich toen bekeren tot het christendom of het land verlaten. 12 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

29 Hoofdstuk 2 Opdracht 8 De verandering beschrijven Je gaat nu de verspreiding van de islam beschrijven. Je vult de blokjes op het werkblad in door de informatie uit de tekst in een of twee zinnen samen te vatten. Geef ook aan wanneer het was en waar. Je mag overleggen met een klasgenoot. De verspreiding van de islam op het Arabische schiereiland Hoe de situatie eerst was: Wat er toen gebeurde: Hoe de situatie daarna was: wanneer: waar: wanneer: waar: wanneer: waar: De verspreiding van de islam in het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Spanje Hoe de situatie eerst was: Wat er toen gebeurde: Hoe de situatie daarna was: wanneer: waar: wanneer: waar: wanneer: waar: 13 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

30 Hoofdstuk 3 Het klooster Kloosters speelden een belangrijke rol in de verspreiding van het christendom in Europa. Je hebt al gelezen dat Willibrord een monnik was uit een Iers klooster. In deze opdracht leer je hoe zo n klooster er in die tijd uitzag en hoe mensen daar leefden. Bespreek eerst met elkaar het volgende: 1. Hoe onthouden jullie wat jullie zien? Wat voor tips kunnen jullie elkaar geven? 2. Wie kijkt naar wat als hij of zij aan de beurt is? Verdelen jullie de tekening in stukken? 3. Wat zou je van deze opdracht kunnen leren? 4. Ga aan de slag! Opdracht 9 Jullie gaan straks met z n vieren een tekening maken van een middeleeuws klooster. Daarvoor moet je goed samenwerken! Geef iedereen in jullie groepje een nummer van 1 tot 4. De docent heeft een tekening van een klooster. Eerst mag nummer 1 naar voren komen. Dan mag hij of zij 20 seconden naar de tekening kijken. Vervolgens loopt hij of zij terug en tekent in 1 minuut wat hij of zij gezien heeft. Je moet dus heel goed kijken wat je op de tekening ziet! Daarna gaat nummer 2 van jullie groepje 20 seconden kijken. Ook die krijgt 1 minuut de tijd. Zo gaat het verder tot iedereen geweest is. Daarna mag iedereen nog 1 keer naar voren. Jullie moeten allemaal steeds heel goed opletten wat er getekend wordt. Als je dan zelf op de tekening bij de docent mag kijken, moet je vooral letten op de dingen die nog niet op de tekening staan! 5. Je krijgt van je docent de tekening van het klooster. Welk groepje heeft de beste tekening gemaakt? 6. Lees hieronder wat er allemaal in een klooster gebeurde. Waar in het klooster gebeurde dat volgens jullie? Geef elk nummer een plaats in de tekening. 1. Monniken schreven Bijbelteksten en Griekse en Romeinse boeken over (de boekdrukkunst bestond nog niet!). 2. Monniken gaven kinderen die in het klooster werden opgenomen onderwijs. 3. Kloosters gaven onderdak aan mensen die op reis waren. 4. Monniken gingen wel vijf of zes keer per dag naar de kloosterkerk om te bidden, te zingen en te lezen uit de Bijbel. 5. Monniken zorgden voor hun eigen voedsel door op het land te werken en vee te houden. 6. Kloosters zorgden voor zieken en armen. 14 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

