Van Houtzaagmolen "De Nijverheid" tot Stoomhoutzagerij Blaauboer en Cie. ('t Zand)

Transcriptie

1 Van Houtzaagmolen "De Nijverheid" tot Stoomhoutzagerij Blaauboer en Cie. ('t Zand) Kees Otter Inleiding De Zijpe heeft in de loop der eeuwen uiteraard vele poldermolens gekend en ook een aantal korenmolens. Het zal echter slechts weinigen bekend zijn dat er bij 't Zand een houtzaagmolen heeft gestaan. In de Zaanstreek en in Amsterdam bestonden al lange tijd grote concentraties van houtzaagmolens die de boomstammen, aangevoerd over zee, tot planken en balken verzaagden. In het jaar 1871 telde de Zaanstreek maar liefst 110 houtzaagmolens en Amsterdam 72. Het hout kwam vooral uit Scandinavië. De schepen werden gelost in Nieuwediep (Den Helder), waarna de stammen tot vlotten werden samengebonden. De vlotten bestonden elk uit 12 stammen en werden, door jaagpaarden getrokken, via het Noord-Hollands Kanaal naar de plaats van hun bestemming gebracht. Vrijwel alle hout voor de Zaanstreek en Amsterdam ging zo tot 1876 via Den Helder en het Noord-Hollands Kanaal. Met ingang van dat jaar kwam het Noordzeekanaal in gebruik, waarna zeeschepen direct konden doorvaren tot in Amsterdam en later zelfs tot in de Zaanstreek. Verspreid over de provincie stond nog een aantal zaagmolens dat in de behoefte voorzag van de plaatselijke timmerlieden en aannemers. Zo waren er in de nabijheid van de Zijpe houtzaagmolens in Barsingerhorn, Nieuwe Niedorp, Spanbroek en Oudkarspel. De molen in Oudkarspel stond op de houtwerf van de firma Eecen. Deze molen was van het type paltrok"', het oudste type wind-houtzaagmolen dat in ons land voorkwam. De overige genoemde molens waren zes of achtkantige bovenkruiers. De paltrokmolen De Gekroonde Poelenburg aan de ïaanse Schans. In 1592 kreeg Cornelis Corneliszoon van Uitgeest octrooi op "Het Juffertje", een primitieve houtzaagmolen waaruit in de Zaanstreek omstreeks 1600 de pattrok werd ontwikkeld. (Afbeelding uit "Hollandse Molens in Aquarel" van jaap Hartog, Purmerend 1986) De op de omslag afgedrukte oude schoolplaat laat zien hoe het er in een houtzaagmolen van het type bovenkruier uitzag. De schoolplaat is zo getekend dat hij zoveel mogelijk van het interieur van een wind-houtzagerij laat zien. Als u door de geopende deuren naar buiten kijkt ziet u een zelfde molen tevens in buitenaanzicht. * Op dit ogenblik bestaan er nog vijf paltrokmolens in Nederland, met name de Held Jozua en de Gekroonde Poelenburg in de Zaanstreek, de Otter in Amsterdam-West, de Eenhoorn in Haarlem en de paltrok die sinds 1927 in het Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem staat. De laatste stond oorspronkelijk in Numansdorp en heette daar "Mijn Genoegen ". Hieronder volgt het bewogen verhaal van hoe 't Zand zijn zeskantige bovenkruier houtzaagmolen kreeg en van de mensen die erbij betrokken waren. Frederik Meijer, timmerman aan het Zand Frederik Meijer, timmerman, geboren op 20 oktober 1835 te Bergen, trouwde op 11 februari 1860 met Trijntje Koger. Hij had in datzelfde jaar al een strookje weiland aan de Keinsmerweg in 't Zand gekocht en bouwde daar een woning en timmermanswerkplaats. Dat stukje grond stond bij het kadaster bekend als Zijpe, Sectie C, nummer 14. Frederik was een ondernemend man, want na enkele jaren had hij al meerdere mensen in dienst. Dat blijkt wel uit een advertentie die hij plaatste in de Oprechte Haarlemsche Courant van 18 april 1863, waarin hij met spoed vier molenmakersknechts en vier huistimmerlieden vroeg. In het archief van de Zijpe en Hazepolder komt men zijn naam enkele malen tegen. Zo heeft hij bijvoorbeeld in die tijd de brug te Oudesluis vernieuwd en hij blijkt nieuwe ramen te hebben geplaatst in de kerk van St. Maartensbrug. Hij zal zeker in de omgeving ook molens hebben gebouwd en het onderhoud aan bestaande molens hebben uitgevoerd. Op een gegeven moment moet Meijer het idee hebben opgevat om een eigen houtzaagmolen te bouwen. Hij had voor zichzelf al vastgesteld dat de plaats iets ten noorden van 't Zand, waar de Wester Egalementsloot in het Noord-Hollands Kanaal uitkomt, daartoe heel geschikt zou zijn. De ligging was betrekkelijk gunstig, want de boomstammen konden dan gemakkelijk worden aangevoerd via het kanaal, onder het bruggetje door dat in het jaagpad over de Egalementsloot lag. Hij moest de plek voor de molen niet te dicht bij het jaagpad langs het kanaal kiezen, anders zouden de draaiende wieken de jaagpaarden schichtig maken en misschien zelfs op hol doen slaan. Op 28 oktober 1868 kocht Frederik voor ƒ 400 het

