Zuiver Water in de Bommelerwaard

Transcriptie

1 Zuiver Water in de Bommelerwaard Uitvoering parels 2008 A. Visser L.N.C. Vlaar P.C. Leendertse I.s.m. P.A.W.M. Aalbers (DLV Plant) H. Balkhoven (Fruitconsult) A.M.P.M. Bink (DLV Rundvee) A.J. Corsten (DLV Plant) CLM Onderzoek en Advies BV Culemborg, juni 2009 CLM

2 Abstract Ook in 2008 hebben fruittelers, veehouders en glastuinders uit de Bommelerwaard maatregelen genomen om het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen en de emissie richting het oppervlaktewater te verminderen. Nieuwe technieken zijn succesvol toegepast met behulp van individueel advies en studiegroepen. Middelgebruik, milieubelasting en probleemstoffen zijn geanalyseerd. Oplage 140

3 Voorwoord Ook in 2008 is in het project Zuiver Water gewerkt aan verbetering van de waterkwaliteit in de Bommelerwaard. De projectgroep Zuiver Water heeft o.l.v. de heer L. Valstar de voortgang bewaakt. We bedanken deelnemers en project- en stuurgroepleden voor hun actieve bijdrage aan het project. De auteurs

4

5 Inhoud Voorwoord Inhoud 1 Inleiding Aanleiding Doel van het project Leeswijzer 1 2 Werkwijze Rundveehouderij Fruitteelt Akkerbouw Glastuinbouw 5 3 Resultaten Veehouderij Maatregelen en innovaties Milieubelasting Probleemstoffen Communicatie Fruitteelt Maatregelen en innovaties Milieubelasting Probleemstoffen Communicatie Akkerbouw Milieubelasting Probleemstoffen Glastuinbouw Maatregelen en innovaties Milieubelasting en ervaringen Probleemstoffen Communicatie 21 4 Conclusies en aanbevelingen 23

6

7 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Zuiver Water is ook in 2008 voortgezet en heeft zich vooral gericht op succesvolle maatregelen. Dit was een van de aanbevelingen uit de projectevaluatie van de periode Het project heeft na de start succesvol maatregelen geïntroduceerd in de maïsteelt, fruitteelt, op grasland en glastuinbouw. Dit heeft geresulteerd in reductie van middelengebruik. De waargenomen reductie in middelengebruik in 2006 lijkt gepaard te gaan met een daling van het aantal normoverschrijdingen in 2006 op de monitoringslocaties. Om de dalende trend wat betreft middelengebruik en normoverschrijdingen in oppervlaktewater voort te zetten, is het noodzakelijk om de succesvolle maatregelen ( de parels ) verder te stimuleren, te verspreiden en te verankeren. Zuiver Water biedt verder een belangrijke kans om in het gehele gebied van de Bommelerwaard de normen van de Kaderrichtlijn Water (KRW) te realiseren en ook de duurzame economische ontwikkeling van de land- en tuinbouw in combinatie met natuur en leefbaarheid vorm te geven. 1.2 Doel van het project Het project heeft de volgende doelen voor 2008: De succesmaatregelen (de parels) voor de veehouderij, de fruitteelt en de glastuinbouw versterken en nieuwe innovaties stimuleren, en de akkerbouw bij Zuiver Water betrekken. Het creëren van win-win-win situaties (maatregelen die milieuwinst, kostenbesparing en gebruiksgemak opleveren), dat is de beste verankering. 1.3 Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt per sector de werkwijze besproken. Toegelicht wordt hoe in studiegroepen is gewerkt en hoe de individuele aanpak is geweest. In het maatregelenprogramma 2008 zijn per sector parels benoemd. De parels zijn maatregelen en nieuwe technieken die zijn gedemonstreerd en uitgevoerd. Als laatste wordt de communicatie per sector toegelicht. In hoofdstuk 3 worden de resultaten besproken. De uitvoering van de parels komt aan bod. De milieubelasting naar het oppervlaktewater en de verandering ten opzichte van voorgaande jaren is berekend. Het gebruik van probleemstoffen uit de monitoring van het oppervlaktewater 2008 wordt geanalyseerd. De rapportage eindigt met conclusies en met aanbevelingen voor het maatregelenprogramma 2009 (Hoofdstuk 4). 1

8 2

9 2 Werkwijze In het project onderscheiden we in 2008 vier doelgroepen: rundveehouderij (incl. loonwerkers), fruitteelt, akkerbouw en glastuinbouw. Per doelgroep worden hierna de subactiviteiten beschreven. Probleemstoffen die beschreven zijn door Visser & van der Wal (2007) en die zijn aangetroffen in de monitoring 2008 krijgen speciaal aandacht. 2.1 Rundveehouderij Studiegroep In mei 2008 is een gezamenlijke startbijeenkomst gehouden om met de rundveehouders en loonwerkers te brainstormen over nieuwe slagen die gemaakt kunnen worden. De groep van 40 veehouders bestaat uit één studiegroep goed graslandbeheer. Deze komt één keer per jaar bij elkaar. Daarnaast is één studiegroep maïsteelt geformeerd. Deze studiegroep is twee keer per jaar bij elkaar gekomen. In deze veldbijeenkomsten zijn de ervaringen van de diverse technieken besproken en ook geanalyseerd. Na afloop van het seizoen zijn de resultaten teruggekoppeld. Gezien de belangrijke rol die loonwerkers spelen, zijn zij ook uitgenodigd voor deze bijeenkomsten. Individueel advies Aan het begin van het seizoen zijn de deelnemers die in 2007 mee deden benaderd. Percelen die afwateren op de Waal zijn niet meer opgenomen in het project. De deelnemers kregen allemaal één uur begeleiding bij de teelt van maïs. Deze minimale individuele begeleiding was aanvullend op de veldbijeenkomsten, maar ook om nieuwe kennis etc over te dragen. De loonwerker die werkt met de schoffels heeft hierbij begeleiding gekregen.tevens is in beeld gebracht wat de eventuele schade als gevolg van extra teelthandelingen is. Een telefonische helpdesk was beschikbaar voor probleem- en knelgevallen. Onderwerpen Grasland: goed beheer, bestrijding ridderzuring via een robot, pleksgewijze bestrijding met rugspuit, verbetering graslandbeheer waardoor sterkere grasmat en dus minder onkruid. Maïs: spuittechniek (sleepdoek, luchtondersteuning), opschalen dmv loonwerkers, nieuwe technieken (GPS), schoffelen in combinatie met rijenspuit (met als alternatief of aanvulling het aanleggen van randen), middelenkeuze afhankelijk van onkruiddruk en onkruidpopulatie, elektronische doppentester (innovatie waarmee op elk moment doppen getest kunnen worden, b.v. door loonwerkers). De percelen die buitendijks liggen langs de Waal vallen af. 3