31 Hoofdstuk 4 Christendom en islam op de kaart Opdracht 10 Speel het spel Je speelt in je groepje van vier een spel. Bij het spel moet je je kennis over de verspreiding van het christendom en de islam gebruiken. Je krijgt van je docent de materialen voor het spel. Lees eerst de spelregels hieronder. Taken verdelen Verdeel in je groepje de volgende taken: Spelleider: Materiaalbaas: Tijdbewaker: Verslaggever: Wat heb je nodig? Een spelbord Vragenkaartjes Een rode en blauwe pen Een dobbelsteen. Hoe werkt het? De materiaalbaas knipt de vragenkaartjes uit. De spelleider legt het spelbord opengevouwen op de tafel en verdeelt de kleine vragenkaartjes. Elk tweetal binnen jullie groepje krijgt de helft van de vragenkaartjes (evenveel over het christendom als over de islam) en een rode of een blauwe pen. De verslaggever zet de namen op het spelbord en schrijft straks de toelichting op. De tijdbewaker houdt de tijd in de gaten. Gooi om beurten met de dobbelsteen. Wie het hoogste aantal ogen gooit mag beginnen. Gooi met de dobbelsteen. Als je 1, 3 of 5 gooit, krijg je van je tegenspelers een vraag over de islam. Is het antwoord goed, dan mag je een moskee intekenen in een land waar jullie denken dat hij in het jaar 1000 stond! Let op: soms moet je het goede antwoord ook nog op de kaart schrijven of inkleuren! Als je 2, 4 of 6 gooit, krijg je een vraag over het christendom. Is het antwoord goed, dan teken je een kerk in een land waar hij volgens jullie in het jaar 1000 stond. Let op: soms moet je het goede antwoord ook nog op de kaart schrijven of inkleuren! Gooi verder om beurten. Ga door tot je alle vragenkaartjes gehad hebt of tot de tijd om is. Bedenk eerst samen het tekeningetje waarmee jullie een moskee of kerk op de kaart gaan aangeven. Je hebt voor dit spel 30 minuten. Wanneer ben je klaar? De materiaalbaas vraagt het controleblad aan de docent. Controleer of de kerken en moskeeën op de goede plaats staan en kijk wie het meeste goed heeft. Verplaats de moskeeën en kerken als je fouten had gemaakt, zodat je een goed beeld krijgt van de verspreiding van de godsdiensten. 15 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

32 Hoofdstuk 4 Opdracht 11 Maak zelf een toelichting bij de kaart Schrijf een toelichting bij de kaart. Maak deze opdracht eerst alleen in het klad. Gebruik bij het schrijven de aanwijzingen hieronder. Gebruik zoveel mogelijk de woorden die bij opdracht 1 in de tabel gezet hebt. In Nederland en andere West-Europese landen is het grootste deel van de bevolking..... Dat ontstond in....., want toen..... In het Midden-Oosten en Noord-Afrika is het grootste deel van de bevolking..... Dat ontstond in....., Hulpmiddel: Wat je moet Woorden die je kunt gebruiken beschrijven Wanneer In... (jaartal), rond..., aan het eind van de... (telwoord) eeuw,... jaar geleden, van... tot... Waar In wat we nu... (land, gebied) noemen, In het Frankische rijk. Gebeurtenissen Beschrijven in verleden tijd (dit Verandering gebeurde) of voltooide tijd (namelijk: (dit is gebeurd). verspreiding) Volgorde: in... (jaartal), in... (jaartal); eerst, toen, daarna Oorzaak-gevolg: dit kwam doordat ; dit had tot gevolg dat..; hierdoor ontstond ; dat was er de oorzaak van dat... Verspreiding Een aantal, weinig > steeds meer,... werd/wordt, grotere groepen > de meeste, alle, in z'n geheel,... is Verandering Vanaf toen ; voortaan ; want toen..... In Spanje vind je veel oude kerken maar ook moskeeën uit de periode 500 tot Dat komt omdat Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

33 Hoofdstuk 4 Opdracht 12 Maak samen een toelichting bij de kaart Lees in je groepje om beurten de toelichting voor die je gemaakt hebt. Overleg welke toelichting volgens jullie het beste is en verbeter die waar nodig. De verslaggever zet deze toelichting bij de kaart die jullie gemaakt hebben en levert deze in bij de docent. Misschien kan de kaart met de beste toelichting in de klas worden opgehangen. 17 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

34 Nijl. Hoofdstuk 4 Verspreiding van christendom en islam in de periode In Nederland en andere West-Europese landen is het grootste deel van de bevolking christen. Dat is ontstaan in de periode 500 tot 1000, want toen..... In het Midden-Oosten en Noord-Afrika is het grootste deel van de bevolking moslim. Dat is ontstaan in de periode 500 tot 1000, want toen..... In Spanje vind je veel oude kerken maar ook moskeeën uit de periode 500 tot Dat komt omdat..... Noord Zee Rijn Atlantische Oceaan Do nau Kaspische Zee Zwarte Zee Tigris Eufraat Middellandse Zee Perzisc he Golf Rode Zee 18 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

