Kritische en fenomenologische psychologie
|
|
- Esmée de Jong
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Fenomenologie i De fenomenologie is aan het begin van deze eeuw ontstaan door toedoen van Edmund Husserl ( ), een Duits filosoof. Deze maakte het begrip intentionaliteit van zijn leermeester Brentano tot het kernstuk van zijn leer. Intentio betekent in de filosofie van oudsher de gerichtheid van de geest op een object. Deze gerichtheid werd voor Brentano en Husserl het kenmerk van psychische verschijnselen. Het bewustzijn is niet, zoals in de filosofie van Descartes en in de bewustzijnspsychologie van Wundt, een ding dat vol zit met inhouden, maar de betrokkenheid van een subject op een object: alle bewustzijn is bewustzijn van iets. De innerlijke wereld is niet te scheiden van de uiterlijke wereld en de buitenwereld kan niet los worden gezien van de binnenwereld. Voor Husserl is de mens dus primair geen in zichzelf besloten, geïsoleerd individu, maar gaat hij op in zijn wereld. Elke menselijke ervaring wijst over haar eigen grenzen heen, dat wil zeggen: zij is altijd meer dan wat feitelijk in de ervaring gegeven is. Husserl geeft als voorbeeld de waarneming van een kubus. Gegeven een bepaald perspectief ziet men de bovenkant, een voorkant en een zijkant. Niet alleen is men zich van het zien niet bewust (dat wil zeggen: bewustzijn is het zich bewust zijn van iets buiten zichzelf), maar bovendien blijft de waarneming niet beperkt tot die drie vlakken. Wat men ziet, is immers een kubus. Deze wet dat een fenomeen dat wat zich aan het subject voordoet altijd het louter empirisch gegevene overschrijdt, is door de fenomenologie, maar vooral door de Gestalt-psychologie gemeengoed geworden. Voor fenomenologen heeft iedere ervaring en iedere handeling haar horizon, die zowel staat voor het beperkte blikveld als voor de ongekende mogelijkheden. Bij het zichtbare hoort het onzichtbare, bij het beleefde hoort het niet-beleefde, bij het werkelijke hoort het mogelijke; een ervaring verwijst naar andere mogelijke ervaringen en een handeling naar andere mogelijke handelingen. Fenomenologisch gezien is de wereld van waaruit wij handelen en waarop ons handelen zich richt, een mogelijkheidsruimte die principieel open is. Deze mogelijkheidsruimte is in al onze ervaringen en handelingen weliswaar impliciet aanwezig, maar daarmee nog niet expliciet in de onmiddellijke ervaring gegeven. De mogelijkheden gaan schuil achter de directe ervaring, die zo vanzelfsprekend en natuurlijk lijkt. Een fenomenologische analyse mag dan ook niet blijven halt houden bij het constateren van oppervlakteverschijnselen. Zij moet altijd worden aangevuld met de poging de vooronderstellingen die schuilgaan achter het ingenomen perspectief, expliciet te maken, anders is het onmogelijk de vanzelfsprekendheden van de alledaagse ervaring te overstijgen. Een fenomenologische psychologie mag zich nooit beperken tot feiten, maar moet ook hun horizon specificeren. De fenomenologische analyse van een fenomeen of verschijnsel, die zich ten doel stelt een zo onbevooroordeeld mogelijke houding in te nemen ten opzichte van de fenomenen, moet dus dieper gaan dan de direct waarneembare verschijningsvorm. Hier volgt kort een aantal aspecten van die horizon van ervaringen, dat in de alledaagse ervaring gemakkelijk uit het oog wordt verloren: de zinvolheid van de menselijke ervaring: de mens brengt betekenisvolle relaties in zijn wereld aan. de menselijke intentionaliteit impliceert een mogelijkheidsrelatie ten opzichte van onszelf en de wereld: wij ervaren onszelf als oorsprong van mogelijke handelingen. de tijd als alom aanwezige dimensie van de menselijke situatie. De menselijke ervaring verwijst zowel naar het verleden, dat staat voor alle benutte of gemiste kansen, als naar de toekomst, doordat zij anticipeert op komende mogelijkheden. de mens is niet een geïsoleerd, maar een sociaal wezen. Onze ervaring verwijst altijd naar de anderen. Ik beschouw anderen zoals ik mijzelf ervaar, namelijk als een subject met handelingsmogelijkheden; omgekeerd zien anderen mij ook als zodanig. Communicatie is alleen mogelijk doordat onze ervaringen (tenminste voor een belangrijk deel) intersubjectief zijn: een verschijnsel bestaat niet alleen voor mij, maar ook voor anderen.