2 Een bovenkruier houtzaagmolen met sleephellmg en balkenhaven. Illustratie van de befaamde tekenaar Cornelis Jetses. (beeldrecht Wolters-Noordhoffte Groningen) beoogde stuk grond van Cornelis en Jan Pieterszoon de Wit, beiden landlieden en wonende in de gemeente Zijpe. De koop omvatte de percelen Sectie A, nummer 977, weiland 8 roeden 40 ellen, nummer 978 weiland 15 roeden 10 ellen en nummer 979, weiland met schuurtje 17 roeden 9 ellen. In de Oprechte Haarlemsche Courant van 3 november 1868 verscheen nogmaals een advertentie waarin Frederik 'twee of drie molenmakersknechts, hun vak grondig verstaande', vroeg. Twee maanden later, op 22 december 1868 diende hij een verzoek in bij de H.H. Gedeputeerde Staten van Noord-Holland te Haarlem tot het bouwen van 'eene zeskant bovenkruijer houtzaagmolen' op het genoemde perceel Sectie A, nummer 977. Naar aanleiding daarvan ging er een brief vanuit Haarlem naar het Gemeentebestuur van Zijpe, waarin om advies werd gevraagd. Burgemeester Hulst liet weten dat enkele gemeenteambtenaren persoonlijk de genoemde locatie voor de molen hadden geïnspecteerd en hadden kunnen vaststellen dat er niemand binnen een afstand van 1000 ellen(l km) hinder van de zaagmolen zou ondervinden en dat deze ook ver genoeg was verwijderd van het jaagpad en de noodweg. De ambtenaren werkten in die tijd blijkbaar razend snel, ondanks de veel gebrekkiger communicatiemiddelen die zij tot hun beschikking hadden, want eind december 1868 kreeg Frederik Meijer de bouwvergunning al toegestuurd. Als voorwaarde werd gesteld dat de molen binnen zes maanden moest zijn ingericht en in bedrijf genomen. Weliswaar had Frederik Meijer voldoende vaklieden in dienst om een geheel nieuwe houtzaagmolen te kunnen bouwen, maar het is ook heel goed mogelijk dat hij een molen die elders werd afgebroken opnieuw heeft opgebouwd. Het is mij helaas (nog) niet gelukt van dit laatste enig bewijs te vinden. Tegen het midden van 1869 had Zijpe dus zijn eigen houtzaagmolen, die als naam 'De Nijverheid' kreeg. Vijf jaar later ging de molen in andere handen over. ent van de topografische kaart No 211 Oudesluis, die werd verkend in n gedeeltelijk herzien m Waarschijnlijk de enige kaart waarop 'ijverheid''voorkomt, (collectie ].E. de Boer) 4.

3 Klaas Renszoon Blaauboer op 20-jarige leeftijd. (Collectie mevr. G. van der Vecht-Blaauboer). De nieuwe eigenaars van de molen Klaas Renszoon Blaauboer woonde in de Wieringerwaard en was daar opzichter en poldertimmerbaas. Waarschijnlijk betrok hij het hout voor de polder van Frederik Meijer en had deze zodoende leren kennen. Klaas trouwde op 9 februari 1873 met zijn nicht Dieuwertje Cornelisdochter Blaauboer. Kort na het huwelijk bleek dat Frederik Meijer zijn molen wilde afstoten. Klaas was toen 25 jaar en hij zag direct mogelijkheden om met die molen een eigen bedrijf te beginnen. Hij was zelf weliswaar geen houtzager, maar hij wist een ervaren houtzagersknecht uit de molen "De Drie Gezusters" te Nieuwe Niedorp enthousiast te maken voor zijn ideeën. Deze houtzager, Jacob de Ruijter genaamd, was op dat ogenblik 42 jaar, dus aanmerkelijk ouder dan Klaas. Op 1 mei 1874 verkocht Frederik Meijer de houtzaagmolen en het genoemde land voor ƒ 6500 aan Klaas Renszoon Blaauboer, meestertimmerman, wonende te Wieringerwaard en Jacob de Ruijter, houtzager, wonende te Nieuwe Niedorp. Tegelijkertijd werd bij notaris Loos te Winkel een 'acte van dading' opgemaakt waarin werd vastgelegd dat Frederik Meijer in de gemeente Zijpe geen houtzagerij noch houthandel meer zou uitoefenen, terwijl Klaas Renszoon Blaauboer en Jacob de Ruijter verklaarden dat zij in de Zijpe geen beroepen zouden uitoefenen van timmerman, metselaar, smid of loodgieter, hetzij direct, hetzij door middel van tussenpersonen, alles 'op verbeurte van f 1000'. Een maand na de overname, in juni 1874, sloot het tweetal een hypothecaire lening van ƒ 6000 af bij mej. Francoise Basquin te Amsterdam. De aflossing moest geschieden in 12 jaarlijkse termijnen van ƒ 500. De rente groot 5% diende halfjaarlijks te worden betaald. Als onderpand voor deze lening dienden houtzaagmolen en erf, herenhuis(nog te voltooien), knechtswoning, schuurtje en een perceeltje weiland. Ter verkrijging van de hypotheek waren de schuldenaren verplicht het onroerend goed op eigen kosten tegen brand te verzekeren. Vier weken na het afsluiten van de lening werd besloten de bedrijfsvorm te wijzigen in een vennootschap onder de naam Blaauboer en Compagnie. De vennoten waren Klaas Renszoon Blaauboer, timmerman en aannemer, wonende te Zijpe en Jacob de Ruijter, meesterhoutzager, wonende te Zijpe. De vennootschap werd gerekend te zijn aangevangen op 1 mei In de vennootschap werd ingebracht een houtzaagmolen en erf, een schuurtje en twee percelen weiland staande en gelegen in het Zand, gemeente Zijpe, kadastraal bekend in Sectie A, nummers 977, 978 en 979 tezamen groot 40 aren 59 centiaren. Inbegrepen was ook een in 1874 te voltooien woonhuis. Door Klaas Renszoon Blaauboer werd tevens ingebracht een som aan