10 Probleemstoffen waarvoor we aan reductie werken zijn o.a. glyfosaat, MCPA, bentazon en dicamba tegen onkruiden. Nieuwe technieken Dit zijn bijvoorbeeld spuiten met de sleepdoek, met luchtondersteuning, middelenkeuze afhankelijk van onkruiddruk en onkruidsamenstelling, inzet robot voor ridderzuring bestrijding. Een loonwerker die investeert in een voor het gebied nieuwe techniek heeft begeleiding gekregen. Er vindt tevens monitoring en evaluatie van deze vernieuwingen plaats. Communicatie Tipkaarten met actualiteiten zijn voor de rundveehouders en loonwerkers drie keer per jaar verschenen, bij cruciale momenten in de teelt. Zaken als middelenkeuze, onkruiddruk, weersomstandigheden en nieuwe technieken komen aan bod. In de tipkaarten komen met name goed graslandbeheer en onkruid in maïs aan bod. 2.2 Fruitteelt Studiegroep De studiegroep zoals deze al een aantal jaren draait heeft zelf nagedacht over te behandelen onderwerpen, zodat vraaggestuurd is gewerkt. De studiegroep is zes keer per jaar bij elkaar gekomen. Om het proces goed op de rit te krijgen vond een eerste startbijeenkomst plaats waar het projectdoel helder uiteen is gezet en waar ideeën uitgewisseld zijn. Individueel advies Alle perentelers hebben de fax met de waarschuwing voor vruchtrot ontvangen, incl. informatie vanuit het sporenmodel. Daarnaast heeft een oogstanalyse zwartvruchtrot plaatsgevonden en zijn de individuele waarnemingen en het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen verwerkt in een analyse van de milieubelasting. De knelpunten in de milieusituatie zijn in beeld gebracht. Onderwerpen Windschermen, venturidoppen, Tunnelspuit, Wannerspuit (afgeschermd spuiten), aanpak bewaarrot (biologische bestrijding), waarschuwingsmodel zwartvruchtrot. Probleemstoffen waarvoor we aan reductie werken zijn o.a. cyprodinil (Chorus/Switch tegen schimmels), imidacloprid (Admire tegen insecten) en dicamba. Nieuwe technieken Nieuwe technieken zijn o.a.: biologische bestrijding vruchtrot, bestrijding vruchtrot zodat minder bespuitingen nodig zijn, hernieuwde aandacht voor kalkmelk. Er vindt tevens monitoring en evaluatie van deze vernieuwingen plaats. Communicatie De tipkaarten met actualiteiten verschijnen voor de fruitteelt drie keer per jaar, bij cruciale momenten in de teelt. Zaken als middelenkeuze, onkruiddruk, weersomstandigheden en nieuwe technieken komen aan bod. We sturen deze tipkaarten naar alle fruittelers. De tipkaarten dienen ook 4

11 weer als input voor de bijeenkomsten en bevatten zowel tips als milieubelastingpunten. 2.3 Akkerbouw We inventariseren welke akkerbouwers en teelten er in het gebied zijn. Aan de hand hiervan vragen we de bespuitingen op om inzicht te krijgen in hoeverre akkerbouw belangrijk is als bron van emissies in de Bommelerwaard. 2.4 Glastuinbouw Studiegroep In chrysant is in 2008 een studiegroep opgestart. Deze groep komt 3x per jaar bij elkaar (per kwartaal) en bestaat uit 15 deelnemers. Tijdens de bijeenkomsten zijn ondermeer de volgende punten besproken: knelpunten in de gewasbescherming; mogelijkheden voor emissiebeperking; nieuwe technieken; monitoringsresultaten van waterschap Rivierenland; registratiegegevens van de telers: - Gewasbescherming, zowel chemie als biologie (verbruik in werkzame stof en kosten per m 2 ). - Bemesting; mineralen verbruik per hectare + de kosten hiervan per m 2. - Watergift in l/m 2. - Drainagewater in l/m 2. Individueel advies De adviseur van DLV Plant is reeds nauw betrokken bij een aantal van de bedrijven en zal via deze informele manier het gedachtegoed van het project zuiver water ook overbrengen. Daarnaast wordt 2008 gezien als een referentiejaar waarin de nulsituatie op basis van verbruikscijfers kan worden bepaald. Waar tuinders uit de groep tegen knelpunten oplopen, kunnen ze advies inwinnen bij de DLV plant adviseur. Onderwerpen Onderwerpen die aan bod komen tijdens de activiteiten: Trianum, Rhizolex, gebruik van middelen en emissiebeperking. Probleemstoffen waarvoor we aan reductie werken zijn o.a. tolclofos-methyl (Rizolex tegen schimmels), imidacloprid (Admire), etridiazool (Aaterra) en carbendazim (vanuit Topsin). Carbendazim zelf is niet meer toegelaten maar heeft nog een opgebruiktermijn. Aan de hand van onderzoek in oppervlaktewater worden probleemstoffen elk jaar geactualiseerd. Nieuwe technieken Nieuwe technieken zijn onder andere de inzet van Trianum als biologisch middel ter vervanging van AAterra, Rizolex, Topsin/Carbendazim met een actieve rol voor Koppert als fabrikant inzake kennisoverdracht. Communicatie Via een groepsbijeenkomst en speciale edities van de fax actua van DLV worden inzichten en bevindingen gecommuniceerd. 5