2 de mens is niet alleen een geestelijk, maar ook een lichamelijk wezen. De fenomenologische antropologie verwerpt het dualisme van lichaam en geest, waarmee het westerse denken sinds Descartes ( ) behept is. Dat weerhoudt de fenomenologie ervan, zoals andere benaderingen in de psychologie, de cognitieve of de reflexieve aspecten van het mens-zijn te verabsoluteren. De fenomenologische opvatting plaatst vanuit dezelfde overtuiging vraagtekens bij de traditionele scheiding der wetenschappen: typisch voor onze cultuur is bijvoorbeeld dat de problemen van lichaam en geest in aparte disciplines worden bestudeerd: enerzijds de medische wetenschap en anderzijds de psychologie. Kritische en fenomenologische psychologie Een van de grootste bezwaren van kritisch-psychologen tegen de experimentele psychologie betreft de keuze van haar onderzoeksthema s, die meer wordt bepaald door de (on)mogelijkheden van de experimentele methode dan door een omvattende visie op het verschijnsel mens. Holzkamp illustreerde zijn opvatting hierover eens met de parabel van de dronkaard, die s nachts in het park zijn sleutel is verloren, maar alleen onder de lantaarnpaal zoekt, omdat het daar niet zo donker is... Dat de natuurwetenschappelijke methode de meest beproefde methode is, wil nog niet zeggen dat zij ook in de psychologie goede resultaten oplevert. De suprematie van de experimentele methode leidt tot velerlei feitjes en minitheorietjes, waarvan niet kan worden aangenomen dat ze ooit zullen leiden tot een omvattende psychologische theorie. Holzkamp was echter niet de eerste die op de geringe relevantie van psychologisch onderzoek wees. Jean-Paul Sartre stelt al in Esquisse d une théorie des émotions (1939, 1981) dat de werkwijze van psychologen die in de psychologie een exacte wetenschap willen zien, tot resultaat heeft dat de psychologie slechts een totaal van uiteenlopende feiten te bieden heeft, die merendeels geen enkel verband met elkaar hebben. Wat staat, bijvoorbeeld, verder van elkaar af dan het bestuderen van de stroboscopische illusie ii en van het minderwaardigheidscomplex? Die wanorde is geen toeval, maar vloeit juist voort uit de principes van de psychologische wetenschap. Afgaan op het feit houdt per definitie in: afgaan op het begrensde, uit positivisme de voorkeur geven aan het bijkomstige boven het essentiële, aan het toevallige boven het onvermijdelijke, aan wanorde boven orde. Het betekent in wezen het essentiële naar de toekomst verwijzen: dat komt later, als we genoeg feiten bijeen hebben. Psychologen beseffen eigenlijk niet dat men het essentiële niet kan bereiken door de toevalligheden maar opeen te hopen, net zomin als het cijfer een wanneer men maar eindeloos cijfers rechts van 0,99 bijschrijft. Sartre neemt, teneinde de menselijke emoties te bestuderen, zijn toevlucht tot de fenomenologie (zie Terzijde 5). De essentie van emoties bestaat er voor hem uit dat zij betrokken zijn op de menselijke werkelijkheid, waaraan zij hun betekenis ontlenen. Door het verzamelen van louter feiten valt deze betekenis niet te achterhalen. In Nederland droeg vooral de Utrechtse school van Buytendijk, Van den Berg en Linschoten de fenomenologische psychologie uit en verwierf daarmee in wetenschappelijke kringen internationale vermaardheid. Doordat het de fenomenologische psychologie echter aan een eigen onderzoekspraktijk en specifieke praktische toepassingen ontbrak, vond zij in de jaren zestig een abrupt en roemloos einde. De fenomenologische psychologie heeft zich, net als de kritische psychologie, gekeerd tegen de toepassing van de natuurwetenschappelijke methode in de psychologie en tegen het psychologisme, waarin de mens los van zijn situatie wordt bestudeerd. Linschoten confronteert in het volgende citaat de traditionele psychologie met de inzichten van de fenomenologische psychologie: De geheime gedachte van de klassieke, objectiverende psychologie is belevingen en gedragingen te bestuderen alsof het dingen waren, kwantificeerbare, meetbare grootheden, die in hun oorzakelijk verband te onderzoeken zijn. Vandaar de reductie op het fysiologische en de dingachtige elementen, die naar het voorbeeld der natuurwetenschappen als processen worden bestudeerd. Deze pogingen leidden steeds tot een mislukking; het resultaat bestond
3 wel in objectieve wetenschappen als psychofysica, reflexologie, gedragsanalyse enzovoort, maar niet in een wetenschap die de eigenlijke psychologische vragen oplost of beantwoordt. Deze wetenschap kan ook niet ontstaan, zolang niet duidelijk wordt ingezien dat de psychologische gegevens principieel geen proceskarakter hebben. Wordt het proces beheerst door de causaliteit, de psychologische gegevens staan in het teken van de intentionaliteit. De emotie, bijvoorbeeld, is psychologisch gezien niet het noodzakelijke gevolg van een hormonale prikkeling, maar een verhouding tussen de persoon en zijn wereld, een verhouding die zich op bepaalde wijze in structuur en kleur van de wereld openbaart. (...) Daarmee wordt dus aan de psychologische vraag een nieuwe zin toegekend: de vraag naar de beleving is de vraag naar datgene wat zich als (doorleefde) wereld aanbiedt. (Kouwer & Linschoten, 1965) Dat betekent dat de psychologie de situatie moet onderzoeken zoals iemand die ervaart. De centrale vraag in de fenomenologische psychologie is dan ook de vraag naar de betekenis die de situatie voor het subject heeft. Bijvoorbeeld: een obstakel zal bij de een agressie oproepen en aan de ander slechts een meewarige glimlach ontlokken, afhankelijk van de betekenis die de situatie voor het individu heeft. In de strikt wetenschappelijke betekenis van de term is het obstakel nooit de oorzaak van gedrag: iemands gedrag is psychologisch gezien nooit causaal bepaald. En al evenmin door een bepaalde waarschijnlijkheid: dat het obstakel in een vastgesteld percentage van de gevallen leidt tot agressie, zegt alleen iets over de kans dat een niet bestaand, gemiddeld individu agressief gedrag zal vertonen. Maar daarmee kunnen we nog niet voorspellen wat een individu van vlees en bloed in een bepaalde, frustrerende situatie zal doen. Daarvoor is het nodig dat we zijn beleving van die situatie kennen. De relatie tussen obstakel en agressie is dus niet een eens en voor altijd bestaand causaal verband. Fenomenologische en kritische psychologie vertonen door hun nadruk op intentionaliteit, historiciteit, subjectiviteit en intersubjectiviteit belangrijke overeenkomsten. In beide staat