contanten, groot ƒ 3956,65, een partij hout en verder materialen, door partijen gewaardeerd op ƒ 1766,69, een paard gewaardeerd op ƒ 400 en een houtwagen ƒ 76,66, tezamen ƒ Het geheel was bezwaard met de voornoemde hypothecaire hoofdsom van ƒ De scheiding Hierboven werd al even gewezen op het leeftijdsverschil tussen Klaas en Jacob. De nog betrekkelijk 26 RUSTON, PROCTOR & Co., LINCOLN. IMPEOVED VERTICAL STEAM ENGINE, Thia olass of Engine is speoially adapted for tl ri ving sraall Factories, the Maebinery of Warehouaen, Brewörieu, Tauneriea, ka., and for all situations where thore ia soarcity of room. For Desoriptlon. see next page. ^Ï30 JPrize Medn-ls. 13,000 lsnjfinos Öold. De 2-cylinder verticale stoommachine van Ruston Proctor & Co moet er ongeveer hebben uitgezien als de hier getoonde 1 cylinderuitvoering. Deze informatie werd beschikbaar gesteld door Ray Hooley, een Ruston Proctorkenner in Lincoln, Engeland. De stoommachine is indertijd besteld bij de firma W. & K. de Wit te Amsterdam en droeg als serienummer

4 jonge Klaas had nog veel plannen in zijn hoofd die hij - misschien wel te snel - wilde realiseren. Duidelijk is dat de samenwerking tussen Klaas en Jacob niet ideaal was, want nog geen half jaar later, op 31 december 1874, besloot Jacob de Ruijter zich uit de vennootschap terug te trekken. Er vond een boedelscheiding plaats waaruit volgde dat Jacob de Ruijter toebedeeld kreeg: het gezaagde hout ƒ 5000 aan contanten 500 aan vorderingen 2900 totaal ƒ 8400 Klaas Renszoon Blaauboer kreeg (vanwege zijn grotere inbreng): het voormelde vastgoed, geschat op ƒ 8000 aan vorderingen 100 aan contanten 6500 totaal ƒ De schulden zouden door beiden worden gedragen. Jacob de Ruijter vertrok met zijn gezin naar Barsingerhorn. Waarschijnlijk hadhij daar een baan aangeboden gekregen op de houtzaagmolen van Dirk Spaans, die na een brand in 1873 juist was herbouwd en weer in bedrijf genomen zou worden. Klaas Renszoon Blaauboer ging dus alleen verder. De 'Nijverheid' wordt 'verstoomd' Het polderbestuur van de Waard en Groet Polder te Winkel had in 1871 vergunning gekregen tot het plaatsen van een stoommachine van het fabrikaat Ruston Proctor & Co te Lincoln in Engeland. Het was een machine van 14 pk die men had aangeschaft voor aandrijving van een vijzel en een centrifugaalpomp. In de praktijk bleek deze machine echter een te klein vermogen te leveren voor het beoogde doel. Daarom besloot men hem in 1875 te vervangen door een grotere machine van 32 pk. Klaas Renszoon Blaauboer was op de hoogte van deze gang van zaken en wist uiteindelijk de 14 pk-machine te kopen voor een bedrag van f De machine werd bij de molen opgesteld, zodanig dat hij in perioden van weinig of geen wind het bestaande zaagmechanisme zou kunnen aandrijven. Een bijkomend voordeel was dat men de stoomketel kon stoken met afvalhout. Toen de machine eenmaal geïnstalleerd was werd de naam van de firma aangepast tot Stoomhoutzagerij Blaauboer & Cie. Er werkten in die tijd drie volwassen knechten in de zagerij. In maart 1875 vroeg Klaas het polderbestuur of hij de Egalementsloot bij de molen zou mogen verdiepen en het bruggetje in het jaagpad langs het kanaal zou mogen verbreden en eventueel vervangen door een hefbruggetje. Voor het eerste kreeg hij toestemming, maar van het bruggetje moest hij afblijven, want dat bleek van het Rijk te zijn. Vervolgens vroeg Klaas in augustus 1875 om toestemming tot het graven van een kleine balkenhaven achter de molen. Van zijn buurman Adam de Wit had hij een strook grond in bruikleen gekregen waarin hij deze balkenhaven wilde graven. Hij kreeg de gevraagde toestemming, zodat vanaf dat moment het scheepsverkeer De houtzaagmolen De molen die in 't Zand heeft gestaan was evenals de molen in Barsingerhorn een zeskantige bovenkruier. Bij een houtzaagmolen gebruikte men vaak een zeskantige opbouw van het molenlijf omdat dat gunstiger uitkwam met de benodigde bewegingsruimte voor de zogenaamde sleden waarop de te zagen boomstammen werden bevestigd. De boomstammen hadden voordat zij gezaagd werden al langere tijd in het water gelegen, hetgeen de kwaliteit van het hout ten goede kwam. Als een stam in planken of balken gezaagd moest worden, werd hij met windkracht uit het water de helling op getrokken en op een slede bevestigd. De rondgaande beweging van het wiekenkruis werd via een krukas en kolderstokken of wuifelaars (drijfstangen) omgezet in de op en neer gaande beweging van de zaagramen. (In wezen het omgekeerde van wat er in een auto gebeurt als de heen en weergaande beweging van de zuias, wordt omgezet in een draaiende beweging ers in de motor, via de drijfstangen en de kru van de wielen.) Als men ging zagen werd de voorkant van de boomstam praktisch tegen de zagen aangezet. Een zogenaamd krabbefwerk zorgde