Van individuele verdachte. families en populaties. Het wegen van nieuwe forensische DNA-technieken

Transcriptie

1 100 Wetenschap Van individuele verdachte naar verdachte families en populaties Het wegen van nieuwe forensische DNA-technieken Victor Toom en Amade M charek 1 Het rechercheren op verdachte populaties herbergt een nieuwe set van juridische, normatieve en ethische problemen. Een weigering van een interessant persoon uit een verdachte populatie om celmateriaal af te staan, maakt die persoon extra interessant. Daarmee staat het vrijwilligheidsprincipe onder druk. Personen behorend tot de verdachte populatie wordt gevraagd aan te tonen dat zij onschuldig zijn. In juridische zin is dat een omkering van de bewijslast en een erosie van de onschuldpresumptie. Ruim twintig jaar na haar introductie heeft het forensisch DNA-onderzoek twee van elkaar te onderscheiden toepassingen gekregen. De conventionele toepassing ervan dient om een bekende verdachte te identificeren door middel van het DNA-bewijs. Hierbij wordt een DNA-profiel verkregen van een biologische spoor vergeleken met dat van de verdachte. Een nieuwere toepassing van het forensisch DNA-onderzoek dient om een verdachte te genereren, bijvoorbeeld door het opsporingsproces te voorzien van kennis over het vermoedelijke uiterlijk van de onbekende verdachte of om aanwijzingen te ontwikkelen voor het opsporingsproces. In dit artikel bespreken we kort de geschiedenis van het DNA-bewijs en de transformatie van een identificatietechniek naar een opsporingstechniek. We gaan dieper in op recentere wetgeving die de tweede functie van het forensisch DNAonderzoek regelt en staan uitgebreid stil bij de sociale en ethische aspecten van die toepassing die anders zijn dan de aspecten die opgeld doen bij het conventionele DNAonderzoek. Daarbij zullen we in het bijzonder stilstaan bij de technieken die geregeld worden in de Wet uiterlijk In 2009 werden er wekelijks meer dan 65 matches tussen onopgeloste misdrijven en bekende personen gevonden waarneembare persoonskenmerken uit 2003 en het wetsvoorstel DNA-verwantschapsonderzoek. Wij betogen dat in dit kader niet louter de rechten van individuen gewogen moeten worden, maar ook van groepen burgers. Bear gu menteerd zal daarom worden dat nieuwe forensisch -genetische technieken vragen om een nieuw juridisch en ethisch wegingsvocabulaire. Individualiserende forensische genetica en forensische DNA-wetgeving Het forensisch DNA-bewijs is schatplichtig aan de Britse geneticus Alec Jeffreys en zijn collega s. In 1984 hebben zij zich gemengd in een gezinsherenigingszaak en op basis van DNA-onderzoek aangetoond dat een Ghanees kind inderdaad de zoon was van zijn in Groot-Brittannië verblijvende moeder. De basis van dat bewijs vormden DNAprofielen. Niet lang daarna deed dit type onderzoek zijn intrede in de strafrechterlijke context. Niet om een link te maken tussen verschillende individuen, maar tussen een biologische spoor en een verdachte. In 1988 werd de techniek voor het eerst als wettig en overtuigend bewijsmiddel toegelaten in de Nederlandse rechtszaal. 2 Enkele jaren later, in 1994, trad in Nederland de Wet DNA-onderzoeken in werking. Daarmee was Nederland het eerste land ter wereld met speciale forensische DNA-wetgeving. 3 Deze wet kan zeker in het licht van de meer recente ontwikkelingen worden beschouwd als een conservatieve wetgeving. Zo mocht een bevel voor DNA-onderzoek, inclusief bloedafname met dwang, slechts worden gegeven als ernstige bezwaren bestonden tegen een verdachte, welke bleken uit feiten en omstandigheden, bij een misdrijf met 142 NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL. 03

2 een maximale gevangenisstraf van acht jaar of meer, en waarbij het DNA-onderzoek dringend noodzakelijk was voor het aan de dag brengen van de waarheid. DNAonderzoek mocht alleen gevorderd worden door de rechter- commissaris onafhankelijk of het een bevel betrof met of zonder de medewerking van de verdachte; en de afname werd altijd verricht door een arts. Er waren destijds goede redenen om de wetgeving zo vorm te geven. Zo was het toentertijd, gegeven de technische mogelijkheden die er waren, een uitdaging om een goed DNAprofiel te maken en was de genetica maatschappelijk ge zien een tamelijk controversieel onderwerp. Bovendien, en wellicht belangrijker, betekent forensisch DNAonderzoek dat lichaamsmateriaal aan een individu moet worden ontnomen. Dit resulteert in een ondermijning van twee belangrijke grondrechten: het recht op een onaantastbaar lichaam, en het recht op een persoonlijke levenssfeer. Het zijn deze twee grondrechten die in discussies over de forensische genetica de boventoon voeren. 