de onmiddellijke ervaring en beleving van individuen centraal: beide stromingen hebben zich ten doel gesteld een psychologie te ontwikkelen die recht doet aan deze ervaring en beide gaan ervan uit dat intentionaliteit, subjectiviteit en intersubjectiviteit basisbegrippen van zo n psychologie moeten zijn. Voor beide geldt bovendien dat de ervaring weliswaar de eerste werkelijkheid van mensen is, maar niet de laatste. Anders gezegd: zowel fenomenologie als kritische psychologie is op zoek naar het wezen van de menselijke ervaring, dat schuilgaat achter de verschijningsvormen; dit in tegenstelling tot het positivisme, waarvoor alleen de waarneembare realiteit telt. Volgens Holzkamp ontbreekt het de fenomenologische psychologie echter aan een methode om uit te maken wat de wezenlijke elementen van de menselijke ervaring zijn. De kritische psychologie meent een dergelijke methode gevonden te hebben in de logisch-historische reconstructie of kortweg: de historische methode. Holzkamp concludeert daarom: aan de ene kant heeft de fenomenologie een aantal conditiones sine qua non (noodzakelijke voorwaarden; letterlijk: voorwaarden-zonder-welkeniet) opgeleverd waaraan alle psychologische kennis moet voldoen; aan de andere kant vragen die basisvoorwaarden om een historisch-empirische onderbouwing, waartoe de fenomenologische psychologie zelf niet in staat is gebleken. Allereerst een voorbeeld om aan te tonen dat de kritische psychologie de consequenties van deze fenomenologische basiskennis heeft aanvaard: in de kritische psychologie heeft een tijdlang de neiging bestaan de individuele ervaring direct te koppelen aan de noodzakelijke bijdragen tot de instandhouding van de maatschappij als geheel. Van mensen werd eigenlijk verwacht dat ze de samenhang tussen hun emoties en problemen enerzijds en hun maatschappelijke situatie anderzijds altijd doorzien. Holzkamp heeft zich op een zeker moment gerealiseerd dat hij daarmee uitging van een inzicht in de maatschappelijke samenhang dat van individuen niet zonder meer mag worden verwacht: mensen hebben slechts zicht op bepaalde segmenten van de maatschappelijke totaliteit. Pas toen Holzkamp deze stap had gezet, voldeed de kritisch-psychologische theorie aan het fenomenologische uitgangspunt dat de leefwereld, zoals die in de directe ervaring verschijnt, de primaire werkelijkheid van het individu is. In Holzkamps belangrijkste werk, Grundlegung der Psychologie (1983), wordt de vraag naar de complexe en tegenstrijdige vervormingen van
4 maatschappelijke noodzakelijkheden in de subjectieve ervaring (1984) dan ook niet langer veronachtzaamd. Dan de keerzijde: terwijl in de fenomenologie intentionaliteit, subjectiviteit en intersubjectiviteit onbewezen uitgangspunten zijn, worden deze begrippen in de kritische psychologie logisch-historisch afgeleid uit de geschiedenis van de menselijke soort. Dat wil zeggen: intentionaliteit en (inter)subjectiviteit blijken noodzakelijke resultaten van het maatschappelijke bestaan, zoals zich dat aan het einde van de evolutie heeft ontwikkeld. Met deze andere benadering hangt een andere opvatting van historiciteit samen. Terwijl historiciteit zich in de fenomenologie beperkt tot de geschiedenis van individuen (ontogenese), begint de kritische psychologie bij de natuurhistorische ontwikkeling (fylogenese): zij poogt haar begrippen met behulp van bestaande kennis over de evolutie een wetenschappelijke basis te geven. Holzkamp noemt deze historische afleiding van basisbegrippen of categorieën de categoriale analyse. Zijn uitgangspunt is daarbij dat in de categoriale analyse met betrekking tot het object van de psychologie een historische dimensie wordt blootgelegd, die niet alleen de fenomenologisch aangetoonde historiciteit van onze individuele en sociale ervaring, maar ook natuurhistorische en maatschappelijk-historische processen omvat, die daar ver boven uitstijgen. Beleving en gedrag, bewustzijn enzovoort, die van oudsher het exclusieve object van de psychologie uitmaken en die als menselijke ervaring in de fenomenologie op hun fundamentele structuur worden onderzocht, zijn zo bezien slechts de (voorlopige) eindtoestand waarin zeer veel oudere en meer algemene bestemmingen van het levensproces de specifieke verschijningsvorm van bewustzijn hebben aangenomen. Het psychische, zoals wij het onderzoeksobject van de psychologie globaal zullen noemen, is dus naar onze opvatting niet te reduceren tot kenmerken van onze onmiddellijke ervaring, of kenmerken die daaruit af te leiden zouden zijn, maar heeft als bijzondere verschijningsvorm van het natuurhistorische proces objectieve eigenschappen, die pas onder specifieke, historisch late condities bewustzijn, subjectieve ervaring en dergelijke zijn genoemd. (Holzkamp, 1984). Het primaire in de leefwereld als primaire werkelijkheid komt zo wel in een ander licht te staan. Onze belevingswereld wordt uiteindelijk in belangrijke mate bepaald door de maatschappelijke bestaansvoorwaarden, die vorige generaties hebben geschapen en die wij zelf in stand houden en veranderen. De mens ervaart niet alleen, hij moet handelend de omstandigheden creëren en beheren, waaronder hij vervolgens pas kán leven en beleven. In de menselijke ervaring is de reproductie van het eigen leven voorondersteld: de zekerheid dat men kan beschikken over de middelen tot reproductie van het eigen bestaan is voorwaarde tot de volledige ontwikkeling van de menselijke behoeften. Maar déze conditio sine qua non treffen we in de fenomenologische psychologie niet aan. Literatuur: Holzkamp, K. (1983). Grundlegung der Psychologie. Frankfurt a.m.: Campus. Holzkamp, K. (1984). Kritische Psychologie und fenomenologische Psychologie. Der Weg der Kritischen Psychologie zur Subjektwissenschaft. Forum Kritische Psychologie, 14 (AS 114). Sartre, J.P. (1939). Esquisse d une théorie des emotions. Parijs: Gallimard. (Nederlandse vertaling 1981: Magie en emotie. Schets van een theorie van de gemoedsbewegingen. Meppel: Boom.)
5 i Deze tekst omvat respectievelijk Terzijde 5 en paragraaf 2.2 van Kritische psychologie van M. Almer & M. Lauteslager (1989, niet meer in de handel). ii De stroboscopische illusie (of het phi-fenomeen) is een bewegingsillusie die maakt dat men beweging ziet tussen bijvoorbeeld twee lichtjes die snel na elkaar aan en uitgaan (zoals in neonreclames en lichtkranten). Het fenomeen treedt ook op bij snel opeenvolgende stilstaande beelden die onderling iets verschillen, zoals in de film.