35

36

37

38 Inleiding Inleiding Opdracht 1 Oriëntatie In deze lessen hebben we het over de verspreiding van het christelijke en islamitische geloof. De resultaten van die verspreiding zie je misschien ook in jouw klas. Bespreek de vragen klassikaal. a. Welke geloven zijn er in jouw klas? b. Welke godsdiensten komen nog meer in Nederland voor, denk je? c. Vijftig jaar geleden waren er in Nederland nog geen moskeeën. Nu wel. Waar heeft deze verandering mee te maken, denk je? Ik denk dat er nu moskeeën in Nederland staan, omdat..... Wat ga je doen? Het christendom is al heel lang de grootste godsdienst in Nederland. De oudste kerkjes in Nederland zijn al meer dan 1000 jaar oud. De islam is nog niet zo lang aanwezig in Nederland. In de Arabische landen is het al eeuwenlang de belangrijkste godsdienst. Hoe komt het eigenlijk dat in Europa het christendom de belangrijkste godsdienst is en in de Arabische landen de islam? Dat heeft te maken met de verspreiding van het christendom en de verspreiding van de islam in de periode van 500 tot 1000 na Christus. Je gaat in deze lessen onderzoeken hoe het christendom en de islam zich verspreidden in deze periode. In de laatste opdracht doe je een spel waarbij je alles wat je leert over de verspreiding van geloven nodig hebt. 4 Lesbrief «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

39 Colofon Platform Taalgericht Vakonderwijs, Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede, 2009 Alle rechten voorbehouden. Mits de bron wordt vermeld is het toegestaan om zonder voorafgaande toestemming van de uitgever deze uitgave geheel of gedeeltelijk te kopiëren dan wel op andere wijze te verveelvoudigen. Auteurs Regine Bots (CEDgroep), Carla van Boxtel (ILO, Amsterdam), Elsbeth van der Laan (SLO) In opdracht Ministerie van OCW Vormgeving: Productie: Druk: Mooi Bedacht, Almelo Axis, Enschede Netzodruk, Enschede Bij het verkrijgen van toestemming, het achterhalen en voldoen van de rechten op teksten, illustraties, enz. is de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht. Mochten er desondanks personen of instanties zijn die rechten menen te kunnen doen gelden op tekstgedeeltes, illustraties, enz. van een module, dan worden zij verzocht zich in verbinding te stellen met SLO. In samenwerking met: CED Groep, Rotterdam Instituut voor Lerarenopleidingen (ILO), Universiteit van Amsterdam SLO, Enschede KPC Groep, 's-hertogenbosch d Oultremontcollege, Drunen Besteladres SLO, Stichting Leerplanontwikkeling, Afdeling Verkoop Postbus 2041, 7500 CA Enschede Telefoon (053) Internet: / verkoop@slo.nl AN Docentenhandleiding «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

40 Inhoud Inleiding 4 Wat maakt deze lesbrief taalgericht? 4 Vaktaaldidactiek 5 Opdracht 1 Oriëntatie 6 Opdracht 2 Belangrijke woorden 7 Hoofdstuk 1 De verspreiding van het christendom 8 Opdracht 3 Wat weet je? 8 Opdracht 4 Lees de kaart 8 Opdracht 5 Lees de teksten 8 Opdracht 6 De verandering beschrijven 9 Hoofdstuk 2 De verspreiding van de islam 11 Opdracht 7 Lees de teksten 11 Opdracht 8 De verandering beschrijven 11 Hoofdstuk 3 Het klooster 14 Opdracht 9 14 Hoofdstuk 4 Christendom en islam op de kaart 15 Opdracht 10 Speel het spel 15 Opdracht 11 en 12 Maak een toelichting 15 Bijlagen Werkbladen Werkblad 1 Belangrijke woorden 17 Werkblad 2 De verspreiding van het christendom 18 Werkblad 3 De verspreiding van de islam 19 Werkblad 4 Toelichting schrijven 20 Werkblad 5 Knipblad: Kaartjes bij spel 21 Werkblad 6 Antwoordkaartjes bij spel 22 Werkblad 7 Toelichting bij kaart 23 3 Docentenhandleiding «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