4 Technisch-wetenschappelijke ontwikkelingen in de genetica dragen belangrijk bij aan de Wet DNA-onderzoek in strafzaken, die in 2001 inwerking treedt. Dankzij DNA- vermeerderingstechnieken, de zogenaamde polymerase chain reaction (PCR), is het niet langer nodig om bloed af te nemen voor een betrouwbaar DNA-profiel; wangslijm vliesafname volstaat daarvoor, hetgeen vaak wordt beschouwd als een minder ernstige inbreuk op het lichaam. Die als minder ernstige schending beschouwde ingreep was een belangrijke rechtvaardiging om de drempel voor het geven van een bevel voor DNA-onderzoek te verlagen van acht naar vier jaar gevangenisstraf. Daarmee werd forensisch DNA-onderzoek mogelijk bij volume cri mi naliteit, zoals inbraak, autodiefstal en (vormen van) mishandeling. Om niet te veel beslag te leggen op de beschikbare capa ci teit bij rechters-commissarissen en artsen, werd besloten de verantwoordelijkheid voor het geven van een bevel bij de officier van justitie neer te leggen, en de competentie voor het afnemen van wangslijmvlies bij politieagenten met speciale training. 5 Het gevolg van deze herverdeling van verantwoordelijkheden en competenties was dat forensisch DNA-onderzoek meer ingebed raakte als opsporingsinstrument binnen het Openbaar Ministerie. Andere maatregelen werden eveneens genomen. Zo was het niet langer verplicht om afgenomen celmateriaal te vernietigen. In plaats daarvan is het sinds 2001 verplicht celmateriaal van bekende personen net zolang te bewaren als dat het DNA-profiel wordt opgeslagen in de DNA-databank de opslagtermijn bedraagt twintig jaar bij misdrijven met een maximale gevangenisstraf tot zes jaar, en dertig jaar bij misdrijven met een gevangenisstraf van zes jaar of meer. 6 In 2005 trad de Wet DNA-onderzoek bij veroordeelden in werking. Deze wet voorziet erin dat iedere in Nederland door de rechter veroordeelde persoon in verband met een misdrijf met een maximale gevangenisstraf van vier jaar of meer, celmateriaal moet afstaan voor DNA-onderzoek. Het wekt daarom geen verbazing dat de Nederlandse DNA-databank, die sinds 1997 in gebruik is, in de afge lopen jaren een sterke groei vertoont. Inmiddels is van meer dan veroordeelden (en verdachten) het DNA-profiel, en celmateriaal van een bijna zelfde hoeveelheid personen, opgeslagen. 7 In 2009 werden er wekelijks, als gevolg van de groei van de DNA-databank, meer dan 65 matches tussen onopgeloste misdrijven en bekende personen gevonden. 8 Dit betekent dat de DNAdatabank een belangrijk instrument is geworden om bekende per sonen en onopgeloste misdrijven genetisch aan elkaar te koppelen. Zodoende helpt de DNA-databank zogenoemde koude verdachten aan te wijzen; het is vervolgens aan de opsporingsautoriteiten om die geïncrimineerde persoon deze genetische verdachte 9 op zo n manier te koppelen aan het misdrijf dat hij een warme verdachte wordt, bijvoorbeeld door het openen van een gerechtelijk vooronderzoek. Eveneens in 2005 trad het Verdrag van Prüm in werking. Nederland, België, Luxemburg, Duitsland, Spanje, Oosten rijk en Frankrijk spraken daarmee af om (onder andere) de verschillende nationale DNA-databanken voor elkaar toegankelijk te maken met het oog op de strijd tegen terrorisme, illegale migratie en grensoverschrijdende criminaliteit. In 2007 besloot de Raad van Europa het voor beeld te volgen. 10 Op dit moment is de Nederlandse DNA-databank gekoppeld aan die van Finland, Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk, Spanje, Luxemburg, Slovenië en Bulgarije. Volgens de planning zullen in augustus 2011 alle forensische DNA-databanken van de EU-landen dagelijks DNA-profielen met elkaar uitwisselen, hetgeen zal leiden tot nieuwe matches tussen onopgeloste misdrijven en bekende personen. De vier besproken wetgevingen hebben verschillende consequenties voor de forensische genetica en haar praktij ken. Zo is de werkingssfeer niet alleen meer van toepas sing op verdachten, maar op alle individuen die zijn veroordeeld voor een misdrijf waarop vier jaar of meer gevangenisstraf staat; is de reikwijdte getransformeerd van zware geweldsdelicten naar vaak voorkomende en lichtere vormen van criminaliteit; en is er niet alleen meer een bewijstoepassing, maar ook een opsporings functie. 11 Deze ontwikkelingen zijn niet los te zien van de ontwikkelingen die forensische technieken Auteurs 3. M charek 2005a. len een agent wangslijmvlies kon afnemen, 10. Europese Unie Voor een beschrij- 1. Dr. Victor Toom is research associate aan 4. Zie: Buiter et al 2003; M charek 2005a; omdat de meeste verdachten sterk wordt ving van het Prüm-regime en een analyse de Northumbria University Centre for Commissie Moons 1991; Prinsen 2008a; aangeraden om mee te werken met het van de praktische gevolgen, zie: Prainsack Forensic Science. Dr. Amade M charek is als Toom 2010a. onderzoek. & Toom Voor een actuele stand van universitair hoofddocent verbonden aan de 5. Hoewel agenten na instemming van 6. Voor een zeer informatieve en actuele zaken, zie: afdeling medische antropologie van de verdachten wangslijmvlies mochten afne- website met veel relevante informatie, zie: 11. Voor een verder overzicht van transfor- Universiteit van Amsterdam. men, bleef afname van bloed en haar het maties en continuïteit, zie Toom 2010a: domein van artsen; zo ook afname van 7. Zie: 163ev. Noten celmateriaal bij dwang. Praktisch betekende 8. NFI 2010: Korvinus dit dat in het overgrote deel van de geval- 9. Hindmarsh & Prainsack NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL

3 Wetenschap gewogen op hun juridische en ethische implicaties. In die discussies is veel aandacht besteed aan de betekenis van het DNA-onderzoek voor de individuele rechten van verdachten. De wetgever heeft steeds besloten dat de inbreuk op individuele rechten, zoals het recht op een onaantastbaar lichaam en de bescherming van de persoonlijke le vens sfeer, van verdachten en veroordeelden niet opweegt tegen het maatschappelijk belang van strafrechterlijke waarheidsvinding. Het is deze afweging tussen individuele rechten en maatschappelijke belangen die we in het kader van nieuwe forensische technieken onder de loep willen nemen. Nieuwe forensisch-genetische technieken: genetica, populaties en verwantschap Naast de conventionele individualiserende DNA-profielen zijn er technisch-wetenschappelijke ontwikkelingen die andere typen DNA-profielen produceren. In het volgende bespreken wij een aantal juridische en technische aspecten van de nieuwe forensische DNA-technieken. Daarna zullen wij beargumenteren dat een weging van die technieken grotendeels is gebaseerd op de wegingmechanismen die zijn toegepast bij de conventionele forensische genetica, maar niet als zodanig geschikt zijn voor een beoordeling van de nieuwe forensische genetica. hebben door gemaakt. Met betrekking tot de generaties forensisch-genetische technologieën kan het volgende worden vastge steld: ze is gevoeliger (daar waar men vroeger afhankelijk was van flinke druppels bloed, kan men nu uit de voeten met biologische sporen kleiner dan die met het oog zichtbaar zijn), sneller (in de beginjaren duurde het soms maanden voordat een betrouwbaar DNA-profiel was bepaald, tegenwoordig kan het in enkele dagen, soms zelfs in uren) en dus goedkoper dan eerdere generaties. Wat in de loop der jaren niet is veranderd, is het individualise rende principe van DNA-profielen. De standaardformule bij volledige DNA-profielen in een DNA-rapport luidt dan ook: De kans dat een willekeurig ander individu, welke geen bloedverwant is van de verdachte, hetzelfde DNA-profiel bezit als dat van bovengenoemd sporenmateriaal is minder dan 1 op de miljard. 12 Daarbij moet worden opgemerkt dat die formulering in de tweede helft van de jaren 90 ging over miljoenen, en daarvoor soms over (een veelvoud van) duizenden; een andere observatie is dat matches steeds vaker als likelihood ratio worden gerapporteerd, waarmee een Bayesiaans statistisch schema wordt gehanteerd. Conventionele, individualiserende DNA-profielen zijn de afgelopen jaren in verschillende gremia Tweede Kamer, rechterlijke macht, juridische tijdschriften, enz. Uiterlijk waarneembare persoonskenmerken en verdachte populaties Tot 2003 was, gegeven art. 138a Sv, forensisch DNAonderzoek uitsluitend gericht op het vergelijken van DNAprofielen. Inmiddels is het ook gericht op het vaststellen van uiterlijk waarneembare persoonskenmerken van de onbekende verdachte. 13 De wet wijst thans twee uiterlijk waarneembare persoonskenmerken aan: geslacht en ras. Geslacht wordt al sinds het midden van de jaren 90 standaard bepaald door middel van een amelogeninetest. Een dergelijke test is gevoelig voor het X en Y chromosoom; bij XX is er sprake van een vrouw, bij XY van een man. Alhoewel het vaststellen van XX of XY een gestandaardiseerde test is, en de uitslag zich makkelijk laat aflezen, is de realiteit soms complexer. Bij ten minste in Nederland woonachtige individuen convergeren genetische, fenotypische en sociale identiteiten niet gemakkelijk, omdat zij bijvoorbeeld transseksueel zijn of een specifieke genetische conditie of syndroom hebben, hetgeen een uitdaging kan zijn voor het bepalen van de vermoedelijke uiterlijk waarneembare persoonskenmerken. 14 Het doen van genetische uitspraken over ras mobiliseert vergelijkbare problemen. Ten eerste kent, zo stellen populatiegenetici, het ras homo sapiens geen verdere onderverdeling; er is simpelweg te weinig variatie binnen de menselijke soort om een dergelijke onderverdeling te rechtvaardigen. 15 Genetici stellen daarom dat het correcter is om over populaties te spreken. 16 Maar de vraag wat Genetici stellen dat het correcter is om over populaties te spreken dan over ras 144 NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL. 03