Wat is de mens? - Context. De opkomst van de filosofische antropologie
De menselijke natuur, week 9 De opkomst van de filosofische antropologie Overzicht van reeds behandelde mensbeelden en de mechanistische visie uit de late 19e eeuw Wat is de mens? - Context Plato / Descartes
Nadere informatieEindexamen Filosofie havo I
Opgave 2 Denken en bewustzijn 8 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een omschrijving van het begrip bewustzijn 2 argumentatie aan de hand van deze omschrijving of aan Genghis bewustzijn kan
Nadere informatieEindexamen Filosofie vwo II
3 Antwoordmodel Opgave 1 De empirische werkelijkheid 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een goede uitleg van wat het verificatie- en het confirmatieprincipe inhouden 2 een goede uitleg dat
Nadere informatieMethoden van het Wetenschappelijk Onderzoek: Deel II Vertaling pagina 13 25
De beginselen van de moderne psychologie: de introspectiepsychologie 2 verschillende beginjaren van de psychologie Wundt (1876) Eerste psychologische laboratorium voor onderzoek William James (1879) Eerste
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2002-I
Opgave 1 Wetenschappelijke verklaringswijzen Maximumscore 3 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een antwoord op de vraag of de Weense Kring de uitspraak zinvol zou vinden: ja 1 een omschrijving
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2009 - I
Beoordelingsmodel Opgave 1 Religieuze ervaring 1 maximumscore 5 een bruikbare definitie van religie 1 drie problemen die zich kunnen voordoen bij het definiëren van religie 3 meerdere religieuze tradities;
Nadere informatieMIRARI Van kritiek naar dialoog.
MIRARI Van kritiek naar dialoog. Door Tomas Serrien Verwondering is het begin van alle wijsheid. (Aristoteles) Mirari - 1 HET WAT en HET WAAROM: Het grondidee van Mirari. Het is tijd voor een filosofisch
Nadere informatieMaterie en geest. Grenzen aan het fysische wereldbeeld. Gerard Nienhuis. Universiteit Leiden. Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018
Materie en geest Grenzen aan het fysische wereldbeeld Gerard Nienhuis Universiteit Leiden Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018 Natuurwetenschap: Natuurwetenschap is basis van wereldbeeld geworden.
Nadere informatieDit artikel uit Netherlands Journal of Legal Philosophy is gepubliceerd door Boom juridisch en is bestemd voor anonieme bezoeker
Sanne Taekema (Tilburg) Sanne Taekema, The concept of ideals in legal theory (diss. Tilburg), Tilburg: Schoordijk Instituut 2000, vii + 226 p.; Den Haag: Kluwer Law International 2002, ix + 249 p. Idealen
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2011 - I
Opgave 3 Vreemder dan alles wat vreemd is 12 maximumscore 3 de twee manieren waarop je vanuit zingevingsvragen religies kunt analyseren: als waarden en als ervaring 2 een uitleg van de analyse van religie
Nadere informatieThuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde
Thuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde Universitair Medisch Centrum Utrecht Verplegingswetenschappen cursusjaar
Nadere informatieDISCUSSIE OVER BEWUSTZIJN BIJ DIEREN EN DE NOODZAAK VAN HET ANALOGIE-POSTULAAT door Titus Rivas In de discussie rond bewustzijn (d.w.z.
DISCUSSIE OVER BEWUSTZIJN BIJ DIEREN EN DE NOODZAAK VAN HET ANALOGIE-POSTULAAT door Titus Rivas In de discussie rond bewustzijn (d.w.z. subjectieve beleving) bij dieren wordt soms geopperd dat het analogie-principe
Nadere informatiefilosofie vwo 2016-II
Opgave 2 Theoriegeladenheid van de waarneming 5 maximumscore 3 Een goed antwoord bevat een uitleg met de afbeelding van het eend-konijn van: Kuhns Aristoteles-ervaring: plotselinge perspectiefverandering
Nadere informatieOpgave 2 Doen wat je denkt
Opgave 2 Doen wat je denkt 7 maximumscore 2 een argumentatie waarom Swaab het bestaan van vrije wil verwerpt op grond van de experimenten van Libet: bewustzijn komt pas na de beslissingen van de hersenen
Nadere informatieDe machinemens in de medische geschiedenis en in de huidige medische praktijk
De machinemens in de medische geschiedenis en in de huidige medische praktijk Nel van den Haak Filosofisch Café Zwolle 19 januari 2015 Aandachtspunten: Wat zijn metaforen? De machinemens in de historische
Nadere informatieVraag Antwoord Scores. Opgave 3 Hoe is het om een vleermuis te zijn?
Opgave 3 Hoe is het om een vleermuis te zijn? 11 maximumscore 2 een uitleg met een citaat uit tekst 7 dat Nagels probleem van de vleermuizen een epistemologisch probleem van andere geesten is: we weten
Nadere informatieEindexamen vwo filosofie II
Opgave 2 Leven vanuit vrije wil 7 maximumscore 3 een weergave van een overeenkomst tussen de Avatar-training en Sartre wat betreft de opvatting over vrijheid als zelfverwerkelijking: beiden lijken uit
Nadere informatiehet laagste niveau van psychologisch functioneren direct voordat de eerste bestraling begint. Zowel angstgevoelens als depressieve symptomen en
Samenvatting In de laatste 20 jaar is er veel onderzoek gedaan naar de psychosociale gevolgen van kanker. Een goede zaak want aandacht voor kanker, een ziekte waar iedereen in zijn of haar leven wel eens
Nadere informatieFILOSOFIE ALS VERWONDERING
FILOSOFIE ALS VERWONDERING Freudig war, vor vielen Jahren Eifrig so der Geist bestrebt, Zu erforschen, zu erfahren, Wie Natur im Schaffen lebt. Und es ist das ewig Eine, Das sich vielfach offenbart; Klein
Nadere informatieRefereerbijeenkomst Onderzoeksvoorstellen
Refereerbijeenkomst Onderzoeksvoorstellen Lectoraten Autonomie en Participatie van mensen met een chronische ziekte Zorginnovaties voor kwetsbare ouderen Technologie in de Zorg Programma 12.00 12.05 uur