12 6

13 3 Resultaten 3.1 Veehouderij In 2008 doen 45 deelnemers met 404 ha maïs mee aan het project (ongeveer een derde van het areaal maïs in de Bommelerwaard). Dat is 100 ha meer dan vorig jaar (zie figuur 3.1). Het deelnemend areaal grasland is sinds 2005 ongeveer 200 ha. Figuur 3.1 Deelnemend areaal maïs Maatregelen en innovaties De veehouders hebben demonstraties over bestaande en nieuwe technieken in de maïs (schoffelen, luchtondersteuning, GPS, sleepdoek) en op grasland (rugspuit, robot tegen ridderzuring) bijgewoond (tabel 3.1). De veehouders zijn met een of meerdere technieken aan de slag gegaan. Tabel 3.1 Parels voor de veehouderij en de uitvoering in Effect op zuiver water Praktische toepasbaarheid Baten Veehouderij (maïs) Schoffelen icm rijenspuit Middelkeuze Elektronische doppentester Spuittechniek: Luchtondersteuning (l.t) GPS (l.t) Sleepdoek (l.t) Aanleggen randen Veehouderij (gras) Goed graslandbeheer Robot tegen ridderzuring Rugspuit Demonstratie in 2008 Toegepast bij deelnemers 7

14 Maïs Individueel hebben de deelnemers aandacht besteed aan het gebruiken van alternatieve middelen in de maïs. Frontier (170 mbp voor waterleven) is zoveel mogelijk vervangen door Dual Gold (2 mbp) en Clio (71 mbp). Voor zo ver de grond en de weersomstandigheden het toelieten is er geschoffeld. Bij volveldsbespuitingen is het gebruik van luchtondersteuning gestimuleerd. De volgende maatregelen zijn uitgevoerd: 21 ha (5%) is niet bespoten, wel geschoffeld; 221 ha is geschoffeld. Soms twee keer, dus netto 110 ha (28% van het areaal); 114 ha (28%) van het oppervlakte is door middel van rijenbespuiting onkruidvrij gehouden; Spuit met luchtondersteuning 269 ha (66%). 130 ha (32%) is gerold voor een vlakker zaaibed en regelmatige kieming van het onkruid, waardoor spuitresultaat beter is. Het met een rol aandrukken van percelen middels een cambridgerol vindt steeds vaker plaats. Als gevolg van de mestwetgeving vindt steeds meer grondbewerking in het voorjaar plaats. Een hoofdgrondbewerking in het voorjaar op kleigrond vergroot de kans op een kluiterig zaaibed, waardoor de maïs slechter kan kiemen en onregelmatig opkomt. Met een vlak zaaibed komt ook het onkruid egaler op. 71 ha (18%) is voor opkomst van de maïs geëgd. Wiedeggen is dit jaar ook weer met goed resultaat toegepast. Een nadeel is dat wiedeggen in een korte periode moet plaatsvinden, tot 7 à 10 dagen na het zaaien. De weersomstandigheden en beschikbare arbeidskrachten beperken de toepassing. Grasland Goed graslandbeheer kan bijdragen aan vermindering van onkruidbespuitingen in de veehouderij. De deelnemers in de Bommelerwaard hebben in 2008 op 82% van het grasland geen bespuitingen uitgevoerd. Voor probleemonkruiden zoals ridderzuring vindt deels pleksgewijze bestrijding met de rugspuit plaats (7%). Een methode die dit werk eenvoudiger kan maken is het gebruiken van een rode kleurstof in de rugspuit, zodat herkenbaar is welke onkruiden zijn behandeld. Verder kan het gebruik van een quad om de rugspuit te vervoeren en om op het perceel een spoor uit te zetten de arbeid vergemakkelijken. Wellicht kan in de toekomst een robot die ridderzuring bestrijdt worden ingezet. Een toelichting op de ontwikkeling van de robot is aan de deelnemers van Zuiver Water gegeven. Uit de biologische veehouderij komt het idee om een automatische methode te ontwikkelen om ridderzuring te bestrijden. PRI ontwikkelde robot RUUD, die ridderzuring kan bestrijden. Als afsluiting van een veldbijeenkomst hebben de deelnemers een presentatie over de robot bijgewoond en meegedacht hoe deze in te zetten is in de gangbare landbouw. Met behulp van een motor rijdt hij over het perceel en met een camera speurt hij naar groot bladoppervlak. Als hij deze ontdekt, boort hij met een frees de plant met wortel kapot. RUUD moet nog GPS ingebouwd krijgen, zodat hij niet de sloot in rijdt. Verder moet nog gesleuteld worden aan het omgaan met een wisselende lichtintensiteit. Voor veel deelnemers is de robot interessant als de camera een spuit zou aansturen. De aanpak is compleet wanneer de robot ook nog gras kan zaaien na vernietiging. 8

15 3.1.2 Milieubelasting Frontier (170 milieubelastingspunten voor waterleven) is zoveel mogelijk vervangen door Dual Gold (2 mbp) en Clio (71 mbp). Ten opzichte van 2007 is iets meer Frontier gebruikt en ook Maister waardoor de milieubelasting voor waterleven hoger is. Het gebruik van deze twee middelen heeft ook invloed op het bodemleven. Maister heeft ook invloed op de milieubelastingspunten voor grondwater. De onkruidbestrijding is in 2008 onder vrij gunstige weersomstandigheden uitgevoerd. Het resultaat was goed. Half juni was minder gunstig voor bespuitingen vanwege nachtvorst. Op een aantal percelen was de maïs behoorlijk paars, wat verschillende oorzaken kan hebben: bodemstructuur, vochttoestand van de bodem, de ligging van het perceel en de fosfaattoestand. Figuur 3.2 Milieubelasting van het grond- en oppervlaktewater door middelgebruik in maïs (bij 3-6% organische stof). 9