4 een populatie is, is niet zomaar te beantwoorden. 17 Definieer je bijvoorbeeld een populatie aan de hand van taal, geografische locatie of nationale dan wel natuurlijke grenzen? Mede als gevolg hiervan is elke uitspraak over het toebehoren van een individu tot een populatie een statistische en biedt daarmee nooit 100% zekerheid. En ten slotte, zoals we hierna zullen toelichten, is de indeling van individuen in populaties afhankelijk van welk deel van het DNA onderzocht wordt. Om een uitspraak te doen over de genealogische afstamming van een individu hebben populatiegenetici de afgelopen jaren veel onderzoek gedaan naar het manne lijke Y-chromosoom (YDNA) en het mitochondriale DNA (mtdna). YDNA wordt ongewijzigd van vader op zoon doorgegeven, terwijl mtdna ongewijzigd van moeder op kind (dus zowel jongens als meisjes) wordt doorgegeven. Eens in de zoveel generaties zal een Y-fragment of mtdna-fragment spontaan muteren. 18 Populatiegenetici brengen die mutaties in beeld en genereren daarmee kennis over de geografische verspreiding van die mutaties. Zo kan het zijn dat in Noord-West-Europa genetische variant A vaak voorkomt, terwijl variant B relatief laag scoort, en andersom, in Noord-Afrika, variant A juist zeldzaam is en variant B vaak voorkomt. Dit type statistische kennis kan worden gebruikt om uitspraken te doen over de vermoedelijke uiterlijk waarneembare persoonskenmerken van een onbekende verdachte. Want stel dat onderzoek op het Y-chromosoom uitwijst dat de donor van het spoor variant A heeft, dan is de kans groot dat het gaat om iemand die afkomstig is uit Noord-West-Europa en waarschijnlijk een blanke huidskleur heeft. En andersom als in het spoor een variant B wordt ontdekt, dan is de kans groter dat de donor afkomstig is uit Noord-Afrika met een donkerder huidskleur. Een tweede probleem is dat kennis over uiterlijk waarneembare persoonskenmerken reist van het laboratorium waar in de biologie getrainde wetenschappers werken naar de opsporingsdiensten en de daar werkzame juristen en rechercheurs. 19 De genuanceerde statistisch-onderbouwde wetenschappelijke uitspraken over de vermoedelijke uiterlijk waarneembare persoonskenmerken van een onbekende verdachte worden in de opsporingspraktijk verder gecontextualiseerd. Ter illustratie grijpen we terug op de net aangehaalde YDNA-varianten waarbij variant A vaker voorkomt in Noord-West-Europa en B vaker in Noord-Afrikaanse populaties. Dergelijke kennis kan slechts bijdragen aan het opsporingsonderzoek als dat gekoppeld wordt aan de mogelijke uiterlijk waarneembare persoonskenmerken van de onbekende verdachte. Als het DNA-spoor variant A heeft, dan zal het opsporingsonderzoek gericht zijn op de autochtone bevolking. Echter, als variant B wordt aangetroffen in het spoor, dan zal gekeken worden naar lokale demografische informatie. Als er een grote Marokkaanse gemeenschap woonachtig is in de buurt van de plaats delict, dan is de kans DNA-onderzoek dat uiterlijk waarneembare persoonskenmerken herbergt, draagt bij aan discriminatie, stigmatisering en versterking van vooroordelen tegen specifieke groepen groot dat het vizier van de opsporingsautoriteiten gericht wordt op die gemeenschap. Er is echter een verschil waar het gaat om de mogelijkheden die de resultaten bieden voor de te volgen strategie en daarbij behorende keuzes in opsporingsonderzoek. Zo heeft in de zaak Marianne Vaatstra YDNAonderzoek ertoe bijgedragen dat de allochtone bevolking (bewoners van een asielzoekerscentrum) die voor het misdrijf verantwoordelijk werd geacht, werd ontlast van die beschuldiging. 20 De resultaten van dat DNA-onderzoek suggereerden dat de verdachte niet uit het Midden- Oosten maar hoogstwaarschijnlijk uit Noord-West-Europa afkomstig was, waarschijnlijk Nederland. Het DNAonderzoek heeft er weliswaar aan bijgedragen dat de allochtone bevolking werd ontlast en gedestigmatiseerd, maar omdat de groep mannen van Noord-West-Europese afkomst eenvoudig weg te groot is, heeft het geen bruikbare aanwijzingen opgeleverd voor het vervolg van het opsporingsonderzoek. De bruikbaarheid voor opsporingsonderzoek neemt toe wanneer het YDNA- profiel zou suggereren dat de onbekende verdachte gezocht moet worden onder mannen afkomstig uit Noord-Afrika. Om tot een daderprofiel te komen, zal deze uitkomst gekoppeld worden aan andere informatie met betrekking tot de feiten en omstandigheden van het misdrijf (er is veel geweld gebruikt, het slachtoffer is een vrouw) en aan informatie over lokale demografie (er wonen veel Marokkanen in de buurt van de plaats delict). Een dergelijk profiel kan richting geven aan het opsporingsonderzoek. Een voorbeeld daarvan hebben we gezien in de zaak Milica van Doorn, waarbij aan zeventig mannen van Turkse afkomst gevraagd werd om aan DNA-onderzoek deel te nemen. Ze konden allen als verdachte worden uitgesloten. 