ervoor dat na iedere slag van de zaagramen de slede met de boomstam een stukje werd doorgeschoven. Na voltooiing van het zagen was de stam volledig door het zaagraam heen naar de andere kant verplaatst, zodat de slede minimaal een bewegingsruimte van tweemaal de stamlengte nodig had. Vandaar ook de naar twee kanten uitgebouwde schuren aan de molen. Nog een tekening van Cornelisjetscs in de houtzaagmolen. De te zagen stam ligt vast op de slee en wordt langzaam door de op en neergaande zaagramen geschoven tot hij helemaal gezaagd is. (beeldrecht Wolters Noordhof f te Groningen) van en naar de Egalementsloot niet meer gehinderd werd door de in het water liggende houtvoorraden. Klaas woonde met zijn vrouw en pas geboren zoontje Rens in het in 1874 gebouwde huis dat dicht bij het kanaal stond. Naast dat huis werd nog een koetshuis gebouwd. Klaas vertoefde regelmatig in het buitenland in verband met houtaankopen. Het leek 6.

5 De schoonouders stellen zich garant Klaas had nog meer plannen, maar daar was ook geld voor nodig. Zijn schoonvader, Cornelis Renszoon Blaauboer en diens tweede vrouw, Trijntje Brouwer, die in de boerderij 'De Kikkert' aan de Slikkerdij k woonden, waren bereid hem bij te staan. Op 8 mei 1877 werd er bij notaris Cornelis Boonacker te Schagen een acte opgemaakt waarin zij zich garant stelden voor een lening van ƒ in de vorm van een rekening-courant bij de Crediet Vereeniging te Amsterdam ten behoeve van Klaas Renszoon Blaauboer, houtzaagmolenaar en koopman aan het Zand in de Zijpe. Als onderpand voor de lening dienden: de percelen wei en bouwland in de Zijpe, Sectie B, nummers 89, 90, 91, 92 en 93 tezamen groot 5ha 63a 90ca en Sectie B, nummers 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102 en 103 tezamen groot 8ha 76a 40ca. De catastrofe Op 3 maart 1880, 's avonds om ongeveer half elf brak er brand uit in de molen en deze brandde tot de grond toe af. In de Schager Courant van 7 maart werd daarvan melding gemaakt in een enkel regeltje: - Woensdag nacht is de stoom houtzaagfabriek van de heeren Gebrs. Blaauboer aan 't Zand door de vlammen verwoest. De kadastrale situatie bij de molen in 1876, toen Klaas Renszoon Blaauboer bet bedrijf bad uitgebreid en de balkenbaven was gegraven. Perceel nummer 1032 omvatte de molen, drie boutloodsen en bet erf. De nummers 1030 en 1031 waren de knecbtswonmgen die in kopzijde van twee van de boutloodsen waren ingebouwd. Nummer 1028 was bet buis van de Blaauboers, met erachter bet bijbehorende erf en koetshuis. Nummer 1029 was nog een knechtswoning die waarschijnlijk oorspronkelijk was bedoeld voor medefirmant Jacob de Ruijter. (Tekening Frans Muller). allemaal voor de wind te gaan. In mei 1876 schonk zijn vrouw het leven aan een tweede zoon die zij Cornelis noemden. Nog meer uitbreidingen Op 21 juni 1876 sloot Klaas nog een hypothecaire lening af bij mej. Francoise Basquin te Amsterdam, weer voor een bedrag van ƒ In de acte werd gememoreerd dat er nog een restschuld van ƒ 5000 van de vorige lening (7 juni 1874) open stond. Eind juni 1876 kocht hij van Adam de Wit uit 't Zand het stukje grond dat hij al in bruikleen had en waar inmiddels de balkenhaven was gegraven. Het had een oppervlakte van 85 are 35 centiare en hij betaalde er ƒ 459 voor. In dat jaar breidde hij nog verder uit, want uit de kadastrale tekening die op 24 juni 1876 werd opgenomen blijkt dat er inmiddels twee houtloodsen, elk met een ingebouwde knechtswoning en achter op het terrein nog een derde loods waren gebouwd. In 1877 liet hij een zaag, boor en ploegmachine installeren. Hij had toen zeven knechten van boven de zestien jaar in dienst. De Notaris VAN VOORST TOT VOORST te Nijmegen, zal op Maandagen den 21. November en 5 December 1881, telkens des avonds ten 8 ure precies, in het "Hof van Brabant" aan de Korenmarkt aldaar, publiek VEILEN EN VERKOOPEN: 1. De florissante onlangs afgewerkte STOOM HOUTZAGERIJ, MACHINALE HOUTBE WERKING en KUIPERIJ, ingericht volgens de nieuwste constructiën, met de daarbij behoorende MACHINERIËN, allergunstigst gelegen aan de Haven en Spoorverbinding bij Nijmegen, onder Hees, aan den Weurtschen weg. 2. Een nieuw gebouwd zeer confortabel ingericht HEERENHUIS, gelegen in de onmiddelijke nabijheid van gemelde Fabriek. Het HUIS bevat flinke KAMERS, is voorzien van goede GAS en WATERLEIDINGEN en bevat de meest mogelijke gemakken. Een en ander kadastraal bekend in Sectie B, No. 444, groot 13 Aren 66 Centiaren. Beide panden worden ook in massa geveild en zijn dagelijks te bezichtigen van voormiddags 10-4 ure. Aanvaarding en betaling 15 Januari Inlichtingen geeft gemelde Notaris. De advertentie van de openbare verkoop in Nijmegen die werd afgedrukt m de Provinciale Geldersche en Nijmeegscbe Courant van 13 november 1881 (Gemeente Archief Nijmegen). 7.