16 Figuur 3.3 Milieubelasting van het bodemleven door middelgebruik in maïs (bij 3-6% organische stof). Figuur 3.4 Hoeveelheid gebruikte werkzame stof per jaar in de maïs. 10

17 In 2008 is het gebruik van een spuit met luchtondersteuning gestimuleerd. Daardoor is er ten opzichte van andere jaren de schoffel minder ingezet. Daardoor neemt het gebruik van de totale hoeveelheid werkzame stof wel toe (zie figuur 3.4). Bij het berekenen van de milieubelastingspunten is geen rekening gehouden met de driftreductie die optreedt bij het spuiten met luchtondersteuning. Dit kan oplopen tot 90%. Dat betekent dat de milieubelasting 10 keer lager kan zijn dan hier berekend. De milieubelasting van het oppervlaktewater in de Bommelerwaard en de milieubelasting van het oppervlaktewater in de grondwaterbeschermingsgebieden van Noord-Brabant in 2008 zijn vergelijkbaar (ca. 70 mbp/ha) Probleemstoffen Uit de evaluatie van Zuiver Water in de Bommelerwaard over de periode kwamen een aantal probleemstoffen naar voren. Probleemstoffen zijn gedefinieerd als stoffen die minimaal een keer per jaar de drinkwater- en/of MTR overschrijden (op minimaal een locatie). Waterschap Rivierenland en DZH hebben de monitoringsgegevens van 2008 geanalyseerd. In deze paragraaf kijken we in hoeverre de probleemstoffen worden toegepast door veehouders in de Bommelerwaard. In tabel 3.2 staan de stoffen die een probleem vormen en die toegepast worden in de veehouderij. In de laatste kolommen staat het gebruik van de stoffen. Het gebruik er van is in de jaren afgenomen. Bentazon en terbutylazin, werkzame stoffen uit Laddok en het nieuwe middel Calaris zijn weer in kleine hoeveelheid gebruikt. Terbutylazin is sinds 2005 niet meer in overschrijding aangetroffen in het oppervlaktewater. Sulcotrione (Mikado) is sinds 2008 een probleemstof wat betreft drinkwater, maar overschrijdt in mindere mate de norm (< 3 keer) dan de overige stoffen die in 2008 de drinkwaternorm overschrijden. Tabel 3.2 Gebruik probleemstoffen in de maïs. Probleemstof MTR Drinkwaternorm Middelnaam Gebruikt gehalte werkzame stof (kg/ha) Laatst aangetroffen* sulcotrione 2008 Mikado 0,120 0,090 0,102 0,080 0,114 glyfosaat 2008 Round-Up 0,050 0, ,111 0,098 bentazon 2008 Laddok N 0, ,001 nicosulfuron 2008 Milagro/ Samson 0,002 0,0004 0,002 0,001 0,0005 dicamba Banvel 4 S 0,006 0,005 0,016 0,011 0,005 terbutylazin Calaris, Laddok N 0,005 0, ,001 *resultaten monitoring 2007 niet meegenomen Communicatie De startbijeenkomst heeft in mei 2008 plaatsgevonden. De locatie was het pompstation van Brakel. Hier is een toelichting gegeven op de monitoringsresultaten van waterschap Rivierenland en de voortzetting van het project Zuiver Water. Daarnaast is met de deelnemers besproken welke stappen zij de komende tijd willen zetten. In een tweede bijeenkomst (juli 2008) is de spuit met luchtondersteuning van een van de loonwerkers gedemonstreerd. Tijdens de derde bijeenkomst (september 2008) is de opkomst van de maïs bekeken en is aandacht besteed aan goed graslandbeheer (rugspuit, quad, robot tegen ridderzuring). 11

18 Tussentijds is er regelmatig telefonisch contact geweest tussen deelnemers en de DLV-adviseur. Drie tipkaarten/nieuwsbrieven ( Nieuwsflits ) zijn uitgebracht. In de Nieuwsflitsen zijn de resultaten van de afgelopen jaren gepresenteerd, is verslag gedaan van de veldbijeenkomsten, zijn tips voor goed graslandbeheer en onkruidbestrijding in maïs gegeven en de voorlopige resultaten 2008 zijn gepresenteerd. Op de website van het project staan de verslagen van de veldbijeenkomsten en de Nieuwsflitsen. 3.2 Fruitteelt Maatregelen en innovaties Fruittelers hebben demonstraties over bestaande en nieuwe technieken bijgewoond (tunnelspuit, venturidoppen, doppentester). De fruittelers zijn met een of meerdere technieken of alternatieve middelen aan de slag gegaan (tabel 3.3). Het resultaat van de doppentest staat hieronder beschreven. Tabel 3.3 Parels voor de fruitteelt en de uitvoering in Effect op zuiver water Praktische toepasbaarheid Demonstratie in 2008 Baten Fruitteelt Windschermen Tunnelspuit Venturidoppen Wannerspuit (l.t) wel 2007 Aanpak bewaarrot (biologische bestrijding) Waarschuwingsmodel zwartvruchtrot Elektronische doppentester Kalkmelk Middelkeuze Toegepast bij deelnemers Doppentest Voor het doormeten van de spuitdoppen is gebruik gemaakt van een doppentester van Aams. Duinwaterbedrijf Zuid-Holland schafte op advies van CLM de doppentester aan. Deze doppentester vangt de vloeistof van iedere dop op in een maatglas. Als de afgifte van een dop 10% afwijkt (onder/boven) van de tabelafgifte, dan is de werking van de dop verminderd. Onder deze kritische grens is de afgifte en dosering te laag. Dit kan de effectiviteit van bespuitingen tegen schimmels sterk verminderen. Bij een te hoge afgifte (versleten dop) kan de dosering leiden tot schade aan het gewas, zeker als meerdere doppen naast elkaar versleten zijn. 12