21 Dit voorbeeld maakt tevens duidelijk dat met behulp van forensisch-genetische kennis over uiterlijk waarneembare persoonskenmerken, in combi natie met andere rechercheertechnieken, niet een individuele verdachte maar een verdachte populatie tot stand wordt gebracht. 22 Alle in de verdachte populatie geclusterde individuen worden een interessante persoon die als mogelijke verdachte moeten worden uitgesloten. 12. LUMC 2005; zie Toom (2009) voor een 14. Toom 2010a. 18. De Knijff Zie: bezocht 4 november analyse hoe een dergelijk statistisch getal 15. Unesco 1951; Serre & Pääbo Toom bijdraagt aan de kloof tussen genetici en 16. Unesco 1951; M charek 2004; Serre & 20. Voor beschrijvingen van deze zaak, zie 22. Cole & Lynch juristen. Pääbo M charek 2008a, b; De Poot & Kruisbergen 13. Stb. 2003/ M charek 2005b. 2006; Toom 2010a. NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL

5 Wetenschap Het rechercheren op verdachte populaties herbergt een nieuwe set van juridische, normatieve en ethische problemen. Zo is een interessante persoon geen juridische categorie er kunnen dus geen dwangmiddelen worden ingezet tegen die interessant gemaakte personen. Als grootschalig DNA-onderzoek wordt ingezet om interessante personen uit te kunnen sluiten, dan is dergelijk onderzoek gebonden aan het vrijwillig afstaan van celmateriaal; weigeren is een recht. Maar diezelfde weigering kan consequenties hebben, want interessante personen maken zichzelf interessanter. Daarmee staat het vrijwilligheidsprincipe onder druk. Personen behorend tot de verdachte populatie wordt gevraagd aan te tonen dat zij onschuldig zijn. In juridische zin is dat een omkering van de bewijslast en tenminste een erosie van de onschuldpresumptie. 23 Een laatste probleem dat DNA-onderzoek naar uiterlijk waarneembare persoonskenmerken herbergt, is dat het bijdraagt aan discriminatie, stigmatisering en versterking van vooroordelen tegen specifieke groepen. 24 Een voorbeeld daarvan is indien de forensischgenetische en statistisch onderbouwde uitspraak dat de onbekende verdachte vermoedelijk van Noord-Afrikaanse origine is, wordt vertaald naar het nieuwsbericht dat de dader een Marokkaan is. DNA-verwantschapsonderzoek en verdachte families Een vaak gehoorde uitspraak is dat DNA uniek is. Die uitspraak is maar ten dele waar, zo hebben we hiervoor gezien bij de bespreking van YDNA en mtdna. Bovendien erft ieder kind de helft van het genoom van de ene ouder, en de andere helft van het genoom van de andere. Als een ouderpaar twee kinderen heeft voortgebracht, dan zullen de twee kinderen genetisch meer gelijkenis tonen dan twee willekeurige, niet-biologisch verwante personen. DNA-profielen bevatten dus informatie over het DNAprofiel van naaste biologische verwanten. Dergelijke kennis kan bijdragen aan opsporing, en wordt in het Nederlands DNA-verwantschapsonderzoek genoemd. In oktober 2009 stuurde Minister van Justitie Ernst Hirsch-Ballin (CDA) het wetsvoorstel DNA-verwantschapsonderzoek naar de Tweede Kamer. Zodra beide Kamers akkoord zijn gegaan met het wetsvoorstel en dat lijkt te gaan gebeuren zal DNA-verwantschapsonderzoek kunnen worden toegepast in opsporingsonderzoek. Het eerdergenoemde art. 138a Sv zal verder worden uitgebreid met het vaststellen van verwantschap, hetgeen wordt gedefinieerd als een gedeeltelijke overeenkomst die erop kan duiden dat een bloedverwante van de onderzochte persoon de mogelijke dader is. 25 De inzet van DNA-verwantschapsonderzoek, zo staat in het wetsvoorstel, wordt proportioneel geacht bij zware geweldsmisdrijven met een maximale gevangenisstraf van acht jaar of meer, doorgaans zijn dat zeden- en levensdelicten. Een verwantschapsonderzoeksopdracht levert honderd of meer potentiële verwanten op DNA-verwantschapsonderzoek kent verschillende vormen. 26 Ten eerste kan door middel van YDNA en mtdna horizontale en verticaal-intergenerationele verwantschap worden bepaald. Vader en zoon zijn verticaal verwant; horizontale verwantschap is onder andere van toepassing bij broers. Verticaal-intergenerationeel DNAverwantschapsonderzoek kan bijdragen aan het incrimineren of juist uitsluiten van bepaalde families (met name in mannelijke lijn). Immers, als het YDNA-profiel van een man niet overeenkomt met dat van een spoor veiliggesteld op een plaats delict, dan is het zeer waarschijnlijk dat zijn biologische mannelijke verwanten ook kunnen worden uitgesloten als mogelijke donor van een biologisch spoor. Vanzelfsprekend is niet uit te sluiten dat kinderen soms door andere mannen zijn verwekt dan de familierelatie doet vermoeden. Ten tweede kan na een ernstig en onopgelost misdrijf worden besloten tot een grootschalig DNA-onderzoek, waarbij alle interessante personen wordt gevraagd celmateriaal af te staan voor DNA-onderzoek. 