41 Inleiding Inleiding Deze lessen voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs zijn ontwikkeld door het Platform Taalgericht Vakonderwijs om te laten zien hoe de kwaliteit van lessen kan worden verbeterd door tegelijkertijd met aandacht voor vakinhoud ook aandacht aan de taalontwikkeling van de leerling te besteden. In het platform werken docenten, vakexperts van de lerarenopleidingen en taalkundigen samen. Er zijn voor verschillende leergebieden van het voortgezet onderwijs lesbrieven ontwikkeld voor de onderbouw, de bovenbouw vmbo en de tweede fase. Dit is één ervan. Zie het 'Handboek taalgericht vakonderwijs'* voor achtergronden van taalgericht vakonderwijs en voor alle producten van het Platform. Ervaringen met deze lesbrief hebben geleid tot verbetering van de lesbrief en tot meer inzicht in vakspecifieke aspecten van de rol van taal bij het leren. Taalgericht vakonderwijs is vakonderwijs waarin expliciete taaldoelen worden gesteld, dat contextrijk is, vol interactiemogelijkheden zit en waarbinnen benodigde taalsteun wordt geboden. Deze didactiek sluit sterk aan bij andere didactische ontwikkelingen, zoals activerende didactiek en samenwerkend leren, maar heeft als onderscheidend kenmerk de simultane opbouw van taalvaardigheid en vakspecifieke inzichten en vaardigheden.taalgericht vakonderwijs maakt dit mogelijk door de drie pijlers: context, taalsteun, interactie. Wat maakt deze lesbrief taalgericht? De lesbrief De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000 is een voorbeeld van taalgericht geschiedenisonderwijs. Deze lessenserie maakt duidelijk hoe taalgerichte vakdidactiek bij geschiedenis eruit kan zien. Ten eerste zie je taal expliciet in de doelstellingen. In de lesbrief staat: 'Je leert: Hoe het christendom en de islam zich verspreidden tussen 500 en De begrippen waarmee je deze veranderingen beschrijft. Hoe je een verandering (namelijk verspreiding van een geloof) in de geschiedenis kunt beschrijven'. Typisch voor het beschrijven van veranderingen bij geschiedenis is dat die bestaat uit drie delen: Een beschrijving van een situatie voor de verandering. Een beschrijving van de omstandigheden die de veranderingen in gang zetten (oorzaak-gevolg). Een beschrijving van de veranderde situatie. Daarbij is het van belang de juiste formuleringen te gebruiken in die beschrijvingen. Het maakt uit of je schrijft: 'Frankrijk' of 'Het Frankische rijk', 'in de zesde eeuw' of 'in 570.' Typisch bij dit vak passende schooltaal is het kunnen beschrijven van de verandering in oorzaak-gevolg redeneringen (daardoor, dit veroorzaakte, het gevolg was...) en in woorden die de verandering in verspreiding duidelijk maken (een klein aantal > steeds meer mensen >de meerderheid). Het is essentieel daar in de loop van de lessenreeks naartoe te werken en heldere taaldoelen helpen daarbij. 4 Docentenhandleiding «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000» * Hajer, M., en T. Meestringa (2009). Handboek taalgericht vakonderwijs. Bussum: Coutinho

42 Inleiding In taalgerichte vakdidactiek worden begrippen zorgvuldig aangeboden in een betekenisvolle context. Kijk bijvoorbeeld naar de begrippen rond islam en christendom. Voor leerlingen is getracht de context betekenisvol te maken door in de eerste opdracht te vragen naar wat zij in de klas of maatschappij merken van de verspreiding (Wat geloven kinderen in jouw klas? Hoe komt het dat er vijftig jaar geleden nog geen moskeeën in Nederland stonden en nu wel?). In deze lesbrief worden die begrippen aangeboden nadat de leerlingen via eigen kennis en observaties het onderwerp hebben verkend en geordend in een tabelschema (zie opdracht 2, pagina 4). Vervolgens worden de begrippen zo ontwikkeld dat leerlingen ze actief gebruiken in gesprekken onderling (zie bijvoorbeeld de opdrachten rondom de leesteksten, opdracht 5 en 7) waarin leerlingen samen zoeken naar betekenissen van moeilijke woorden en de klassikale onderwijsleergesprekken die daarop volgen. Ook wordt er met de begrippen geschreven in de opdrachten waarin ze de veranderingen moeten schematiseren en mondeling toelichten. In de eindopdracht krijgen de leerlingen opnieuw de kans te laten zien dat ze in heldere formuleringen de verspreiding van islam en christendom kunnen toelichten. In de feedback en beoordeling zou je dan ook vooral moeten letten op hoe de leerlingen formuleren. Let er bijvoorbeeld op dat ze precies formuleren en help ze daarbij door ze te vragen nauwkeuriger te formuleren, hun formuleringen aan te vullen en ze zo nu en dan te vragen of ze het ook zo kunnen zeggen als een historicus het zou doen. In de laatste opdracht, waarbij de leerlingen alles wat ze leerden moeten presenteren, krijgen leerlingen taalsteun bij het precies formuleren. Als leerlingen bijvoorbeeld schrijven 'De islam wordt groter', dan is dat nog te onzorgvuldig, vraag hen dan om in de tekst of mondelinge toelichting de verbanden preciezer te formuleren. Geef bijvoorbeeld hulpwoorden zoals meer mensen gingen geloven in de islam, doordat.' en 'omdat... konden veel mensen horen van... ' of andere termen die de relaties in het specifieke geval betreffen. Wij denken dat op deze manier taalgericht vakonderwijs goed past bij geschiedenis, want de leerlingen leren denken, spreken en schrijven over het vak, door gerichte aandacht voor de taal van het vak. Vaktaaldidactiek Een van de sleutelinzichten is dat het bij geschiedenis gaat over veranderingen. De veranderingen vinden op verschillende terreinen plaats, bijvoorbeeld in godsdienst, bestuur en ideologie. Leerlingen maken in het geschiedenisonderwijs kennis met beschrijvingen van veranderingen en leren die ook zelf beschrijven. Deze les leert leerlingen de veranderingen op het gebied van godsdienst beschrijven. De processen die in dit geval van belang zijn (bijvoorbeeld iemand met macht om de religie elders te vestigen) zijn ook bij andere veranderingen van belang (denk aan politieke stromingen en ideologieën). De rol van de docent is hierbij cruciaal, bijvoorbeeld door na afloop van iedere les te expliciteren wat leerlingen nu geleerd hebben over het beschrijven van veranderingen. In volgende hoofdstukken of leerjaren kunt u op deze kennis (proces en wijze van beschrijving) voortbouwen. 5 Docentenhandleiding «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