19 Naast het meten van de dopafgifte wordt ook de druk bij de spuitdoppen vergeleken met de druk op de manometer van de spuit. Een belangrijk resultaat is dat de doppentest de teler een vernieuwde kijk geeft op het spuitwerk. Er wordt weer goed over de details van de techniek nagedacht. Negen fruittelers met verschillende type spuitmachines (Lochmann, Wanner, Munckhoff, Mittlerer, KWH) hebben in totaal 227 doppen getest, waaronder Albuz, Venturi, TJ en ATR. Van de geteste spuiten bleek gemiddeld 50% van de doppen onder de grens van 10% te scoren. Een enkele teler ontdekte een geheel verstopte dop. Een doppentest is dus zeker effectief. Ter plekke zijn de verstopte doppen schoongemaakt. Op deze manier wordt de spuit zonder hoge kosten, weer in topconditie gebracht. Een defecte manometer op de spuit is op te sporen door het meten van de druk bij de spuitdoppen. Dit is het geval wanneer het drukverschil tussen de manometer en de spuitdoppen groot is. Goed werkende spuitdoppen zorgen voor een effectieve bespuiting, met minder milieubelasting van het water. Figuur 3.5 Werkzaamheid spuitdoppen in fruitteelt Milieubelasting Van de appeltelers zijn alleen de bespuitingen van 2008 beschikbaar. Bij perentelers zijn vanaf 2005 de bespuitingen geregistreerd. De afgelopen jaren zijn nieuwe spuitsystemen geïntroduceerd (wanner- en tunnelspuit) die minder drift veroorzaken. Ook zijn de etiketten voor het toepassen van middelen strenger geworden. Daarom wordt voor 2008 bij het berekenen van de milieubelasting richting het oppervlaktewater een gemiddeld driftpercentage van 2% gehanteerd. Het resultaat is minder milieubelasting, met name door verminderd gebruik van thiram. 13

20 Tabel 3.4 Gemiddelde milieubelasting, hoeveelheid werkzame stof en kosten van bespuitingen in appel in Gemiddelde van 12 telers. waterleven bodemleven grondwater werkzame stof kosten mbp/ha kg/ ha euro/ha herbiciden insecticiden acariciden 65 fungiciden overige middelen totaal Tabel 3.5 Gemiddelde milieubelasting, hoeveelheid werkzame stof en kosten in peer in 2005 t/m Gemiddelde van 12 telers Gebruik werkzame stof kg/ha tot 1 sept Gebruik werkzame stof in fungiciden Milieubelasting waterleven door fungiciden Milieubelasting waterleven door thiram kg/ha mbp/ha tot 1 sept * mbp/ha tot 1 sept * Kosten fungiciden euro/ha tot 1 sept ** * 2008 berekening bij 2% drift, andere jaren bij 3% drift ** 2008 hele seizoen Opvallend was dit jaar de moeilijke perenbloei. Door de relatief hoge temperaturen kwam de ontwikkeling snel op gang (figuur 3.6). In de tweede helft van maart en eerste helft april was er regelmatig matige nachtvorst en stonden de bijna bloeiende peren bijna een maand stil in ontwikkeling. Door beregenen was het ook heel nat in de boomgaarden. Een matige perenoogst was het gevolg. Figuur 3.6 Maandsommen neerslag en gemiddelde temperatuur in 2008 (bron KNMI). 14

21 Verdere opvallende zaken zijn: Door de natte zomer regionaal veel schurft op appel (met name in het zuidwesten van de Bommelerwaard); Op sommige bedrijven veel appelzaagwesp en appelbloesemkever (zuid en midden); Nieuwe aantasting door toortswants (appel) en boswants (peer); Vruchtboomkanker (wegvallen Topsin M en aantasting nieuwe appelrassen); Zwartvruchtrot bleef beperkt; Fruitmot op appel is onder controle gehouden, op peer opkomend; Residueisen van met name Rusland. Dit heeft gevolgen voor het afspuitschema; Aangescherpt Lozingenbesluit; Zware hagel in de Betuwe; Steeds meer vogelschade op peer Probleemstoffen Uit de evaluatie van Zuiver Water in de Bommelerwaard over de periode kwamen een aantal probleemstoffen naar voren. Probleemstoffen zijn gedefinieerd als stoffen die minimaal een keer per jaar de drinkwater- en/of MTR overschrijden (op minimaal een locatie). Waterschap Rivierenland en DZH hebben de monitoringsgegevens van 2008 geanalyseerd. Een probleemstof die sinds een aantal jaar wordt aangetroffen in het oppervlaktewater is imidacloprid (tabel 3.6). Deze stof wordt gebruikt in de fruitteelt en glastuinbouw. Ook kresoxim-methyl is een probleemstof wat betreft de MTR en wordt in meerdere teelten gebruikt (o.a. fruitteelt (Stroby) en akkerbouw (Allegro)). Cyprodinil en pyrimethanil overschrijden de drinkwaternorm en worden alleen in de fruitteelt gebruikt. Positief is dat pirimicarb, triadimenol en dichlobenil niet meer worden aangetroffen in het oppervlaktewater. Tabel 3.6 In 2008 gebruikte probleemstoffen in de fruitteelt. Probleemstof MTR Drinkwaternorm Gebruikte middelen Laatst aangetroffen imidacloprid ADMIRE (O-TEQ) kresoxim-methyl 2008 STROBY WG cyprodinil SWITCH pyrimethanil SCALA glyfosaat 2008 ROUNDUP MCPA 2008 MCPA VLB 500 pirimicarb PIRIMOR triadimenol 2005 EXACT VLB dichlobenil 2003 CASORON G Communicatie De studiegroep is verschillende keren in het seizoen bij elkaar gekomen. De aftrap was in april Naast het bespreken van de resultaten zijn ook demonstraties gehouden van o.a. de wannerspuit en de doppentester. In juli konden alle telers hun spuitdoppen laten testen. 15