27 Van iedereen die DNA afstaat, wordt het individuele DNA-profiel bepaald en (handmatig) vergeleken met het DNA-spoor. Komt het DNA-spoor overeen met het DNA-profiel van een bekende persoon, dan heeft die persoon iets uit te leggen. Echter, in de meeste gevallen zullen de DNA-profielen niet overeenkomen, waarna de betreffende persoon kan worden uitgesloten als mogelijke dader. Het kan ook gebeuren dat een treffende gelijkenis vastgesteld wordt tussen het DNA-spoor en het DNA- profiel van de donor, maar dat er geen volledige match is. In dat geval is het mogelijk dat het spoor afkomstig is van een biologische verwante van de donor van het vergeleken DNA-profiel er kan dan sprake zijn van een verticale of horizontale verwantschap. Een variatie van deze tweede vorm is dat een interessante persoon geen celmateriaal afstaat; politie en justitie kunnen dan besluiten een broer, zus of ander familielid van de weigeraar te benaderen om zodoende na te gaan of de weigeraar iets te verbergen heeft. Ten derde kan naar verwantschapsrelaties worden gezocht in de DNA-databank. Een speciale zoekopdracht moet daarvoor worden ingevoerd, en luidt: Zoek de DNA-profielen van bekende personen die zoveel mogelijk overeenkomen met het DNA-spoor. Indien DNA-profielen van bekende personen voldoende overeenkomen met het DNA-spoor, is er een sterk vermoeden voor biologische verwantschap. Dit zou kunnen betekenen dat het DNA-spoor afkomstig is van een broer (of een ander familielid) van de verdachte of reeds veroordeelde waarvan het DNA-profiel is opgenomen in de DNA-databank. De drie geschetste variaties van DNA-verwantschapsonderzoek kunnen leiden tot belangrijke aanwijzingen voor politie en justitie. Die aanwijzingen dragen op hun beurt bij aan de keuzes die worden gemaakt in opsporingsonderzoek. Het Engelse forensische instituut, de Forensic Science Service (FSS), past DNA-verwantschapsonderzoek voor het eerst toe in Dat heeft daar aantoonbaar geleid tot het oplossen van misdrijven. 28 De nationale DNA-databank van Engeland en Wales (hierna: NDNAD), die ongeveer vijf miljoen DNA-profielen van bekende personen bevat, speelt daarbij een grote rol. Maar het oplossen van misdrijven met DNAverwantschaps onderzoek is niet zonder problemen. Tot 146 NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL. 03

6 en met 2005 is het in ongeveer tachtig verschillende opsporingsonderzoeken uitgevoerd. Over het succespercentage van die onderzoeken is weinig bekend. Wel is gerapporteerd dat in 2004 bij ongeveer twintig uitgevoerde DNA-verwantschaps onderzoeken in een kwart van de gevallen bruikbare aanwijzingen werden gevonden. 29 Wat daarmee precies wordt bedoeld, is vooralsnog onbekend. Een verwantschapsonderzoeksopdracht levert, gegeven de grote van de NDNAD, honderd of meer potentiële verwanten op. 30 Daarmee worden hele families als verdachte familie tot onderdeel gemaakt van opsporingsonderzoek. Om het aantal verdachte families te verkleinen, wordt een selectie gemaakt, welke is gebaseerd op de aanname dat sommige families crimineler zijn dan andere families en dat familieleden bij elkaar in de buurt wonen. Zo zal bij twee near matches het opsporingsonderzoek worden gericht op de familie van de bekende persoon die dichter bij de plaats delict woont dan de familie die verder van de plaats delict woont. Etniciteitsonderzoek (zoals hiervoor beschreven) kan verder bijdragen aan de keuzes die richting geven aan het opsporingsonderzoek. Met deze technieken wordt de groep van verdachte families gereduceerd tot een rechercheerbare hoeveelheid en zo tot onderdeel gemaakt van een opsporingsonderzoek. Alhoewel wij het natuurlijk toejuichen dat er meer kans is dat onopgeloste zware geweldsmisdrijven toch worden opgelost, werpen wij toch een aantal essentiële vragen op dat tot nog toe onvoldoende aan bod is gekomen. Een eerste punt heeft betrekking op het verschoningsrecht. 31 Dit recht houdt in dat familieleden gevrijwaard zijn om elkaar te incrimineren. Alhoewel dit een principieel punt is, is de oplossing van zware geweldsmisdrijven dat ook. Een tweede en onzes inziens zwaarder wegend argument tegen DNA-verwantschapsonderzoek heeft betrekking op de specificiteit van dit middel, met name van zoekacties in de DNA-databank. Een dergelijke zoekactie betekent dat een aanzienlijke groep mensen fout positief als interessante persoon in een verdachte familie wordt geclusterd. DNA-verwantschapsonderzoek herbergt dus het risico dat families ten onrechte in een opsporingsonderzoek worden geïncrimineerd, met alle individuele en familiale ongemakken en spanningen van dien die bij een justitieel opsporingsonderzoek komen kijken. Een derde probleem van DNA-verwantschapsonderzoek is gelegen in toevallige genetische overeenkomsten tussen niet-verwante individuen. Als gevolg van die toevallige genetische gelijkenis is de kans dat een (onterechte) verwantschap tussen onverwante individuen wordt vastgesteld niet denkbeeldig. Naarmate de DNA-databank verder groeit, wordt die kans groter. De kans op toevallige gelijkenis neemt verder toe als DNA-verwantschapsonderzoek wordt gedaan op grond van een onvolledig DNA-spoor. Het ten onrechte incrimineren van verdachte families en de kans op toevallige overeenkomsten roepen vragen op over de proportionaliteit van DNA-verwantschapsonderzoek. Die vraag is des te prangender gegeven het feit dat de wetenschappelijke soliditeit van DNA- Families worden ten onrechte in een opsporingsonderzoek geïncrimineerd, met alle individuele en familiale ongemakken en spanningen van dien verwantschapsonderzoek en daarmee de betrouwbaarheid ter discussie staat. 