ALS HET BEESTJE MAAR EEN NAAM HEEFT

Transcriptie

1 JOS SWANENBERG ALS HET BEESTJE MAAR EEN NAAM HEEFT DE VERSCHEIDENHEID VAN LEXICALE VARIATIE In dialects the measure of lexical variation can be quite divergent. One etymon can cover a concept in the Dutch language area, and even in other languages. For other concepts however, we fi nd tens of diff erent dialect names in a relatively small area such as the Limburgish language area in Belgium and the Netherlands. This paper deals with the divergence of the measure of lexical variation in Dutch dialects. Some possible explanations are mooted and a method for comparison is elucidated. 1. INLEIDING Voor een aantal zaken hebben we in verschillende talen woorden die allemaal op dezelfde vorm terug te voeren zijn, bijvoorbeeld vis, fi sh, Fisch, fi sk. Voor andere begrippen vinden we juist woorden van geheel verschillende oorsprong, zoals klaproos, poppy, Klatschmohn en kornvallmo. De mate van lexicale variatie kan met andere woorden sterk verschillen. Dat geldt niet enkel voor verschillende talen, maar natuurlijk ook voor verschillende dialecten, een verschijnsel waarover Magda Devos enkele bijdragen over heeft gepubliceerd (o.m. De Caluwé en Devos 1993, De Tier en Devos 2000). 2. BASISNIVEAUBEGRIPPEN Voor de begrippen waarvan wij als kind de naam al vroeg leren is binnen talen gewoonlijk weinig lexicale variatie te verwachten. Die begrippen, die door eenieder gekend worden, noemen we basisniveaubegrippen (basic level objects) en hun namen, die in het dagelijks taalgebruik veelvuldig gebruikt worden, behoren tot de basiswoordenschat (basic vocabulary). Bekend is bijvoorbeeld de lijst van basisniveaubegrippen van Swadesh (The origin and diversifi cation of language 1971: 283), waarop begrippen als zon, neus, vis of roos prijken, die meestal door nauw verwante woorden worden uitgedrukt in het Nederlandse dialectgebied maar ook in groter, Europees verband. Hieronder volgen enkele voorbeelden van basisniveaubegrippen die in verschillende talen nauw verwante benamingen dragen: de Nederlandse, Hoogduitse, Engelse, Friese, Gothische, Zweedse, Latijnse, Franse termen. 561

2 ALS HET BEESTJE MAAR EEN NAAM HEEFT Ned. Dui. Eng. Fries Goth. Zwe. Lat. Frans zon Sonne sun sinne sauil sol sol soleil wijn Wein wine wyn wein vin vinum vin neus Nase nose noas - näsa nasus nez vis Fisch fish fisk fisks fisk piscis poisson vader Vater father heit fadar fader pater père roos Rose rose roas - ros rosa rose rood rot red read rau[th]s röd ruber rouge Er treedt in deze Europese talen niet veel variatie op bij de opgesomde begrippen. Daarnaast zijn de woordvormen over het algemeen niet geleed: de basiswoordenschat bestaat voornamelijk uit simplexen. Het zijn bovendien vaak oude woorden met een ondoorzichtige etymologie en een groot verspreidingsgebied. 3. HOOIWAGENS EN KOOLMEZEN Dat staat in schril contrast met andere begrippen die in veel kleinere gebieden volop variatie laten zien. Begrippen kunnen tientallen of zelfs honderden verschillende namen krijgen in kleinere geografische ruimten zoals een enkele provincie uit het Nederlandse dialectgebied. Dat geldt bijvoorbeeld voor begrippen als lieveheersbeestje, sleutelbloem, vergiet, kruimeltje of leunstoel. Veel van de benamingen die dan optreden zijn geen simplexen maar complexe termen. Het betreft vaak samenstellingen waarvan een aantal niet direct het begrip duidt maar min of meer perifrastisch is, vaak zelfs metaforisch (Swanenberg 2004). Bij wijze van voorbeeld volgen hieronder de vele verschillende namen voor de hooiwagen in de Brabantse dialecten en voor de koolmees in de Limburgse dialecten. Er treedt enorme variatie op in de naamgeving van de hooiwagen, een spin met een klein lichaampje en lange, dunne poten, in de Brabantse dialecten (dialecten van Noord-Brabant, Antwerpen en Vlaams-Brabant). Het materiaal komt uit een aflevering van het Woordenboek van de Brabantse Dialecten (Swanenberg 2001). hooiwagen (ook hooiwagel, hooiwawagel), holwagen, luiwagen, hooikar (ook hooikaars), hooipaard, hooispringer, hooiwipper, hooispin, horlogespin, horlogewerker, horlogewinder, wegwijzer, wijzer, windwijzer, ijzerweg, langbeen, langbener, langbeender, langgebeente, pater langbeen, peeke langbeen, mieke lang(e)been, miekebeen, miekebeentje, mieke lang(e)poot, scheper langbeen, scheper langpoot, scheper, lang(e)poot, lang(e)poter, knikkerpoot, zevenpoot, duizendpoot, duizendpoter, poot, spinnenpoot, loper, steltloper, haaiemaai, heimaai, toveres, vloeker (ook vloege), vrijer, grote vader, grote spin, grote spinnenkop, lange spinhoer, spin met lange poten, spin, spinhoer, spinnenkop, spinnenkop 562