6 In de Zijper Courant van 9 maart 1880 stond naar aanleiding van de brand de volgende ingezonden brief: Mijnheer de Redacteur! 't Is zeker nu reeds overal in de Zijpe, en mogelijk ook in de aangrenzende gemeenten bekend, dat op Woensdag den 3den Maart, des avonds omstreeks half 11 uren alhier een hevige brand uitbrak in de stoomhoutzagerii van den Heer K. Blaauboer Rz., zonder dat iemand iets over de oorzaak van dien brand weet te zeggen. Minder algemeen echter zal het bekend wezen, op welke wijze het personeel dat bij de brandspuit van 't Zand behoort, zich van zijn' plicht heeft gekweten. Mag ik dit in weinig woorden aan de Lezers van uw geachte Courant mede deelen, dan zult gij mij zeer verplichten. Bij 't eerste geroep van "brand, brand", lag het meerendeel der dorpsbewoners alhier reeds in den eersten dommel. Velen sliepen echter al zoo vast, dat het weinige geluid, hetwelk de torenklok van zich hooren liet, niet in staat was om hun wakker te maken; zij bleven genieten en waren veilig in de armen van Morpheus. Diegenen welke door dat weinigje klokgelui of door andere oorzaken gewekt werden, haastten zich om bij den brand te komen, het aan een' vreemdeling en een paar inwoners van 't Zand overlatende de brandspuit uit te halen, die weldra met behulp van een paard, bereidwillig daarvoor afgestaan door C. Keijzer, de plaats zijner bestemming bereikte. Daar waren, en de reden is niet verre te zoeken, betrekkelijk weinig menschen bijéén. Zoo vond men er van het personeel dat tot de brandspuit behoorde: den Heer ]. van Beusekom, die als Opperbrandmeester zijne taak goed en ernstig behartigde, verder nog een pijpleider en eenige (vijf??) manschappen die bij de perspomp behoorden. Toch ontbrak het niet aan eene goede bediening van dat werktuig. Hier een verzoek van den Heer v. Beusekom aan den goedgezinden Burger, om een handje te helpen bij slang of perspomp, daar weer zijne belofte van belooning, ze waren genoeg om te maken dat de spuit uitmuntende diensten kon bewijzen. Wie er ontbraken? In 't algemeen zij die men daar mocht verwachten. Buiten den Opperbrandmeester, en de hierboven genoemde manschappen, geen'enkelen authoriteit, brandmeesters, geen' kwartiermeesters, geene politie althans niet voor men den brand geheel meester was, en de stoommolen aan den grond lag. En nu weten wij wel hoe moeilijk het hier is, om het bericht: "er is brand!" daar waar het wezen moet te doen hooren, maar wij vragen toch: Is bij brand de afwezigheid der bij de brandspuit betrokken personen niet in strijd met het algemeen belang? En, kan er, aan 't Zand althans, geene betere regeling gebracht worden, op al datgene wat met de brandweerbaarheid in betrekking staat? Zoo ja! Wie daartoe dan mede kan werken, hij helpe ons! 'T Zand, 5 Maart X. Vestiging in Nijmegen Voor de brand moet Klaas al bezig zijn geweest met plannen voor een vestiging in Nijmegen. Waarschijnlijk zag hij mogelijkheden om behalve van de aanvoer van hout over zee ook van de aanvoer van hout over De bouwtekening van het woonhuis van de familie Blaauboer in Nijmegen. (Gemeentearchief Nijmegen) de Rijn te profiteren. Hij vond een locatie aan de (toen Nieuwe) Waalhaven te Nijmegen die ideaal leek te zijn voor zijn plannen. Na de brand had hij natuurlijk kunnen besluiten het bedrijf in 't Zand weer op te bouwen, eventueel zonder wind-houtzaagmolen, maar hij deed dat niet. Naderhand bleek dat hij de eigendommen in 't Zand wilde blijven gebruiken voor opslag en doorvoer van hout. Hij concentreerde zich echter helemaal op de nieuwe vestiging en verhuisde op 7 mei 1880 met vrouw en kinderen naar Nijmegen. Op 11 mei 1880 stuurde hij zijn eerste brief aan Burgemeester en Wethouders van zijn nieuwe woonplaats, waarin hij verzocht 'met de verschuldigden eerbied verlof om op het perceel 5, 6,7 en 8 tusschen den Weurtschen weg en den nieuwen Haven, grenzende aan de nieuwe Loijerij te mogen afrasteren, te plaatsen een houten Keetje en timmermanshout / deelen en ribben / te bergen.' Intussen had hij de stoommachine uit 't Zand, die de brand op wonderbaarlijke wijze had overleefd, laten opknappen bij de Alkmaarsche Machinefabriek en naar Nijmegen laten brengen. Hij zette vaart achter de plannen, want op 15 juni stuurde hij een brief met de bouwtekeningen voor de nieuwe 'Stoomtimmerfabriek' naar B & W en op 23 juli nog een brief met de bouwtekeningen voor een 'heerenhuis' aan de Weurtschenweg op het genoemde terrein. Toen hij alle aangevraagde bouwvergunningen ontvangen had ging hij pas over tot aankoop van de grond. Op 30 juli 1880 werd de koopacte getekend bij notaris Böthlingk te Nijmegen. De koop omvatte vier percelen onbebouwde grond te Nijmegen, gelegen buiten de Hezelpoort, aan de noordzijde van de Weurtschenweg, kadastraal bekend als Sectie B, nummers 131, 132, 133 en 134, samen groot 13 are 66 centiare voor de som van ƒ Op 3 december 1880 sloot hij nog een hypothecaire lening af bij de firma Alphen & Co te Nijmegen ten