32 Op zoek naar een nieuw juridisch en ethisch vocabulaire De forensische genetica kent verschillende technieken om bij te dragen aan waarheidsvinding. Die technieken zijn allerminst probleemloos, zo is beargumenteerd. Wij hebben een onderscheid gemaakt tussen conventionele, individualiserende forensische DNA-profielen, en innovatieve, clusterende forensische DNA-technieken. Individualiserende DNA-profielen roepen vragen op over de aantasting van individuele grondrechten zoals het recht op een onaantastbaar lichaam en de bescherming van de persoonlijke levenssfeer. Clusterende forensische genetica uiterlijk waarneembare persoonskenmerken en verwantschapsonderzoek gaat niet over individuen, maar over groepen zoals families en populaties. Geanalyseerd is dat deze technieken andere ethische, juridische en normatieve vragen opwerpen. Zo zijn uiterlijk waarneembare persoonskenmerken in de context van opsporingsonderzoek verbonden met vragen over het vrijwilligheidsprincipe, wordt de bewijslast omgekeerd omdat interessante personen gevraagd wordt hun onschuld aan te tonen waardoor de onschuldpresumptie onder druk staat. Bovendien herbergt deze toepassing het risico van discriminatie, stigmatisatie en racisme omdat uiterlijk waarneembare persoonskenmerken bij uitstek aanwijzingen voor het opsporingsonderzoek opleveren wanneer deze toegepast worden op allochtone populaties en minder in het geval van de autochtone populaties de tweede populatie is simpelweg te groot in Nederland. DNAverwantschaps onderzoek roept een andere set van problemen op. Het verschoningsrecht staat bijvoorbeeld onder druk. Belangrijker is echter dat dit type onderzoek grote foutmarges kent, en dat de kans op toevallige near matches meer dan denkbeeldig is, hetgeen wordt versterkt omdat de wetenschappelijke soliditeit van dit middel ter discussie staat. De inzet van beide clusterende technieken staat op gespannen voet met het principe dat de opsporingsautoriteiten een welomschreven opsporingsdoel moeten hebben. Eveneens zou de vraag centraal moeten staan of, en onder welke omstandigheden, de inzet van beide middelen, met alle technische, juridische en principiële haken en ogen, als proportioneel beschouwd kan 23. M charek 2005a; Lynch et al 2008; 25. Kamerstukken II 2009/10, , nr. 27. De Poot & Kruisbergen O Reilly Toom 2010a, b; Williams & Johnson , p FSS Prinsen 2008b. 24. M charek 2008a, b; Washington Kloosterman Williams & Johnson 2008: Toom 2010a. NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL

7 Wetenschap worden in een democratische samenleving. De officier van justitie is bevoegd genetisch onderzoek naar uiterlijk waarneembare persoonskenmerken te bevelen, en zal, als het wetsvoorstel DNA-verwantschapsonderzoek ongewijzigd blijft, ook de bevoegdheid krijgen DNA-verwantschapsonderzoek te bevelen. Dit betekent dat de leider van het opsporings onderzoek beslist over middelen die diep ingrijpen in de levens van individuen behorend tot verdachte populaties en families. Het overgrote deel van hen zal tot onderdeel worden gemaakt van een opsporingsonderzoek zonder dat zij ook maar iets te maken hebben met het misdrijf. Desalniettemin is ons pleidooi niet tegen clusterende forensisch genetische technieken, maar voor een systeem van onafhankelijke checks and balances dat niet alleen rekening houdt met de rechten van individuen maar ook met dat van groepen burgers. Tussenkomst van de rechterlijke macht bij de inzet van deze middelen is onzes inziens meer dan wenselijk. De vraagstukken die wij hier hebben opgeworpen, komen doorgaans niet aan bod in discussies over de nieuwe forensisch-genetische mogelijkheden. Beleidsmakers en juristen beoordelen de toelaatbaarheid van de nieuwe forensisch-genetische mogelijkheden bij voorkeur met wegingsmechanismen die eerder zijn toegepast bij de individualiserende forensische genetica. Toegegeven, het recht op een onaantastbaar lichaam en persoonlijke levenssfeer zijn en blijven belangrijke waarden. In dit artikel hebben wij echter aangetoond dat de vraagstukken waarvoor de nieuwe forensische genetica ons als samenleving stelt van andere aard zijn. Politieke en