Nadere informatieOver Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding. G.J.E. Rutten
1 Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding G.J.E. Rutten Introductie In dit artikel wil ik het argument van de Amerikaanse filosoof Alvin Plantinga voor
Nadere informatieBijgeloof en half geloof
Bijgeloof en half geloof Psychologie van de Magie week 2 Opbouw presentatie Bijgeloof volgens Hill Gallagher en Lewis half geloof Bruggetje Saher en Lindemans ontologische verwarring Intermezzo: Feng Shui
Nadere informatieHUMANE WETENSCHAPPEN S I N T - J A N S C O L L E G E. w w w. s j c - g e n t. b e
S I N T - J A N S C O L L E G E w w w. s j c - g e n t. b e Campus Heiveld Heiveldstraat 117 9040 Sint-Amandsberg Tel: 09 228 32 40 heiveld@sjc-gent.be Campus Visitatie Visitatiestraat 5 9040 Sint-Amandsberg
Nadere informatieImmanuel Kant Kritiek van de zuivere rede 53
Ten geleide Kant en de grenzen van de rede 15 Geraadpleegde literatuur 39 Verantwoording bij de vertaling 41 Immanuel Kant aan Marcus Herz (21 februari 1772) Het 'geboorteuur' van de Kritiek van de zuivere
Nadere informatieUNIDE GECERTIFICEERDE BIJSCHOLINGEN. Yoga en Adem. Zondag 22 februari 2009 Waarnemen gewaar-worden gewaar-zijn
UNIDE GECERTIFICEERDE BIJSCHOLINGEN Yoga en Adem Zondag 22 februari 2009 Waarnemen gewaar-worden gewaar-zijn Zondag 22 maart 2009 De kunst van leven en sterven Unide Vereniging ter bevordering van Universeel
Nadere informatieOpgave 1: Vrije wil als zelfverwerkelijking
* PTA code: ED/st/05 * Docent: MLR * Toetsduur: 100 minuten. * Deze toets bestaat uit 11 vragen. Het totaal aantal punten dat je kunt behalen is: 32. * Kijk voor je begint telkens eerst de vraag kort door,
Nadere informatieVoor de beoordeling zijn de volgende passages van de artikelen 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit van belang:
filosofie Correctievoorschrift HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs 20 06 Tijdvak 1 Het correctievoorschrift bestaat uit: 1 Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel
Nadere informatieINFORMATIE LIFELONG OVER PERSPECTIEVEN +31 (0) 638 279 772. lee@lifelong.eu
LIFELONG INFORMATIE Wil je meer uit je werk- en privé-relaties halen? Wil je jezelf en anderen beter begrijpen en misverstanden voorkomen? Dan is het essentieel om je perspectief op de werkelijkheid te
Nadere informatiefilosofie vwo 2015-II
Opgave 2 Onbewuste discriminatie 6 maximumscore 4 Een beschrijving van de twee groepen waarin bij Descartes de gedachten van de ziel uiteenvallen: acties en passies van de ziel 1 een antwoord op de vraag
Nadere informatieEindexamen Filosofie havo I
4 Beoordelingsmodel Opgave 1 Gevoel en machine 1 Een goed antwoord bevat: Twee aan het ontologisch dualisme ontleende argumenten als ondersteuning van de visie dat een dier volgens Descartes geen pijn
Nadere informatieInhoud. Woord vooraf 11. 1. Inleiding Kennismaking met de psychologie 13. 2. Biologie en gedrag De hardware van het psychisch functioneren 51
Inhoud Woord vooraf 11 1. Inleiding Kennismaking met de psychologie 13 1.1 Een definitie van de psychologie 14 1.2 Wetenschappelijke psychologie en intuïtieve mensenkennis 16 1.2.1 Verschillen in het verzamelen
Nadere informatieSystemisch perspectief
Systemisch perspectief Elk mens is deel van een systeem: gezin, familie, vrienden, werk, maatschappij. Ook de mensen die er niet meer zijn, hebben hierin hun plek. In ons thuisgezin vinden we de oorsprong
Nadere informatieTekstboek Module 1. Bewustwording
Tekstboek Module 1. Bewustwording Dag 1. Doe Het Zelf Werkelijkheid. Daar gaan we! Vandaag start je met dag 1 van module 1: bewustwording. Deze module vormt het fundament van de cursus. Je ontdekt tijdens
Nadere informatieDe terugkeer naar het ware zelf! Leven en werken vanuit innerlijke kracht en verantwoordelijkheid!
De terugkeer naar het ware zelf! Leven en werken vanuit innerlijke kracht en verantwoordelijkheid! Door: Nathalie van Spall De onzichtbare werkelijkheid wacht om door onze geest binnengelaten te worden.
Nadere informatiefilosofie Het IK en de vrije wil zin en onzin
filosofie Het IK en de vrije wil zin en onzin Het bewustzijn Fasen van het bewustzijn Fysieke sector Mentale sector Verbeeldingen sector Zintuiglijke waarnemingen en impulsen. De ervaren werkelijkheid
Nadere informatieChristina van der Feltz-Cornelis en Willem van Tilburg
De revanche van het systeemdenken: wat is de waarde voor de sociale psychiatrie? Christina van der Feltz-Cornelis en Willem van Tilburg SYMPOSIUM SOCIALE PSYCHIATRIE: REVANCHE VAN HET SYSTEEMDENKEN 6 november
Nadere informatieUniversiteit van het leven
Universiteit van het leven Eerste druk, april 2012 2012 Lucien M. Verkooijen Corrector: Elly van de Vlugt Fotografie: Fred van Welie Coverbeeld: schilderij De Parel, olieverf op paneel, door Lia Vonk isbn:
Nadere informatieEindexamen filosofie havo I
Beoordelingsmodel Opgave 1 De graaf van Monte-Cristo 1 maximumscore 3 een uitleg van welke primaire hartstocht haat kan worden afgeleid: de droefheid 1 de opvatting van Spinoza over haat: de wil tot verwijderen
Nadere informatieOpgave 3 De gewapende overval
Opgave 3 De gewapende overval 12 maximumscore 2 een argumentatie dat het idee van vrije wil als bovennatuurlijke kracht in het kader van vrije wil als bewuste aansturing voor veel mensen aantrekkelijk
Nadere informatieKant over het mathematisch verhevene
Kant over het mathematisch verhevene G.J.E. Rutten Om te komen tot zijn conceptie van het mathematisch verhevene introduceert Kant eerst het onderscheid tussen groot-zijn (magnitudo) en een-grootte-zijn
Nadere informatieWoord vooraf Opbouw van deze studie