43 Inleiding Opdracht 1 Oriëntatie Leerdoelen Leerlingen activeren voorkennis, ze expliciteren wat ze weten over godsdiensten in Nederland. Tijd Ongeveer 15 minuten Werkwijze Bespreek de opdracht klassikaal. U kunt de geloven in de klas/nederlands op het bord in een cirkeldiagram samenvatten. Vraag bij de bespreking van 1c door: hoe komt het dat er nu moslims zijn in Nederland en vijftig jaar geleden niet of nauwelijks (gebruik bijvoorbeeld oude foto's van klassen waar bijna geen 'gekleurde' kinderen in zaten, of statistieken van CBS). Introduceer bij de bespreking de woorden verspreiding en verandering: er is iets veranderd, het islamitische geloof heeft zich in de afgelopen vijftig jaar verspreid. Woorden die horen bij verspreiding zijn onder andere: meer worden, de meerderheid, groter worden, ook in andere gebieden voorkomen. Tip maak een poster met in het midden 'verspreiding van geloven'. Schrijf na iedere les met de klas woorden erbij die met de verspreiding van geloven te maken hebben. Wat ga je doen? Lees gezamenlijk de tekst Waar word je beter in? Bij geschiedenis gaat het vaak over veranderingen. Hoe je een verandering beschrijft, is ook iets dat leerlingen moeten leren. In de lessen leren leerlingen de volgende belangrijke woorden waarmee ze de verspreiding van geloven kunnen beschrijven: Christendom Het Frankische Rijk, Friezen/Noord- Nederland, Willibrord, de paus, de bisschop, Clovis, het klooster, het christendom, de monnik Islam Het Arabische rijk, Spanje, Mekka, Mohammed, Kaliefen, de profeet, de Islam Verandering in Bekeren, nemen geloof aan Geloven Verspreiding Een aantal, weinig, een paar, kleine groepen > steeds meer, veel, grote groepen > helemaal, iedereen, belangrijkste godsdienst Tijdlijn, In... eeuw, rond..., in (jaartal) volgorde Steeds een machtig persoon verklaring (Clovis, paus, kalief) nodig om gebied uit te breiden. En met het gebied het geloof 6 Docentenhandleiding «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

44 Inleiding Opdracht 2 Belangrijke woorden Leerdoelen Leerlingen activeren (dagelijkse en vakspecifieke) voorkennis. De oefening maakt duidelijk welke kernbegrippen uit de lessen de leerlingen wel en niet kennen. Tijd Ongeveer 15 minuten Werkwijze De leerlingen maken de opdracht in tweetallen. Loop rond en geef eventueel aanwijzingen: ben je dit woord al eerder in het boek tegenkomen (christendom is al behandeld), In geval van een plaatsnaam: weet je waar deze plaats ligt in de wereld? De leerlingen kunnen eventueel alvast door de lesbrief bladeren om aanwijzingen te zoeken. Bespreek de opdracht klassikaal. Inventariseer de woorden die de leerlingen nog niet kennen of kunnen plaatsen in de tabel, zodat daar in opdracht 3 en 4 op teruggekomen kan worden. 7 Docentenhandleiding «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