22 3.3 Akkerbouw De bespuitingen van een groot deel van het akkerbouwareaal in de Bommelerwaard wordt uitgevoerd door een loonwerker. Deze loonwerker heeft de gewassen, arealen en bespuitingen van 2007 en 2008 beschikbaar gesteld. Daarnaast zijn in 2008 nog ca. 100 ha uien verbouwd (zie tabel 3.7). Dit betekent dat van ongeveer tweederde van het akkerbouwareaal in de Bommelerwaard gegevens beschikbaar zijn. De akkerbouwers waren geen doelgroep in het project en hebben daarom geen gewasbeschermingsadvies gekregen. Tabel 3.7 Areaal akkerbouwgewassen waarvan het middelgebruik bekend is Gewas ha ha Suikerbiet Tarwe Zonnebloem Aardappel Knollen 5 5 o.a. Uien 100 Totaal Milieubelasting Figuur 3.7 geeft het aantal milieubelastingspunten voor waterleven per ha gewas weer. Dit is gebaseerd op de bespuitingen van de loonwerker. Bij de berekening is geen rekening gehouden met het feit dat de loonwerker een spuit gebruikt met luchtondersteuning wat een driftreductie kan geven van 90%. Dat betekent dat de milieubelasting in werkelijkheid tien keer zo klein kan zijn. Figuur 3.7 Milieubelasting van het waterleven (mbp/ha) voor akkerbouwgewassen in de Bommelerwaard. Vergelijken we de milieubelasting van het oppervlaktewater in de Bommelerwaard met de milieubelasting van het oppervlaktewater in de grondwaterbeschermingsgebieden van Noord-Brabant in 2008 dan blijkt dat in aardappelen vergelijkbaar wordt gescoord. De milieubelasting in suikerbieten in Noord-Brabant is 29 mbp/ha, in de 16

23 Bommelerwaard in mbp/ha. Ook de milieubelasting voor wintertarwe ligt hoger in de Bommelerwaard (319 mbp/ha in 2008) in vergelijking met Noord- Brabant (67 mbp/ha in 2008) Probleemstoffen Uit de evaluatie van Zuiver Water in de Bommelerwaard over de periode kwam een aantal probleemstoffen naar voren. Probleemstoffen zijn gedefinieerd als stoffen die minimaal een keer per jaar de drinkwater- en/of MTR overschrijden (op minimaal een locatie). Waterschap Rivierenland en DZH hebben de monitoringsgegevens van 2008 geanalyseerd. In deze paragraaf kijken we in hoeverre de probleemstoffen worden toegepast in de akkerbouw. Tabel 3.8 In 2008 gebruikte probleemstoffen in de akkerbouw. Probleemstof MTR Drinkwaternorm Gebruikte middelen Teelt Laatst aangetroffen* imidacloprid Admire zonnebloem kresoxim-methyl 2008 Allegro tarwe ethofumesaat 2008 Magic Tandem suikerbiet pirimicarb Pirimor zonnebloem isoproturon 2006 Azur, IP Flo tarwe metazachloor 2005 Butisan S knollen chloridazon 2004 Pyramin DF suikerbiet metamitron 2004 Goltix WG suikerbiet epoxiconazool 2003 Opus Team tarwe * resultaten monitoring 2007 niet meegenomen Imidacloprid, kresoxim-methyl en ethofumesaat zijn stoffen die in 2008 nog werden aangetroffen boven de drinkwaternorm en MTR. De stoffen worden gebruikt in respectievelijk tarwe, zonnebloemen en suikerbieten. Maar ook in andere sectoren zoals de fruitteelt en glastuinbouw. Voor pirimicarb en isoproturon, die twee jaar geleden nog boven de norm zijn aangetroffen, is dat in 2008 niet meer het geval. Inmiddels is isoproturon niet meer toegelaten. Chloorfenvinfos (AA fleur) is een stof die gebruikt werd in de akkerbouw, maar nu niet meer is toegelaten. In 2008 overschreed deze stof de drinkwaternorm en MTR. De laatste keer dat dit gebeurde was in Glastuinbouw In 2008 is gewerkt met een studiegroep binnen de chrysantenteelt. Het betreft een groep van 15 chrysantentelers, variërend in bedrijfsgrootte en teelt (tros en pluischrysant en santini s). Het areaal van de deelnemende telers komt uit op zo n 82,5 ha of ongeveer 60% van het totale areaal aan chrysant van 136 ha in Het totale netto teeltareaal aan glas in de Bommelerwaard betreft 310 ha. Hiermee komt de dekkingsgraad uit op zo n 27% van het totale glasareaal. Het betreft vanuit het oogpunt van (de effecten van) emissie wel een belangrijke teelt. 17

24 3.4.1 Maatregelen en innovaties Op basis van de in 2007 uitgevoerde evaluatie zijn voor 2008 en verder een aantal parels voor de glastuinbouw gedefinieerd. Tabel 3.9 Parels voor de glastuinbouw en de uitvoering in Effect op zuiver water Praktische toepasbaarheid Baten Glastuinbouw Inzet Trianum +? 0 Inzet biologische middelen tegen trips en spint Middelkeuze Optimalisatie bemesting Optimalisatie watergift Hergebruik drainwater Demonstratie in 2008 Toegepast bij deelnemers Binnen de reguliere bedrijfsvoering en advisering o.a vanuit DLV wordt de toepassing van biologische middelen waar mogelijk sterk gepropageerd. De vraagstukken bemesting en watergift komen tijdens de bijeenkomsten aan de orde. Het blijkt dat het beeld tussen telers een behoorlijke bandbreedte vertoont. Zo kan het gebruik aan nutriënten wel een factor 2 schelen tussen telers. Bij één van de telers heeft de aanschaf van een bepaalde spuitboom geleid tot een halvering van het gewasbeschermingsmiddelengebruik. Recirculatie van drainagewater blijkt een groot aandachtspunt te zijn. Een deelnemer recirculeert nu helemaal niets vanwege het grote risico op Verticilium. Het komt echter voor dat er nooit gerecirculeerd wordt en dat er toch veel Verticilium aanwezig is. Ook het omgekeerde komt overigens voor, veel recirculatie en geen problemen met Verticilium. Bij één van de deelnemers is een proef met een lysimeter aangelegd (ingegraven opvangbak in de grond voor water). Hiermee kan informatie worden verkregen over de waterhuishouding/stromen en nutriëntenstromen/emissies. Er zijn op dit moment nog geen resultaten te melden mede door problemen met de positie van de lysimeter. Trianum Trianum is na het stomen in het zaaibed gebracht via een granulaatstrooier in een dosering van 5 kg per 1000 m 2. Bij deze dosering is de dosering van Aaterra gehalveerd (van 0,5 liter per 1000 m 2 naar 0,25 liter). De eerste rondes zijn geoogst. Er zijn schimmelsporen op de wortel teruggevonden. Vrijlevende Trianum is niet mogelijk. Mogelijke andere manieren in de keten is het gebruik bij de opkweekbedrijven (veredelaars/vermeerderaars). Er zijn contacten gelegd met veredelaar en vermeerderaar Dekker Chrysanten om te kijken of toediening al bij de beworteling van de stekken mogelijk is. Indien bij beworteling toegepast is er wellicht ook een positief effect op Verticilium en Fusarium. (snellere chrysantenrassen zijn wat gevoeliger voor Fusarium). Ook bij Fides worden proeven bij de beworteling gedaan. Op het moment van de bijeenkomst was de 3 e ronde na het stomen geoogst. Op basis van 50 metingen wordt het gemiddelde takgewicht bepaald. Het proefvak wordt vergeleken met de 2 naastgelegen proefvakken en er wordt voor plantdatum gecorrigeerd. Het lijkt op basis van deze proefopzet dat de takken uit het proefvak (met Trianum) wat zwaarder zijn maar gezien de schaal en het aantal monsternames kan dat statisch niet hard worden gemaakt. Er wordt zowel visueel als op takgewicht beoordeeld. Trianum heeft ook positieve effecten op andere ziektes. Het kent een preventieve werking door het vormen van een rootshield waarbij ziektes 18