Woord vooraf Opbouw van deze studie XIII XVI DEEL I: PROBLEEMSTELLING 1 HOOFDSTUK I ONTWIKKELING EN STAGNATIE IN DE PSYCHIATRIE 2 Inleiding 2 1. 1 Psychiatrie en geestelijke gezondheidszorg - stand van
Nadere informatieDr. Pieter Vos,
Inleiding op De Knijff s boek,tegenwoordigheid van geest als Europese uitdaging Symposium Protestantse Theologische Universiteit, Amsterdam, 28 maart 2014 Dr. Pieter Vos, phvos@pthu.nl Het vorig jaar verschenen
Nadere informatieVan mij. Een gezicht is geen muur. Jan Bransen, Universiteit Utrecht
[Gepubliceerd in Erik Heijerman & Paul Wouters (red.) Praktische Filosofie. Utrecht: TELEAC/NOT, 1997, pp. 117-119.] Van mij Een gezicht is geen muur Jan Bransen, Universiteit Utrecht Wij hechten veel
Nadere informatieSamenvatting Filosofie Emoties
Samenvatting Filosofie Emoties Samenvatting door een scholier 1030 woorden 28 mei 2013 3,2 2 keer beoordeeld Vak Methode Filosofie Cogito Filosofie samenvatting Emoties (theorie en primaire teksten) THEORIE
Nadere informatieGeloven en redeneren. Samenvatting
Geloven en redeneren Samenvatting Historisch overzicht Pantheïsme en polytheïsme De spiltijd Het oosten Boeddhisme Confucianisme Taoïsme Het westen Jodendom, christendom, islam Filosofie Ontwikkelingen
Nadere informatieOorspronkelijk bewustzijn
Arnold Ziegelaar Oorspronkelijk bewustzijn Een kritiek van de neuromane rede ISVW UITGEVERS Voor mijn vader Cornelis Ziegelaar (1916-1983) hier: in het aardse en ruimtelijk vuur, - hier: in het vogelvrij
Nadere informatieOnthullingen van Kennis
Onthullingen van Kennis Caleidoscoop van Kennis Facetten verschuiven door tijd Vorm en structuur doemen op Gestalte gegeven door Kennis Patronen behouden het ritme De potentie van het punt Hoofdstuk 2
Nadere informatieHet absolute perspectief
1 2 HET ABSOLUTE PERSPECTIEF Van verkramping naar vrijheid PETER GORDIJN 3 2018 Uitgeverij Samsara, Amsterdam 2018 omslagillustratie Greg Rakozy Redactie Justus Kramer Schippers Vormgeving omslag, binnenwerk
Nadere informatieNiet-feitelijke waarheden (2)
Niet-feitelijke waarheden (2) Emanuel Rutten Wat is waarheid? Er zijn weinig wijsgerige vragen die vaker zijn gesteld dan deze. In wat volgt ga ik er niet rechtstreeks op in. In plaats daarvan wil ik een
Nadere informatieDenken als een jurist. Jan Struiksma
Denken als een jurist Jan Struiksma VU-alumni 2013 Welke jurist? Advocaat Notaris Bedrijfsjurist Rechter Docent Onderzoeker Student Privaatrecht Strafrecht Staatsrecht Bestuursrecht Denken en rechtsvinding
Nadere informatieLES 2: Ontwikkel een mindset voor groei PRESENTATIE 2: Waar komt een fixed mindset vandaan?
Veel introverten hebben een fixed mindset ontwikkeld ten aanzien van zichtbaarheid en profileren. Ze denken dat het voor hen niet weggelegd is om zich overtuigend te profileren. Deze presentatie gaat in
Nadere informatieExamenprograma filosofie havo/vwo
Examenprograma filosofie havo/vwo Havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein
Nadere informatieFilosofie voor de Wetenschappen
Date 15-10-2013 1 Filosofie voor de Wetenschappen Presentatie voor de Honours-studenten van de Rijksuniversiteit Gent Jan-Willem Romeijn Faculteit Wijsbegeerte Rijksuniversiteit Groningen Date 15-10-2013
Nadere informatieVraag Antwoord Scores. Opgave 1 Intussen in de wereld van de robots
Opgave 1 Intussen in de wereld van de robots 1 maximumscore 3 een uitleg van de identiteitstheorie: gedachten en ervaringen zijn identiek aan hersentoestanden 1 twee andere redenen waarom de identiteitstheorie
Nadere informatieVraag Antwoord Scores. Opgave 3 De (on)werkelijkheid in Goodbye, Lenin!
Opgave 3 De (on)werkelijkheid in Goodbye, Lenin! 12 maximumscore 2 een uitleg dat volgens Hume het uniformiteitsprincipe filosofisch niet te verantwoorden is: omdat het uniformiteitsprincipe niet is te
Nadere informatieLezen doe je niet met je lichaam. Wat is literaire pornografie?
Lezen doe je niet met je lichaam. Wat is literaire pornografie? dr. Rob van Gerwen Departement Wijsbegeerte Universiteit Utrecht Frame & Stichting Perdu, Amsterdam 11 november 2011 Inhoudsopgave Website
Nadere informatieToeval, Synchroniciteit en Orakeltechnieken
Vooruitblikkend mini-college Toeval, Synchroniciteit en Orakeltechnieken Psychologie van de Magie week 4 Opbouw presentatie Proloog: Biljart! Even terug naar vorige week Toeval Synchroniciteit En weer
Nadere informatieKennis, hoe te benaderen en hoe te funderen..? Violette van Zandbeek Social research Datum: 15 april 2011
Kennis, hoe te benaderen en hoe te funderen..? Naam: Violette van Zandbeek Vak: Social research Datum: 15 april 2011 1 Kennis, hoe te benaderen en hoe te funderen..? Als onderdeel van het vak social research
Nadere informatieEindexamen havo filosofie 2013-I
Opgave 2 Emoties bij mens en dier 10 maximumscore 3 een weergave van de visie van Seneca op woede bij dieren: dieren hebben geen rede en daarom geen emoties 1 een weergave van de visie van Seneca op woede
Nadere informatieLeren Filosoferen. Tweede avond
Leren Filosoferen Tweede avond Website Alle presentaties zijn te vinden op mijn website: www.wijsgeer.nl Daar vind je ook mededelingen over de cursussen. Hou het in de gaten! Vragen n.a.v. vorige keer
Nadere informatieGetallen vertellen het verhaal van het leven, deel 2
11 maart 2019 Getallen vertellen het verhaal van het leven, deel 2.media Drie belangrijke stappen Text: Ursula Gerhard Image: Marion Pellikaan Naar deel 1 De een Met de een begint de schepping, uit de
Nadere informatieEn de hemel als dak boven je hoofd... Ruimte maken voor geloof in christelijk onderwijs. Jan Marten Praamsma Utrecht 1999