45 Hoofdstuk 1 De verspreiding van het christendom Opdracht 3 Wat weet je? Leerdoelen Leerlingen activeren vakspecifieke voorkennis over het christendom. Tijd Ongeveer 5 minuten Werkwijze De leerlingen maken de opdracht in tweetallen. Bespreek de opdracht klassikaal. Vat desgewenst het ontstaan van het christendom nogmaals samen aan de hand van een kaart. Aandachtspunt: in het Romeinse Rijk werd het christendom uiteindelijk de verplichte godsdienst. Dat wil echter niet zeggen dat iedereen in het hele rijk meteen overtuigd christen is. Opdracht 4 Lees de kaart Leerdoelen Leerlingen oriënteren zich op het onderwerp van de tekst met behulp van de kaart. Tijd Ongeveer 5 minuten Werkwijze Stel de leerlingen eventueel gerust: op een zwart-wit kopie zijn de verschillen misschien lastig te zien, maar door goed te kijken kunnen de leerlingen wel achter het antwoord komen. Besteed desgewenst aandacht de legenda en het onderschrift, bijvoorbeeld door daar vragen over te stellen of door voor te doen (modellen) hoe u de kaart leest. Opdracht 5 Lees de teksten Leerdoelen Leerlingen inventariseren welke woorden voor hun onbekend zijn. Leerlingen vergroten hun woordenschat. Tijd Ongeveer 15 minuten Werkwijze De leerlingen maken de opdacht in tweetallen. Maak duidelijk dat ze alle woorden mogen opschrijven die ze niet weten, dus ook dagelijkse woorden die zij moeilijk vinden. Inventariseer klassikaal welke woorden onbekend zijn. Geef leerlingen de ruimte om de betekenis te geven (als een leerling het antwoord weet) of om de betekenis af te leiden uit de tekst en illustraties. Vragen die u kunt stellen om leerlingen achter de betekenis te laten komen, zijn bijvoorbeeld: Ben je het woord al eens eerder tegengekomen? Waar ging het toen over? Herken je een deel van het woord? (bijvoorbeeld bij een samenstelling of afleiding, natuurgoden: natuur + god(en). Staat er in de tekst een ander woord dat misschien ongeveer hetzelfde betekent (bijvoorbeeld: Frankische Rijk = Frankrijk). 8 Docentenhandleiding «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

46 Hoofdstuk 1 Moeilijke vakwoorden kunnen bijvoorbeeld zijn: natuurgoden, Frankische Rijk, dopen, paus, christelijke kerk, monniken, nonnen, aartsbisschop, bekeren, Friezen, bisschoppen. Moeilijke alledaagse woorden kunnen bijvoorbeeld zijn: kwam (in de zin: in wat nu Frankrijk heet kwam het Frankische Rijk), aanbaden (aanbidden), aan het hoofd staan, zich wijden aan, iemand benoemen tot, intrekken (het land intrekken). Die beschrijving kun je als een stroomschema opschrijven (drie blokjes met pijltjes ertussen). Het schema helpt de leerling om snel te zien wat het belangrijkste is. Zet de blokjes op het bord en bespreek de elementen van de beschrijving (bijvoorbeeld bij het eerste blokje: beschrijving wat er wat, waar en wanneer). Cruciale elementen bij het lezen van de teksten zijn in de tabel cursief aangegeven. Controleer of de leerlingen ook onbekende alledaagse woorden hebben opgeschreven, bijvoorbeeld door te vragen naar de betekenis van de woorden hierboven. Variant Laat de leerlingen eerst in viertallen hun woordenlijsten uitwisselen en betekenissen bespreken. Stel hiervoor groepjes samen van tweetallen met veel en met weinig woorden op hun lijstje. 1. Woorden in de tekst die aangeven dat er een verspreiding aan de gang is: weinig > een aantal > steeds meer > veel > helemaal. 2. Woorden die aangeven dat er belangrijke/machtige personen nodig zijn om de verspreiding vorm te geven: koning Clovis, de paus, monnik Willibrord. Opdracht 6 Leerdoelen leerlingen kunnen de elementen van het beschrijven van een historische verandering gebruiken. leerlingen kunnen globaal uitleggen hoe de verspreiding van het christendom in Frankrijk en Nederland tot stand is gekomen. leerlingen vergroten hun woordenschat. Tijd Ongeveer 20 minuten Werkwijze Leg uit dat je veranderingen op een bepaalde manier kunt beschrijven. De beschrijving bestaat altijd uit drie delen: hoe het eerst was, wat er gebeurde, hoe het daarna was. 9 Docentenhandleiding «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