25 geweerd kunnen worden. Het toepassen bij de opkweek zou daarom een goede optie zijn. Individuele checklist voor bedrijfsadvisering Op basis van elementen van bedrijfsmilieuzorg is gestart met de opzet van een individuele bedrijfschecklist. Dit is een instrument waarbij o.b.v. specifieke bedrijfsgegevens er inzicht kan worden verkregen in het gebruik van water, gewasbeschermingsmiddelen, meststoffen en inzicht in mogelijke verbeteringen (maatregelen). Uitgangspunten daarbij zijn werkbaar voor teler en adviseur, gebruik maken van en integratie in bestaande registratiesystemen, vergroting bewustwording en handelen in zowel in investeringen als good-housekeeping Milieubelasting en ervaringen Binnen het project worden de gebruikscijfers van MPS gebruikt. De gebruikscijfers voor het gehele jaar 2008 zijn voorjaar 2009 ter beschikking gekomen voor de telers. In de tabellen 3.10 en 3.11 zijn geaggregeerde verbruikscijfers aan gewasbeschermingsmiddelen en nutriënten van een aantal telers binnen de zuiver water groep opgenomen. Tabel 3.10 Het gebruik aan werkzame stof van een aantal typen gewasbeschermingsmiddelen binnen de groep telers. Gemiddeld gebruik st.dev Hoogste gebruik Laagste gebruik Verschil tussen hoogste-laagste kg/ha* kg/ha kg/ha kg/ha Insecticiden Araciden ,4 9 Bodemfungiciden Bladfungiciden Groeiregulatoren Herbiciden 1 0, Overig Totaal Totaal insecticiden en fungiciden * kg/ha of l/ha (dichtheid middel op 1 kg/l gesteld) 19

26 Tabel 3.11 Het gebruik aan stikstof en fosfaat binnen de groep telers. Gemiddeld gebruik st.dev Hoogste gebruik Laagste gebruik Verschil tussen hoogste-laagste kg/ha kg/ha kg/ha kg/ha Stikstof Fosfaat Uit de gebruikscijfers blijkt dat voor alle onderscheiden categorieën de spreiding rond het gemiddelde aanzienlijk is. De kleinste factor tussen het hoogste en laagste verbruik per eenheid oppervlak is al bijna 2. Voor subcategorieën als gebruik aan insecticiden zijn deze factoren zelfs aanzienlijk groter. Gezien het kleine geografische gebied waarin de bedrijven zich bevinden, kan de invloed van weersomstandigheden waarschijnlijk geen grote rol spelen. Ook factoren als bedrijfsgrootte, type grond, cultivar en verschil in technische installaties hebben een invloed op verbruik maar kunnen waarschijnlijk ook de grote bandbreedte aan verbruik niet geheel verklaren. Een aanvullende verklaring is de invloed van de ondernemer en gewasbeschermingshandel op het gebruik. De verschillen worden in de studiegroep in 2009 gebruikt ter vergelijking en verbetering Probleemstoffen Uit de evaluatie van Zuiver Water in de Bommelerwaard over de periode kwam een aantal probleemstoffen naar voren. Probleemstoffen zijn gedefinieerd als stoffen die minimaal een keer per jaar de drinkwater- en/of MTR overschrijden (op minimaal een locatie). Waterschap Rivierenland en DZH hebben de monitoringsgegevens van 2008 geanalyseerd. In deze paragraaf kijken we in hoeverre de probleemstoffen worden toegepast in de glastuinbouw. Tabel 3.12 In 2008 gebruikte probleemstoffen in de glastuinbouw. Probleemstof MTR Drinkwaternorm Gebruikte middelen Laatst aangetroffen* imidacloprid Admire methiocarb 2008 Mesurol carbendazim Topsin M etridiazool 2008 Aaterra metalaxyl 2008 Ridomil Gold tolclofos-methyl 2008 Rizolex * resultaten monitoring 2007 niet meegenomen Uit een combinatie van de monitoringcijfers van 2008 en de verbruiksgegevens blijken de stoffen Topsin M (carbendazim), Aaterra (etridiazool), Admire (imidacloprid), Ridomil Gold (metalaxyl), Mesurol (methiocarb) en Rizolex (toclofosmethyl) in gebruik te zijn door de telers en te worden aangetroffen op de meetpunten gemaal H.C. de Jong en gemaal Brakel. Achter beide gemalen komt glastuinbouw voor. Imidacloprid en methiocarb overschrijden op beide punten naast de drinkwaternorm ook de MTR. Imidacloprid is al een paar jaar een probleemstof. Methiocarb wordt aangetroffen boven de MTR sinds 2008, omdat de waarde van de MTR verlaagd is. Niet alle stoffen zijn specifiek voor de glastuinbouw, de belasting kan ook uit andere sectoren afkomstig zijn. 20