3 JOS SWANENBERG met lange benen, spinnenkop met lange poten, waterspin, veldspin, mechelse spin, spreider, spijder, snijder, snijder snip snap, kleermaker, glazenmaker, glazensnijder, glazenwasser, ruitenwasser, muggenkop, fl iplander, stekkendrager. Niet alle namen in deze reeks hebben dezelfde status. Er is onderscheid in verspreidingsgebied, benoemingsstrategie en woordstructuur. Sommige termen zijn unica, eenmalig vermelde benamingen, terwijl andere termen in het gehele onderzoeksgebied werden opgegeven. Een aantal termen is meer omschrijvend dan andere. Namen die uit vergelijking zijn voortgekomen, zoals hooiwagen of wegwijzer,, zijn minder omschrijvend dan het prozaïsche spinnenkop met lange benen. Laatstgenoemde term bestaat bovendien uit meer dan één lexicaal element. De reeks van benamingen voor de hooiwagen bevat dus niet alleen verschillende woorden, maar ook enkele uitdrukkingen met meerdere woorden. Dat patroon keert terug in vele lemma s van het Woordenboek van de Brabantse Dialecten. De variatie in benamingen bevat dus ook morfologische variatie, die in het woordenboek en ook in deze bijdrage op hetzelfde niveau als lexicale variatie behandeld wordt. Of anders gezegd, heteronymie is in het materiaal van de thematisch opgezette, regionale dialectwoordenboeken, niet enkele lexicaal maar, weliswaar in veel mindere mate, ook morfologisch van aard. Op bijgaand kaartje van de provincies Nederlands en Belgisch Limburg staan, bij wijze van tweede voorbeeld, verschillende namen voor de koolmees uitgetekend. Kaart 1: De Limburgse koolmees, uit J. Kruijsen (2000: 74). 563

4 ALS HET BEESTJE MAAR EEN NAAM HEEFT koolmees (ook koolmeeske) koolmus (ook koolmuske) bij(en)mees (ook bijenmeeske, bijmeeske, bijmeetske, bijmjeeske, scheel bijmees) bij(en)mus (ook bijenmuske, bijmuske, dobbel bijmuske, scheel biemuske, scheel bijmus) bijenpik(ker) (ook bijenpikske) kees/kezenmus (ook keesmuske, kezenmuske) keeske(i)t keesmuts tietemees (ook tietemeeke, tietemeeske) Dat zijn nog maar de tien meest frequente benamingen uit het lemma in het Woordenboek van de Limburgse dialecten over de koolmees. In de legenda bij deze kaart werden verschillende trefwoorden en lexicale varianten samengenomen, zoals tussen haakjes wordt aangegeven. Wederom zijn er ook woordgroepen zoals scheel bijmus onder die trefwoorden te vinden. Samen zijn er 93 verschillende namen voor deze vogel gevonden in de dialecten van de provincies Belgisch en Nederlands Limburg (Kruijsen 2001: 92-95). Alvorens dit onderwerp verder te bediscussiëren, wordt nu eerst een methode voorgesteld, waarmee de mate aan verscheidenheid tussen begrippen goed kan worden vergeleken. De aantallen verschillende benamingen uit het woordenboekmateriaal hangen immers mede af van de hoeveelheid materiaal die per begrip verzameld kon worden. 4. VERGELIJKINGSMETHODE Door per begrip te berekenen hoeveel verschillende woorden (of woordgroepen) er zijn in verhouding tot het aantal opgaven in een materiaalverzameling, kunnen we laten zien hoe groot lexicale variatie in verhouding tot andere begrippen is. Dergelijke cijfers laten zien hoe groot het verschil in lexicale variatie is tussen de benoeming van bijvoorbeeld de beuk en de sleutelbloem. Voor botanici zitten de beuk en de sleutelbloem taxonomisch op hetzelfde niveau, maar de lexicale variatie laat zien dat we in het benoemen deze begrippen heel verschillend behandelen. Voor de pimpelmees vonden we 92 verschillende dialectbenamingen in de Brabantse dialecten, 92 lexicale items, voortkomend uit 344 opgaven, dialectgegevens. De guiraudscore van de pimpelmees is dan 92 gedeeld door de wortel (dat tempert de verschillen in aantallen van opgaven) van 344, is Voor de beuk hebben we ook 344 dialectgegevens, maar dat leverde slechts 6 verschillende lexicale items op. De guiraudscore is dan