47 Hoofdstuk 1 De verspreiding van het christendom in het Frankische Rijk Hoe de situatie eerst was: Kopje: de meeste Franken geloven in natuurgoden Weinig mensen waren christen wanneer: rond 500 waar: nu Frankrijk/Frankische rijk. Wat er toen gebeurde: Kopje: de Frankische Koning Clovis laat zich dopen Koning Clovis werd christen (veldslag gewonnen en hulp paus gevraagd) wanneer: 498 waar: Frankrijk, Frankische rijk Hoe de situatie daarna was: Kopje: in de zesde eeuw wordt het Frankische rijk christelijk Veel mensen bekeerden zich tot het christendom Het Frankische rijk was helemaal christelijk wanneer: rond 600 waar: Frankische rijk De verspreiding van het christendom in de Nederlandse gebieden Hoe de situatie eerst was: Kopje: bewoners van Nederlandse gebieden geloven in natuurgoden Friezen geloofden in natuurgoden (= niet christelijk) wanneer: rond 600 waar: noorden van Nederland Wat er toen gebeurde: Kopje: monnik Willibrord komt naar Nederland Een aantal monniken (waaronder Willibrord) komt naar Nederland. Zij vragen hulp van koning Clovis wanneer: 696 waar: Utrecht, noorden van Nederland Hoe de situatie daarna was: Kopje: tussen 600 en 800 worden de Nederlandse gebieden christelijk Steeds meer Friezen bekeerden zicht tot christen. Rond 800 helemaal christelijk wanneer: rond 800 waar: het gebied dat nu bij Nederland hoort Als de leerlingen de blokjes hebben ingevuld, dan kunnen klassikaal de blokjes op het bord ingevuld worden. Laat een of twee leerlingen aan de hand van het ingevulde schema in eigen woorden de verandering op het beschrijven. 10 Docentenhandleiding «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

48 Hoofdstuk 2 De verspreiding van de islam Opdracht 7 Lees de teksten Leerdoelen Leerlingen inventariseren welke woorden voor hun onbekend zijn. Leerlingen vergroten hun woordenschat. Tijd Ongeveer 15 minuten Werkwijze De leerlingen maken de opdacht in tweetallen. Maak duidelijk dat ze alle woorden mogen opschrijven die ze niet weten, dus ook dagelijkse woorden die zij moeilijk vinden. Inventariseer klassikaal welke woorden onbekend zijn. Geef leerlingen de ruimte om de betekenis te geven (als een leerling het antwoord weet) of om de betekenis af te leiden uit de tekst en illustraties. Opdracht 8 De verandering beschrijven Leerdoelen Leerlingen kunnen de elementen van het beschrijven van een historische verandering gebruiken. Leerlingen kunnen globaal uitleggen hoe de verspreiding van de islam op het Arabisch schiereiland en Spanje tot stand is gekomen. Tijd Ongeveer 20 minuten Werkwijze Leg eventueel nogmaals uit dat je veranderingen bij geschiedenis op een bepaalde manier kunt beschrijven (zie opdracht 6). De leerlingen vullen het schema in tweetallen in. Ze mogen nu niet de kopjes overnemen, maar maken zelf een korte beschrijving. Moeilijke vakwoorden kunnen bijvoorbeeld zijn: het Arabische schiereiland, stammen, ka'aba, joden, karavanen, vastenmaand, aartsengel, kaliefs, het Arabische Rijk, kalifaat. Moeilijke alledaagse woorden kunnen bijvoorbeeld zijn: mediteren, kubusvormig, leidde, zich terugtrekken, er niets van willen hebben, sober, opvolgers, stichten, bloeiende stad. Controleer of de leerlingen ook onbekende alledaagse woorden hebben opgeschreven, bijvoorbeeld door te vragen naar de betekenis van de woorden hierboven. Variant Laat de leerlingen eerst in viertallen hun woordenlijsten uitwisselen en betekenissen bespreken. Stel hiervoor groepjes samen van tweetallen met veel en met weinig woorden op hun lijstje. Cruciale elementen bij het lezen van de teksten zijn in de tabel cursief aangegeven 1. Woorden in de tekst die aangeven dat er een verspreiding aan de gang is: Meeste stammen geloven iets anders > kleine groepen > een groot deel, wordt belangrijkste godsdienst Verspreiden, wordt moslim, is moslim/islamitisch, bekeren zich, nemen geloof aan 2. Woorden die aangeven dat er belangrijke/machtige personen nodig zijn om de verspreiding vorm te geven (of tegen te houden): Mohammed, heersers van Mekka, kalief/kaliefen 11 Docentenhandleiding «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