27 De hierboven genoemde stoffen zijn door de glastuinders in het project gebruikt. Bij het analyseren van de monitoringsgegevens werden ook stoffen boven de drinkwaternorm aangetroffen die toegelaten zijn in de glastuinbouw maar niet door de telers zijn gebruikt. Dit zijn imazalil (o.a. Fungaflor), paclobutrazool (Bonzi voor potplanten) en thiabendazool (Lirotect) Communicatie Als gevolg van de late start in het jaar is in 2008 één bijeenkomst georganiseerd in Hierbij is het doel en de aanpak voor 2008 en 2009 uiteengezet. Vanuit waterschap Rivierenland is betrokkenheid, werkterrein en visie toegelicht. Daarnaast is informatie over monitoring (punten, frequentie en concentraties) gecommuniceerd. 21

28 22

29 4 Conclusies en aanbevelingen De conclusies worden per sector weergegeven. Kort wordt toegelicht wat er is gedaan, wat het resultaat is en wat aandachtspunten zijn. Veehouderij Het deelnemend areaal maïs nam toe tot 404 ha in 2008 (ongeveer 33% van het maisareaal in de Bommelerwaard). In de maïs is mechanische onkruidbestrijding (schoffelen) in combinatie met de rijenspuit doorgezet en is het spuiten met luchtondersteuning geïntroduceerd. In grasland is pleksgewijze bestrijding van onkruiden met de rugspuit gedemonstreerd en uitgevoerd. Het middelgebruik nam iets toe door het gebruik van de spuit met luchtondersteuning i.p.v. schoffelen en rijenspuit. Daarbij is wel zo veel mogelijk ingezet op middelen met een lage milieubelasting, maar door de toename van het areaal heeft dit ten opzichte van 2007 niet geleid tot een afname van de milieubelasting richting het oppervlaktewater. Bentazon, nicosulfuron, sulcotrione en glyfosaat zijn probleemstoffen die aangetroffen worden in het oppervlaktewater en door de veehouders worden gebruikt. Terbutylazin en dicamba worden inmiddels niet meer boven de norm in het oppervlaktewater aangetroffen. Aanbevelingen zijn: Stimuleren van loonwerkers richting emissiebeperkende spuitmachines en middelenkeuze, ook de loonwerkers in de akkerbouw. Akkerbouw De milieubelasting in aardappelen is laag. Met name in zonnebloemen is de milieubelasting tamelijk hoog. Probleemstoffen die aangetroffen worden in het oppervlaktewater en die gebruikt worden in de akkerbouw zijn imidacloprid, ethofumesaat en kresoximmethyl. Pirimicarb en isoproturon worden inmiddels niet meer boven de norm in het oppervlaktewater aangetroffen. Fruit Het deelnemend areaal is in 2008 gehandhaafd. De afgifte van de fruitteeltspuiten is sterk verbeterd door analyse van de doppen via de doppentester. Toepassing van emissiebeperkende spuitsystemen (Wannerspuit en tunnelspuit) zijn succesvol toegepast. Ook is via een dubbelleidingsysteem de toepassing van venturidoppen in de buitenste rij praktisch toepasbaar gemaakt. Het middelgebruik in de fruitteelt (peren) is afgenomen, met name thiramgebruik. De milieubelasting van het oppervlaktewater is tussen 2005 en 2008 met 75% gedaald door driftreductie en middelenkeuze. Probleemstoffen die in het oppervlaktewater worden aangetroffen en gebruik worden door de telers zijn imidacloprid, kresoxim-methyl, cyprodinil en pyrimethanil. Pirimicarb, triadimenol en dichlobenil zijn inmiddels geen probleemstoffen meer. 23

30 Aanbevelingen zijn: Doorgaan met de studiegroepen; Nieuwe technieken introduceren; Gebruik van probleemstoffen verder reduceren; Aandacht voor residuen op de producten; Monitoren van stoffen in het oppervlaktewater en het gebruik van stoffen. Glastuinbouw De dekkingsgraad is aanzienlijk qua aantal telers en het areaal chrysanten in de Bommelerwaard. Het areaal van de deelnemende telers komt uit op ca 83 ha. Dat is ongeveer 60% van het totale areaal chrysant in De opkomst bij de bijeenkomsten was goed. De eerste indruk van de Trianumproef is positief, maar door de schaal en fase waarin de proef zich bevindt, kunnen nog geen harde conclusies worden getrokken. Het verschil tussen de deelnemers in gebruik van middelen en mineralen is aanzienlijk. De oorzaak is waarschijnlijk een combinatie van houding en verschillen in technische installaties. Vijf stoffen die gebruikt worden door de glastuinders worden in het oppervlaktewater aangetroffen boven de norm (etridiazool, imidacloprid, metalaxyl, methiocarb en tolclofos-methyl). carbendazim wordt inmiddels niet meer boven de norm in het oppervlaktewater aangetroffen. Aanbevelingen zijn: Aandacht voor ontsmetting van recirculatiewater (ondersteuning vanuit DZH en waterschap) en daarmee de mogelijkheid tot hergebruik. Zoveel mogelijk kruisbestuiving realiseren tussen projecten die zich richten op emissiebeperkende activiteiten. Starten met bespreken bedrijfsvergelijkingen in Zo snel mogelijk beschikbaar krijgen van cijfermatige onderbouwing van gebruiken. Dit vereist een goede administratie van de teler. Snelle communicatie van monitoringscijfers vanuit het waterschap naar de telers. Gebruik van probleemstoffen verder reduceren, o.a. via Trianum. 24