7 bedrage van ƒ , met als onderpand: 1. de percelen grond te Nijmegen, bij de voormalige Hezelpoort aan de noordzijde van de Weurtschenweg met daarop door de heer Blaauboer gestichte gebouwen, bestaande uit woonhuis, fabrieksgebouwen met ketelhuis en voorts al hetgeen door bestemming gerekend worden daartoe te behoren, als a. een verticale stoommachine, Ruston-Proctor b. een gewoon werkend verticaal zaagraam c. een Amerikaanse lintzaag, nr. 3, met aanvoerwalsen d.een dito schaaf en ploegmachine e. een Saksische lintzaag, nr. 1 f. een dito cirkelzaag een dito rondzaagmachine zes dito machines voor een volledige stoomkuiperii drijfassen, schijven en riemen ] voorts alle voorhanden zijnde machinerieën, gebruikt of nog in bewerking zijnd, benevens alle vaste en losse gereedschappen, modellen, teekeningen, grondstoffen en eindelijk in één woord alles, wat kan geacht worden tot de uitoefening der stoom-houtzagerij en stoomkuiperij te behoren. een etablissement tot aanvoer van hout uit het buitenland, bestaande uit een woonhuis met kantoor, een koetshuis, drie houtloodsen, twee arbeiderswoningen, tuin en erf, samen groot 76 are 51 centiare, gelegen aan het Groot Noord-Hollandsch-Kanaal in de gemeente Zijpe aan het Zand. öl,.,j3us 7t ) '. J - -. ' w i ó,. } -..JjHrvTi.Gznaé... \ j * )hctijt*ajl De eenvoudige plattegrond van het bedrijfscomplex in Nijmegen. (Gemeentearchief Nijmegen) Ook hier werd weer als eis gesteld dat de goederen verzekerd moesten zijn tegen brandschade. De eerdergenoemde leningen bij mej. Frangoise Basquin te Amsterdam waren blijkbaar inmiddels afgelost, want er werd geen melding gemaakt van het feit dat de eigendommen in 't Zand nog voor een andere lening hypothecair zouden zijn belast. Voor de wind Klaas had tot dan toe veel geïnvesteerd, maar eindelijk kon de fabriek dan gaan draaien en zou het geld weer binnen moeten gaan stromen. In het Jaarverslag van het jaar 1881 dat de Gemeente Nijmegen aan het Provinciaal Bestuur van Gelderland toestuurde, stond de firma Blaauboer & Cie., Stoom-houtzagerij en Kuiperij, vermeld als een van de vooraanstaande bedrijven te Nijmegen. Het bedrijf had tien arbeiders in dienst. Het leek allemaal voor de wind te gaan. De tegenspoed Bekijkt men echter het gemeentelijk verslag van het jaar 1882, dan blijkt dat de firma Blaauboer en Cie. daar niet meer in voorkomt. Wat kan er zijn gebeurd? Een dergelijke verandering is raadselachtig en roept direct vele vragen op. Waarschijnlijk vielen de bedrijfsresultaten uiteindelijk toch zodanig tegen dat Klaas niet meer aan zijn financiële verplichtingen kon voldoen. Uit mondelinge overlevering wist mevrouw G. van der Vecht-Blaauboer(84), de enige kleindochter van Klaas, te vertellen dat de nawerking van de gevolgen van een brand (in 't Zand?), waarbij ook een grote partij niet verzekerd hout verloren was gegaan, de financiële situatie van het bedrijf op een gegeven moment toch fataal is geworden. Voor zover kon worden nagegaan heeft er geen brand gewoed in het bedrijf in Nijmegen. Vast staat in ieder geval dat Klaas in november 1881 op bezoek ging bij notaris Leopold Jozeph Jean Henri Edouard Baron van Voorst tot Voorst te Nijmegen en deze verzocht te willen overgaan tot een openbare veiling van al zijn eigendommen in Nijmegen. Enkele speciale machines voor de kuiperij, die hij pas had aangeschaft, werden niet meer genoemd. Waarschijnlijk waren die al teruggenomen door de leverancier. De veiling zou plaats vinden op 21 november en 5 december Tijdens de veiling werd echter niet de gewenste waarde gehaald, zodat de verkoop niet doorging. Korte tijd Tater, op 31 januari 1882, werd het geheel toch verkocht voor de som van ƒ aan Gerard Adriaan Mijnlieff uit Gouda. Onder deze nieuwe eigenaar kwam het bedrijf daarna echter niet echt meer tot bloei, want uit rapporten van de Dienst voor het Stoomwezen, die ieder jaar inspecties op de stoomketel uitvoerde, blijkt dat de stoommachine in het begin slechts sporadisch werd gebruikt en na enkele jaren helemaal niet meer. Bij de veiling was aanwezig Jan Keet Corneliszoon, makelaar uit Schagen. Deze Jan Keet trad ook op als gemachtigde van Klaas Renszoon Blaauboer toen op 23 maart 1883 alle bezittingen in 't Zand werden verkocht voor ƒ aan Nicolaas Kruijer Jbz, landman uit 't Zand. 9.