5 JOS SWANENBERG Guiraudscores van lexicale variatie bij flora en fauna in Brabantse dialecten: Begrip score Beuk 0.3 Eik 0.3 Kievit 0.3 Mol 0.37 Egel 0.45 Reiger 0.63 Merel 0.64 Haas 0.75 Ooievaar 0.89 Spitsmuis 1.15 Boerenzwaluw 1.36 Korenbloem 1.56 Veldleeuwerik 1.6 Koperwiek 1.83 Zanglijster 1.94 Boomleeuwerik 2.1 Huismus 2.16 Vlinder 2.19 Kuifleeuwerik 2.21 Nachtzwaluw 2.4 Klaproos 2.56 Gierzwaluw 2.78 Witte waterlelie 2.98 Ringmus 3.07 Madeliefje 3.65 Oeverzwaluw 3.68 Slaapbol 3.7 Koolmees 4.01 Grasmus 4.08 Heggenmus 4.16 Sleutelbloem 4.64 Pimpelmees 4.96 De minste variatie treedt op bij basisniveaubegrippen als vis, vogel, boom en bloem. Begrippen als beuk, eik, mol, egel of merel kennen een vergelijkbare kleine verscheidenheid aan variatie. Dat 565

6 ALS HET BEESTJE MAAR EEN NAAM HEEFT zal ook de reden zijn waarom ze in het Nederlands een simplex als benaming hebben. Begrippen als sleutelbloem en pimpelmees kennen daarentegen een hoge mate van lexicale variatie. 5. ABSTRACTIENIVEAU Waarom treedt bij sommige begrippen veel meer variatie op dan bij andere begrippen? Het begrip vogel levert in de Nederlandse dialecten vrijwel geen variatie op. Dat is dan ook een basisniveaubegrip. Benamingen voor soorten vogels, zoals de koolmees en de pimpelmees, kunnen erg gevarieerd zijn. Het onderscheid in verscheidenheid tussen het basisniveaubegrip vogel en de subcategorie koolmees zou kunnen worden verklaard uit een onderscheid in abstractieniveau. De Caluwe en Devos (1993) verklaren homogeniteit met de regel onomasiologische variatie is omgekeerd evenredig met de ontologische variatie, een regel die we hier kunnen toepassen voor het begrip vogel. Omdat dat begrip allerlei verschillende soorten dekt, is het abstractieniveau van het begrip wat hoger. Dan vinden we nauwelijks lexicale variatie. Het begrip koolmees kent vrijwel geen ontologische variatie. Het abstractieniveau is nu lager, want er is een duidelijk, vrijwel eenvormig beeld van dit begrip, dat veel onomasiologische variatie kent. Op de tweede plaats werken er verschillende benoemingsprocédés: zo zien we bij de benoeming van vogelsoorten meer samenstellingen op bijv. mus of mees dan op vogel, maar bij planten juist meer samenstellingen op bloem of kruid dan op bijv. anjer (meer gedetailleerd uitgewerkt in Swanenberg 2004). Vogelsoorten krijgen, met andere woorden, met soortaanduidingen samengestelde benamingen en plantensoorten krijgen met algemenere aanduidingen samengestelde benamingen. Ook hier speelt het abstractieniveau een rol. Bij vogels treedt subcategorisering (de benoeming van verschillende soorten) meer op de voorgrond dan bij planten. 6. TOT SLOT In de dialectologie worden verschillende typen verklaringen voor heteronymie aangedragen. Deze kunnen o.m. taalintern, cognitief, cultureel en historisch van aard zijn. Lexicale variatie kan onder meer verklaard worden met taalinterne processen, zoals vrees voor homonymie. Het bekendste voorbeeld is het voorkomen van woordvormen als faisan en vicaire in plaats van afstammelingen van gallus voor haan in het zuidwesten van Frankrijk. De isoglosse valt vrijwel samen met de isoglossen van anlautende c > g en ll > tt, zodat de woorden die zich in deze streek uit gallus zouden kunnen ontwikkelen, gelijkluidend met ontwikkelingen uit cattus zouden zijn geworden. Daarnaast kan de dialectologie conceptuele processen voor het voetlicht brengen bij de verklaring van lexicale variatie. Het begrip spin kent weinig lexicale variatie, bijna alleen spin(ne), kobbe/ koppe en combinaties daarvan. Dat is een voorbeeld voor de regel onomasiologische variatie is 566