En de hemel als dak boven je hoofd... Ruimte maken voor geloof in christelijk onderwijs Jan Marten Praamsma Utrecht 1999 Velen hebben tegenwoordig moeite met het christelijk geloof. Het is zo strijdig
Nadere informatiefilosofie havo 2018-II
Opgave 2 Gevoelswerk 9 maximumscore 2 een uitleg dat Tessa s twijfel toont dat ze zich kritisch tot zichzelf kan verhouden, waarin volgens Korsgaard de waarde van authenticiteit ligt 1 een weergave van
Nadere informatieOpgave 1 Verbeelding bij Shakespeare
Opgave 1 Verbeelding bij Shakespeare 1 maximumscore 2 een uitleg van de oplossing van de paradox van de fictionele emoties volgens Van Hove aan de hand van tekst 1: we weten dat theater fictie voorspiegelt,
Nadere informatieDenkgereedschap 2.0 EEN P R A K T I S C H E M A N I E R VA N K R I T I S C H D E N K E N A L C E D O C O E N E N, S O LV E N TA
Denkgereedschap 2.0 EEN P R A K T I S C H E M A N I E R VA N K R I T I S C H D E N K E N A L C E D O C O E N E N, S O LV E N TA 1 Paul Wouters (1950) Filosoof Consultant Spreker https://www.paulwouters.be/
Nadere informatieEmpirie. Een reactie op de commentaren van Reinoud Bosch, Fred Wester, Edward Groenland en Adri Smaling. Harrie Jansen *
Een reactie op de commentaren van Reinoud Bosch, Fred Wester, Edward Groenland en Adri Smaling Harrie Jansen * Met veel plezier heb ik de commentaren gelezen van de discussianten die ik al vele jaren ken
Nadere informatieHet toepassen van theorieën: een stappenplan
Het toepassen van theorieën: een stappenplan Samenvatting Om maximaal effectief te zijn, moet de aanpak van sociale en maatschappelijke problemen idealiter gebaseerd zijn op gedegen theorie en onderzoek
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting 10 Samenvatting Samenvatting Hoe snel word je boos als iemand je provoceert? Het traditionele antwoord op deze vraag is dat het afhangt van je individuele neiging om boos te worden. Als je
Nadere informatieWillen sterven. Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Moment voor religieuze bezinning en waardevol leven
Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Paul van Tongeren was tot zijn emeritaat hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen en Leuven. Hij is als geassocieerd onderzoeker
Nadere informatieGOUDEN REGELS SODALIS VERSIE - VRIJ NAAR PYTHAGORAS
GOUDEN REGELS SODALIS VERSIE - VRIJ NAAR PYTHAGORAS VOORBEREIDING 1. EER DE GODEN. DENK NA OVER DE FUNDAMENTELE KRACHTEN OF OERTYPEN DIE WERKZAAM ZIJN IN HET LEVEN VAN EEN MENS. VERDIEP VOORTDUREND JE
Nadere informatieToelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 1
Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 1 Deel 1, Hoofdstuk 1 - Dat er iets buiten ons bestaat. Rikus Koops 8 juni 2012 Versie 1.1 In de inleidende toelichting nummer 0 heb ik gesproken
Nadere informatieGeest, brein en cognitie
Geest, brein en cognitie Filosofie van de geest en Grondslagen van de cognitiewetenschap Fred Keijzer 1 Overzicht: Wat is filosofie en waarom is dit relevant voor cognitiewetenschap en kunstmatige intelligentie?
Nadere informatieEindexamen havo filosofie II
Opgave 2 Het geval Phineas Gage 9 maximumscore 2 een uitleg hoe vanuit de fysiologische benadering van emoties het veranderde gedrag kan worden verklaard: de lichamelijkheid van de hersenschade kan tot
Nadere informatieMotieven en persoonlijkheid. Waarom doen mensen de dingen die ze doen?
Motieven en persoonlijkheid Waarom doen mensen de dingen die ze doen? Motivatie psychologen vragen: Waarom doen mensen de dingen die ze doen? Motivatiepsychologen zoeken naar de motieven, de drijfveren
Nadere informatieInhoud. Wenken voor een evenwichtig leven 7. Over Epictetus 69. Nawoord De filosofie van de stoa 73. Bibliografische notitie 83 [5]
Inhoud Wenken voor een evenwichtig leven 7 Over Epictetus 69 Nawoord De filosofie van de stoa 73 Bibliografische notitie 83 [5] 1 Al wat bestaat is in twee categorieën te verdelen: de ene valt binnen ons
Nadere informatieWijsgerige antropologie:
Wijsgerige antropologie: 1. De mens is een dier dat kan denken Een mens is tegelijkertijd het subject en het object van het onderzoek in de wijsgerige antropologie, zowel onderzoeker als datgene wat onderzocht
Nadere informatieEindexamen Filosofie vwo 2001 - I
Eindexamen Filosofie vwo 00 - I 3 Antwoordmodel Opgave Het ontstaan van leven Een juist antwoord bevat de volgende elementen: een goede uitleg van wat inductie is; een goede uitleg van het inductieprobleem
Nadere informatieNLP PRACTITIONER 2015
2015 ERKEND, PRAKTIJKGERICHT EN VERBREDEND De erkende NLP Practitioner opleiding van the Sphere is praktijkgericht en verbredend. Het biedt een uitstekende structuur voor effectieve communicatie, persoonlijke
Nadere informatieVraag Antwoord Scores
Opgave 2 Spiritueel scepticisme 6 maximumscore 4 een uitleg dat McKenna in tekst 6 vanuit epistemologisch perspectief over solipsisme spreekt: hij stelt dat de kennisclaim over het bestaan van andere mensen
Nadere informatieAls de opdracht is gemaakt, kun je, door middel van het aanklikken van onderstaande knop, nog een aantal voorbeelden lezen.
Opdrachten bij hoofdstuk 1 Opdracht 1 (verwerken en ervaren) Het doel van deze opdracht is dat de speciale positie die de psychologie binnen de wetenschappen inneemt duidelijker wordt. Na het maken van
Nadere informatieR e g i s t r a t i e k a m e r. Vaste Commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen uit de Tweede Kamer der Staten-Generaal
R e g i s t r a t i e k a m e r Vaste Commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen uit de Tweede Kamer der Staten-Generaal..'s-Gravenhage, 2 november 1998.. Onderwerp Wetsvoorstel onderwijsnummer
Nadere informatieSpinoza s Visie. Dag 3. Hoe verhoudt de mens zich tot de Natuur?