8 Meegetrokken in de afgrond Met bovengenoemde verkopen waren nog lang niet alle openstaande schulden gedekt. Cornehs Renszoon Blaauboer en Trijntje Brouwer, de schoonouders van Klaas die zich indertijd borg hadden gesteld voor een lening, waren daardoor eveneens genoodzaakt het grootste deel van hun bezittingen openbaar te verkopen. Hun boerenplaats 'De Kikkert' aan de Slikkerdijk en bijna al hun land gingen onder de hamer. De verkoping vond plaats op 13 december 1881 in landbouwsociëteit Ceres te Schagen onder leiding van notaris Jan Bakker Schut uit Alkmaar. De totale opbrengst bedroeg ƒ Ook bij deze verkoping was Jan Keet Corneliszoon, de makelaar uit Schagen weer aanwezig. Als men kennis neemt van al deze openbare verkopingen wordt onmiddellijk gedacht aan een faillissement. Daarvan zijn echter geen bewijzen gevonden. Volledigheidshalve moet worden gezegd dat de archieven van de rechtbank te Nijmegen in de Tweede Wereldoorlog voor een groot deel verloren zijn gegaan. Het feit dat in de krantenadvertenties nooit sprake was van een verplichte openbare verkoping kan er op wijzen dat alles - hoewel door de situatie gedwongen - toch op vrijwillige basis geschiedde. Nog meer tegenspoed Klaas en zijn gezin vonden vervolgens onderdak in de Molenstraat in het centrum van Nijmegen. Hij was toen pas 33 jaar. Hoe zij daar aan de kost kwamen is niet duidelijk. In september van dat jaar (1882) werd hun vierde kind geboren. De gebeurtenissen rond het bedrijf hadden grote invloed op de geestesgesteldheid van Klaas. De geweldige teleurstelling over de ondergang van zijn bedrijf en daarbij nog het feit dat hij zijn schoonouders met zich had Aannemersbedrijf De Leeuw B.V. te 't Zand. Nadat Frederik Meijer zijn houtzaagmolen had verkocht aan Klaas Renszoon Blaauboer en Jacob de Ruijter, heeft hij zijn timmer en aannemersbedrijf nog voortgezet tot 1894 en zich vervolgens in Apeldoorn gevestigd. Op 31 maart 1894 verkocht Meijer zijn huis, erf en timmermanswerkplaats met alle daarin aanwezige gereedschappen en werktuigen aan Willem de Leeuw Janszoon, timmerman wonende aan de Sint Maartensbrug in de Znpe voor de som van ƒ De toen 24-jarige Willem was twee jaar eerder getrouwd met Cornelia Oosterman en het echtpaar had inmiddels een zoon Jan Willem, terwijl een tweede kind op komst was. Met de verhuizing naar 't Zand werd de basis gelegd voor het tegenwoordige AannemersbedrijfDe Leeuw B.V. Dit bedrijf heeft zich in de loop der jaren ontwikkeld tot zijn huidige omvang en is nog steeds gevestigd op dezelfde locatie. Publieke' Verkooping op DINGSDAG 13 DECEMBER 1881, bg opbod en op DINSDAG 20 DECEMBER 1881 bg afslag boide 's middags ten 12 ure in de Landbouw-Sociteii.Ceres" te SCHA GEN ran: 1. Eene Hnismanowonint; met Kohunr, 1 toul, en lsrf in den Keinsmorbrugpolder, in de gemeente Zijpe, met eenige daarbij gelegene perceeleu bost "VVei en ItonwlaiKl, ter grootte yan 0 Hectaren, 03 Aren, 60 Centiaren. 2. Drie perceelcn best "Weiland gelegen in de "Wieringerwaard bij den Slikkerdgk grout'4 Hectaren, 18 Aren, 30 Centiaren. 3. Drie perceeleu best "Weiland, gelegen in de gemeente Schagen aan de Nos, groot 3 Hectaren, 98 Aren, 50 Centiaren. Nadere informaticu geeft de Notaris BAKKER SCHUT te ALKMAAR. Advertentie van de openbare verkoop van boerderij "De Kikkert" en een groot deel van het land van de schoonouders van Klaas Renszoon Blaauboer in de Zijper Courant van 27 november 1881 meegetrokken in de afgrond, kunnen er de oorzaak van zijn geweest dat hij begin maart 1883 moest worden opgenomen in het krankzinnigengesticht te Zutphen. Hij stierf daar tenslotte op 16 april 1890, op de leeftijd van slechts 41 jaar. Toen haar man werd opgenomen keerde Dieuwertje Blaauboer met de vier kinderen