7 JOS SWANENBERG omgekeerd evenredig met de ontologische variatie (De Caluwe en Devos 1993). Het begrip heeft een relatief hoog abstractieniveau, omdat het een flink aantal uiterlijk verschillende soorten dekt. Meer algemeen nog kan gesteld worden dat basisniveaubegrippen over het algemeen niet veel lexicale variatie kennen, ook als ze weinig ontologische variatie kennen. Er zijn immers nauwelijks heteroniemen te vinden voor haas, vos of hert in de Zuid-Nederlandse dialecten. Vooral ook het conceptuele ordeningsprincipe is van belang: basisniveaubegrippen kennen meestal minder heteronymie dan meer specifieke, subcategoriserende begrippen. Vervolgens kunnen culturele en psychologische factoren betrokken worden in verklaringen voor de verscheidenheid in de mate van lexicale variatie. Het gaat hier dan om emotionele geladenheid, relicten uit kindertaal en -denken, verwijzingen naar nut of schade en dergelijke. De graad van emotionaliteit in de houding van de mens ten opzichte van het benoemde bepaalt de graad van lexicale variatie. Wanneer appreciatie of depreciatie van het benoemde groot is, vinden we veel verschillende termen, zoals bijvoorbeeld voor de egel (De Tier en Devos 2000). Ook taboe kan leiden tot de behoefte aan nieuwe benamingen; door metaforische betekenisuitbreiding kunnen antroponiemen zoals varende vrouw en zelfs barende vrouw verwijzen naar een wervelwind (Brok 1973). Begrippen krijgen dan omschrijvende termen in plaats van of ook wel naast simplexen uit de basiswoordenschat. Die begrippen zijn onderhevig aan factoren die de mate van lexicale variatie vergroten. Bijgeloof, taboe, kinderspel, maatschappelijke relevantie, afkeer en affectie kunnen onder meer metaforiek veroorzaken. Zo krijgt de vlinder benamingen als zomervogel, schoenlapper, pannenlikker en botervogel.. Niet zelden komen meerdere perifrastische benamingen voor een begrip naast elkaar voor binnen één dialect. De mate van lexicale variatie is groot, omdat de geografische actieradius in de provinciale, agrarische samenleving tot aan de jaren zestig beperkt is gebleven tot de eigen, nog besloten woongemeenschap. Benamingen voor mensnabije begrippen, als planten en dieren, kinderspelletjes, speelgoed, huis-, tuin- en keukenvoorwerpen behoren tot een statisch deel van de dialectwoordenschat waarin zelden veranderingen optreden. Zo blijven in de traditionele, lokale dialecten vaak vele benoemingsvarianten met elk een relatief beperkte verspreiding in stand. Maar dat alles wordt natuurlijk doorkruist door de historische ontwikkeling van de dialectwoordenschat en het gebied waar deze gebezigd wordt. Het geografische Nebeneinander is de spiegel van het historisch Nacheinander. In gevallen kan het ook de spiegel zijn van een stilistisch Miteinander. Met dat laatste wordt bedoeld dat het naast elkaar bestaan, binnen één dialect, van synonieme uitdrukkingen met verschillende connotatie en gebruikswaarde een voedingsbodem zijn kan voor lexicale differentiëring op de geografische as (De Tier en Devos 2000: 209). 567

8 ALS HET BEESTJE MAAR EEN NAAM HEEFT BIBLIOGRAFIE BROK, H. (1973), De varende vrouw en de barende vrouw. In: Taal en Tongval 25, DE CALUWE, J. EN M. DEVOS (1993), Universele tendenzen in de lexiconstructuur van de Nederlandse dialecten? In: Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis XLVII, DE TIER, V. EN M. DEVOS (2000), De Zuid-Nederlandse benamingen voor de egel. In: V. De Tier, M. Devos en J. Van Keymeulen (red.), Nochtans was scherp van zin. Huldealbum Hugo Ryckeboer, KRUIJSEN, J. (2000), De Limburgse koolmees. In: V. De Tier, M. Devos en J. Van Keymeulen (red.), Nochtans was scherp van zin. Huldealbum Hugo Ryckeboer, KRUIJSEN, J. (2001), Woordenboek van de Limburgse Dialecten. Deel III. Afl evering 4.1 Vogels. Assen, Koninklijke Van Gorcum. SWADESH, M. (1971), The origin and diversifi cation of language. Edited post mortem by J. Sherzer. Chicago, Aldine. SWANENBERG, J. (2001), Woordenboek van de Brabantse Dialecten. Deel III. Afl evering 4.2 Overige dieren. Assen, Koninklijke Van Gorcum. SWANENBERG, J. (2004), Kolbloemen, bloedpaters en manebladen versus zoetelief en luitentuit. Bronnen van lexicale variatie in de Brabantse flora en fauna. In: Taal en Tongval 56,,