Spinoza s Visie Dag 3 Hoe verhoudt de mens zich tot de Natuur? Module 3 Herhaling Belangrijke lessen dag 1 en 2 Kennis is de bron van ons geluk. Kennis van het hoogst denkbare geeft het grootst mogelijke
Nadere informatieEssays over bewustzijn en verandering
Essays over bewustzijn en verandering Henri Bergson ISVW UITGEVERS Henri Bergson 4 Over dit boek Wij praten over de verandering maar wij denken er niet aan. Wij zeggen dat verandering bestaat, dat alles
Nadere informatieOver Manifestatie. 'Wensen zijn voorgevoelens van hetgeen je in staat bent daadwerkelijk te realiseren' Goethe
Over Manifestatie Visies die je voor jezelf hebt, zijn een duidelijke voorbode van wat je voor jezelf kunt creëren. Je mag er van uitgaan dat je precies de juiste talenten in huis hebt en dat je precies
Nadere informatieMax van den Broek ALLEDAAGSE PARADOXEN ISVW UITGEVERS
Max van den Broek ALLEDAAGSE PARADOXEN ISVW UITGEVERS INHOUD Voorwoord Daan Roovers 7 Inleiding 9 I Vroeger uit bed 13 II Stoppen met roken 19 III Fear of missing out (F.O.M.O.) 27 IV Het geheim van afvallen
Nadere informatieSOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel SOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE Algemene vorming op het einde van de derde graad secundair onderwijs Voor de sociale
Nadere informatieVraag Antwoord Scores. geesten op metafysisch niveau, omdat er geen andere bewustzijnsvormen bestaan 1
Opgave 1 Scepticisme en film 1 maximumscore 4 geesten op metafysisch niveau, omdat er geen andere bewustzijnsvormen bestaan 1 geesten op epistemologisch niveau, omdat er geen andere bewustzijnsinhouden
Nadere informatieDialogisch verstaan tussen mensen uit verschillende culturen
9 Inleiding Hoe creëren wij een sfeer in onze steden waar iedereen zich thuis voelt? Hoe gaan we om met verschillende culturele feesten en bijbehorende rituelen? Hoe gaan we om met ons gemeenschappelijk
Nadere informatieOpgave 2 Neuroplasticiteit en wilsbekwaamheid
Opgave 2 Neuroplasticiteit en wilsbekwaamheid 6 maximumscore 3 een argumentatie dat de opvatting van Kahn niet tot het dualistisch epifenomenalisme kan behoren, omdat daarin bewuste gedachten geen invloed
Nadere informatieWORK EXPERIENCE PROFILE
WORK EXPERIENCE PROFILE VANDERHEK METHODOLOGISCH ADVIESBUREAU Werkstress is een verschijnsel dat al jaren sterk de aandacht trekt. Statistieken van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid geven aan dat
Nadere informatielogoocw De heer prof. dr. F. P. van Oostrom 26 mei 2005 ASEA/DIR/2005/23876 Taakopdracht voor de commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon geen
logoocw De heer prof. dr. F. P. van Oostrom Den Haag Ons kenmerk 26 mei 2005 ASEA/DIR/2005/23876 Onderwerp Taakopdracht voor de commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon Bijlage(n) geen Geachte heer Van
Nadere informatieTHEMA SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING Kern Subkern 0-4 groep 1-2 groep 3-6 groep 7-8 Onderbouw vo Bovenbouw vmbo Bovenbouw havo-vwo
Kern Subkern 0-4 groep 1-2 groep 3-6 groep 7-8 Onderbouw vo Zelf Gevoelens Verbaal en non-verbaal primaire gevoelens beschrijven en uiten. Kwaliteiten Verbaal en non-verbaal beschrijven dat fijne en nare
Nadere informatieWeten het niet-weten
Weten het niet-weten Over natuurwetenschap en levensbeschouwing Ger Vertogen DAMON Vertogen, Weten.indd 3 10-8-10 9:55 Inhoudsopgave Voorwoord 7 1. Inleiding 9 2. Aard van de natuurwetenschap 13 3. Klassieke
Nadere informatieINHOUD. Lijst van aangehaalde werken XV
INHOUD Voorwoord Afkortingen V XIII Lijst van aangehaalde werken XV Algemene inleiding 1 Deel I. Oorzaak 9 Hoofdstuk 1. Oorzaak en onzeker voorval 11 1.1 Inleiding 11 1.2 Waarom is vereenzelviging van
Nadere informatieHoorcollege 1: Onderzoeksmethoden 06-01-13!!
Hoorcollege 1: Onderzoeksmethoden 06-01-13 Stof hoorcollege Hennie Boeije, Harm t Hart, Joop Hox (2009). Onderzoeksmethoden, Boom onderwijs, achtste geheel herziene druk, ISBN 978-90-473-0111-0. Hoofdstuk
Nadere informatieSessie 1 19 Introductiebijeenkomst
Inhoud I Introductie op het begrip Theory of Mind 7 II Visie op de behandeling van de mens met autisme 9 III Overzicht van de ToM-behandeling 13 IV Programma ToM-behandeling 15 V Gebruik van het werkboek
Nadere informatieHet laboratorium in je hoofd. Pim Lemmens
Het laboratorium in je hoofd Pim Lemmens Oefening 1 Stel, het is mogelijk om mensen vrijwel instantaan te beamen van de ene plaats naar de andere (vgl. Star Trek) We vormen samen een ministerraad die wetgeving
Nadere informatieCVS, MEERDANEEN SYNDROOMALLEEN
CVS, MEERDANEEN SYNDROOMALLEEN P R O F. D R. I G N A A S D E V I S C H Medische Filosofie en Ethiek Departement Huisartsengeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg Universiteit Gent VRAAGSTELLING CONGRES
Nadere informatieRotterdam Vakmanstad. 23 april dr.
- - - Rotterdam Vakmanstad 23 april 2018 8 7 2 5 2 1 dr. In de visie komt duidelijk naar voren dat verwondering en wetenschap in de gehele doorlopende leerlijn zouden moeten blijven samengaan. In hoeverre
Nadere informatieSpinoza - ook tafels hebben een ziel
Spinoza - ook tafels hebben een ziel In de zeventiende eeuw kwam de filosoof René Descartes met de beroemde stelling dat alles in de wereld tot twee substanties teruggeleid kan worden: lichaam of geest.
Nadere informatie