terug naar Wieringerwaard, waar zij werd ingeschreven als winkelierster. Volgens zeggen kon zij uitstekend naaien en heeft zij daarmee verder de kost voor haarzelf en de kinderen moeten verdienen. Tenslotte Toen ik na een bezoek aan het Gemeentearchief te Nijmegen een kijkje nam aan de Weurtseweg bij de Waalhaven, bleek het huis dat in 1880 door Klaas gebouwd was nog steeds te bestaan. De bovenverdieping wordt nog bewoond en op de begane grond is nu de showroom van natuursteenhandel G. van Leeuwe b.v.. Er zijn in de loop der tijd aan weerszijden huizen bijgebouwd en van de houtzagerij en kuiperij die erachter gelegen was, tegen de dijk van de Waalhaven, is niets meer als zodanig te herkennen. In 't Zand zijn de houtloodsen met de daarin aanwezige knechtswoningen inmiddels grotendeels verdwenen. Op de plaats van een van de loodsen is in 1910 door Gerrit Blankman de boerderij 'Mina's Hoeve' gebouwd, waarin nu de familie Glastra woont (Kanaalkade 64). Naast de boerderij staat nog steeds een houtloods, ofschoon die in de loop van de tijd wel de nodige veranderingen en reparaties zal hebben ondergaan. De knechtswoning die aan de voorzijde van de loods was gebouwd is in 1936 gesloopt. Het huis dat Klaas Renszoon Blaauboer in 1874 bouwde wordt nu bewoond door de familie Schilder (Kanaalkade 62) en het huis ernaast door de familie De Geus (Kanaalkade 63). De zijmuren van het dubbele huis zijn waarschijnlijk de enige - nog zichtbare - originele delen van het huis. De ornamenten boven de ramen in de zijmuur van het huis van De Geus wekken de indruk dat dit huis van dezelfde ontwerper is als dat in Nijmegen. Het balkenhaventje 10.

9 dat het terrein vroeger aan de achter en dorpszijde begrensde is na de Tweede Wereldoorlog gedempt. Het bruggetje in de Wester Egalementsloot is inmiddels vervangen door een duiker onder de weg langs het kanaal. Geraadpleegde literatuur: Windmolens, G. Husslage, Zaandijk Den Helder... ze noemden je vroeger Nieuwediep, G.H. van Heusden, Den Helder Verslag van den Toestand der Prov. Noord-Holland 1872.(coll. F.vanLoo) Verdere bronnen: Kadaster Alkmaar: Kadastrale Leggers Sectie A Zijpe, Hypotheekregister 4 Alkmaar Rijksarchief in Noord-Holland (RANH) te Haarlem: Archief van het Prov. Bestuur NH (Toegang 16), Gouverneur: Gerubriceerde Agenda's. Ged. Staten: Notulen Vergaderingen met Bijlagen. RANH: Archief Dienst voor het Stoomwezen, Toegang 206. Regionaal Archief Alkmaar: Archief Gemeente Zijpe, Archief Zijpe en Hazepolder, Nieuw Notarieel Archief Zijpe, Schagen, Winkel, Nieuwediep, Alkmaarsche Courant Gemeentearchief Nijmegen te Nijmegen: Bevolkingsregister Nijmegen, Notarieel Archief Nijmegen; Bouwvergunningen 1880; Verslag van de Gemeente Nijmegen 1881 en 1882; Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant Rijksarchief Gelderland te Arnhem: Archief Dienst voor het Stoomwezen, Toegang 715. Zijper Museum: Bevolkingsregister Zijpe ( ), Zijper Courant 1880, Stadbibliotheek Haarlem: Oprechte Haarlemsche Courant 1863, 1868 Met speciale dank aan Henk Rullmann van het Gemeente Archief Nijmegen voor o.a. zijn bemiddeling in Zutphen. Het (witte) huis zoals het nit nog aan de Weurtseweg S2-54 staat. Over enkele jaren zal het waarschijnlijk onder de slopershamer vallen, (foto C. Otter) Bezoek Regionaal Archief Een excursie aan het Regionaal Archief is alleszins de moeite waard. De reacties van de deelnemers aan het vorige bezoek waren dan ook eensluidend positief en gaven aan dat dit zeker voor herhaling vatbaar is. Op zaterdagmorgen 20 oktober a.s. (van tot uur) wordt er dan ook bij voldoende deelname wederom een excursie georganiseerd. De deelname is gratis!! Leden die hierin zijn geïnteresseerd, kunnen zich opgeven bij Trien Paarlberg ( ). 11.