49 Hoofdstuk 2 De verspreiding van de islam op het Arabische schiereiland Hoe de situatie eerst was: Kopje: Arabische stammen geloven in allerlei goden Meeste stammen geloven in meer goden Kleine groepen joden en christenen geloven in 1 god wanneer: rond 500 waar: op het Arabische Schiereiland Wat er toen gebeurde: Kopje: Mohammed wordt profeet van Allah In het begin werden vooral arme mensen en slaven moslim. De heersers in Mekka moesten niets van het nieuwe geloof hebben Mohammed verdreven Mohammed komt als overwinnaar terug. wanneer: tussen 610 en 630 waar: op het Arabische Schiereiland, Mekka Hoe de situatie daarna was: Kopje: het Arabisch schiereiland is islamitisch Mohammed is succesvol in het verspreiden van het geloof Een groot deel is islamitisch wanneer: 632 waar:het Arabische Schiereiland De verspreiding van de islam in het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Spanje Hoe de situatie eerst was: Kopje: jodendom, christendom en geloof in meer goden Arabisch schiereiland is islamitisch In andere gebieden waren mensen niet islamitisch wanneer: rond 600 waar: Midden-Oosten, Noord- Afrika en Spanje Wat er toen gebeurde: Kopje: Arabische kaliefen breiden het Arabische rijk uit Kaliefen veroveren andere gebieden In de veroverde gebieden nemen veel mensen het nieuwe geloof aan In Spanje bekeerden veel mensen zich tot de islam wanneer: in de 8e eeuw waar: Midden-Oosten, Noord- Afrika, Spanje Hoe de situatie daarna was: Kopje: het Midden-Oosten, Noord- Afrika en Spanje zijn Islamitisch De Islam was de belangrijkste godsdienst geworden (800) Het kalifaat valt uit elkaar (1000) Spanje werd weer christelijk (1500) wanneer: rond 800 waar: Midden-Oosten, Noord- Afrika, Spanje 12 Docentenhandleiding «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

50 Hoofdstuk 2 Wanneer de leerlingen de blokjes hebben ingevuld, dan kunnen klassikaal de blokjes op het bord ingevuld worden. Besteed bij de bespreking aandacht aan de taal die leerlingen gebruiken voor het beschrijven van veranderingen: inventariseer deze bijvoorbeeld in een schema (zie ook vraag 11). Wat je moet beschrijven Wanneer Waar Gebeurtenissen Verandering (namelijk: verspreiding) Woorden die je kunt gebruiken Laat een of twee leerlingen aan de hand van het ingevulde schema in eigen woorden de verandering beschrijven. Mogelijke antwoorden In de zevende en achtste eeuw werd het Arabische schiereiland islamitisch. Tussen 632 en 800 werden grote delen van het Midden- Oosten, Noord-Afrika en Spanje islamitisch. 13 Docentenhandleiding «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»

51 Hoofdstuk 3 Het klooster Opdracht 9 Leerdoelen Leerlingen kunnen de functie en de taken van een klooster in de Middeleeuwen benoemen. Tijd Ongeveer 30 minuten Materiaal Kopieer de tekening zovaak als er groepjes van vier zijn in de klas. Zorg voor voldoende A3 tekenvellen (voor ieder viertal een vel). Zorg voor een horloge met secondewijzer of een stopwatch. Leg de tekeningen vooraan in de klas (ondersteboven). Formeer groepjes van vier leerlingen. Werkwijze Laat leerlingen eerst 5 minuten overleggen over vraag 1 t/m 3. Geef iedere leerling 20 seconden de tijd om de tekening te bekijken en 1 minuut om te tekenen. De tekenronde duurt in zijn geheel 10 minuten. De leerlingen maken vraag 6. Klassikaal: bespreken tekeningen. Laat leerlingen de tekening inleveren. De docent kan beslissen welke het best is gelukt en hoe zij het hebben aangepakt? Hoe hebben de anderen het aangepakt? Bespreek vraag 6 klassikaal. Variatie: vul de informatie eventueel aan met een verhaal over het leven in een middeleeuws klooster, of voeg een filmpje (beeldband schooltv) of computeropdracht toe. 14 Docentenhandleiding «De verspreiding van islam en christendom in de periode 500 tot 1000»