juridische discussies over de in dit artikel genoemde rechtsprincipes en praktische problemen zijn tot nog toe onvoldoende gevoerd, maar zijn juist in het huidige politieke klimaat van veiligheidsvertogen en risicobeheersing hoognodig. Referenties L. Buiter, M.J. Dubelaar, N.C.W. Haesen, R. Malewicz, J.F. Nijboer, J.F. de Roos & L.G. Toornvliet, DNA-Onderzoek in opsporing en bewijsvoering in strafzaken. DNA-nulmeting, Leiden: Universiteit Leiden Simon A. Cole & Michael Lynch, The social and legal construction of suspects, Annual Review of Law and Social Science 2006, 2, p Commissie Moons, Het DNA-onderzoek in Strafzaken. Rapport van de Commissie Herijking Wetboek van Strafvordering, Arnhem: Gouda Quint Europese Unie 2008, Besluit van de Raad van 23 juni 2008 betreffende de uitvoering van Besluit 2008/615/JBZ inzake de intensivering van de grensoverschrijdende samenwerking, in het bijzonder ter bestrijding van terrorisme en grensoverschrijdende criminaliteit, PbEU 2008, 616, p FSS, Annual Report and Accounts , Birmingham: Forensic Science Service Richard Hindmarsh & Barbara Prainsack, Genetic Suspects. Global Governance of Forensic DNA Proiling and Databasing, Cambridge: Cambridge University Press Ate D. Kloosterman, Recht doen met forensisch DNA-onderzoek, Expertise en Recht 2010, 3, p Peter de Knijff, Meehuilen met de wolven?, inaugurele rede uitgesproken bij aanvaarding van het ambt van hoogleraar populatie- en evolutiegenetica, Leiden: Universiteit Leiden Cees Korvinus, Het DNA-onderzoek in strafzaken, in: Het Crimineel Jaarboek 87/88, edited by C. Liga, Breda: Papieren Tijger 1989, p LUMC, Kwaliteitshandboek van het Forensisch Laboratorium voor DNA-onderzoek (FLDO) van het CHKG afdeling Humane Genetica, Leiden: Leids Universitair Medisch Centrum Michael Lynch, Simon Cole, Ruth McNally & Kathleen Jordan, Truth Machine. The Conten tious History of DNA Fingerprinting, Chicago & London: The University of Chicago Press Amade M charek, Een kwestie van technieken: over de buitensporigheid van de genetica en de onbestendigheid van ras, Krisis, Tijdschrift voor Empirische Filosoie 2004, p a: Populatie in het forensisch DNA onderzoek: van probleem naar mogelijkheid?, in: Ethiek, van DNA tot 9/11, edited by J. Braeckman, B. d. Reuver & T. Vervisch, Amsterdam: Amsterdam University Press b: The Human Genome Diversity Project. An Ethnography of Scientiic Practice, Cambridge: Cambridge University Press a: Silent witness, articulate collectives: DNA evidence and the inference of visible traits, Bioethics 2008, 22, p b: Contrasts and comparisons: three practices of forensic investigation, Comparative Sociology 2008, 7, p NFI, Jaarverslag 2009 van de Nederlandse DNA-Databank voor Strafzaken, Den Haag: Nederlands Forensisch Instituut Will. O Reilly, The Adam case, London, in: Forensic Human Identiication. An Introduction, edited by Thompson & Black, London: Taylor & Francis 2007, p C.J. de Poot & E.W. Kruisbergen, Kringen rond de dader. Grootschalig DNAonderzoek als instrument in de opsporing, Den Haag: Boom Juridische uitgevers & WODC Barbara Prainsack & Victor Toom, The Prüm regime: Situated dis/empowerment in trans national DNA proile exchange, British Journal of Criminology 2010, 50, p Merel Prinsen, -2008a: Forensisch DNA-onderzoek. Een Balans tussen Opsporing en Fundamen tele Rechten, Nijmegen: Wolf Legal publishers. 2008b: DNA-verwantschapsonderzoek: familie van de verdachte?, Strafblad 2008, 6, p D. Serre & S. Pääbo, Evidence for Gradients of Human Genetic Diversity Within and Among Continents, Genome Research 2004, 14, p Staatsblad 2003, 201, p. 1-2, Wet van 8 mei 2003 tot wijziging van de regeling van het DNA-onderzoek in strafzaken in verband met het vaststellen van uiterlijk waarneembare persoonskenmerken uit celmateriaal Victor Toom, De wereld achter het DNA-bewijs: betrouwbaarheid in een Nederlands laboratorium voor DNA-onderzoek, NJB 2009/328, p a: Inquisitorial forensic DNA proiling in the Netherlands and the expansion of the forensic genetic body, in: Genetic Suspects. Global Governance of Forensic DNA Proiling and Databasing, edited by R. Hindmarsh & B. Prainsack, Cambridge: Cambridge University Press 2010, p b: Dragers van waarheid. Normatieve aspecten van twintig jaar forensisch DNAonderzoek in Nederland (diss.), Amsterdam: Universiteit van Amsterdam Unesco, Unesco and its Programme III. The Race Question, Parijs: UNESCO Harriet Washington, Base assumptions? Racial aspects of US DNA forensics, in: Genetic Suspects. Global Governance of Forensic DNA Proiling and Databasing, edited by R. Hindmarsh & B. Prainsack, Cambridge: Cambridge University Press 2010, p Robin Williams & Paul Johnson, Genetic Policing. The Use of DNA in Criminal Investigations, Cullompton, Devon: Willan Publishing NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL. 03