Vrij beschikbaar chloor in. endodontische irrigatie: kloppen de verwachtingen?

Transcriptie

1 Vrij beschikbaar chloor in naocl-oplossingen voor endodontische irrigatie: kloppen de verwachtingen? S. van der Waal, tandarts, promovendus afdeling Conserverende en Preventieve Tandheelkunde, acta, Amsterdam T. Connert, tandarts en onderzoeker, afdeling Pediatric and Operative Dentistry, Parodontologie en Endodontologie, Universiteit van Tübingen, Duitsland A. Laheij, tandarts, promovendus afdeling Conserverende en Preventieve Tandheelkunde, acta, Amsterdam J. de Soet, universitair hoofddocent, afdeling Conserverende en Preventieve Tandheelkunde, acta, Amsterdam P. Wesselink, tandarts, emeritus hoogleraar Cariologie en Endodontologie, afdeling Conserverende en Preventieve Tandheelkunde, acta, Amsterdam Leerdoelen Na het lezen van dit artikel: weet u dat er verschillen zijn tussen de verwachte en de werkelijke concentratie naocl in middelen die tandartsen gebruiken voor endodontische irrigatie; kent u de verschillen in concentratie van vrij beschikbaar chloor in naocl dat gekocht is in supermarkten, in drogisterijen, bij tandheelkundige leveranciers of bij apotheken; weet u dat het aan te bevelen is dat tandartsen de naocl-concentratie verhogen naar 2% of hoger. Trefwoorden bleekmiddel, endodontische irrigatie, ph, natriumhypochloriet Samenvatting Hoewel de beperkte houdbaarheid van natriumhypochloriet (naocl) algemeen bekend is, is naocl een belangrijk middel voor desinfectie van het wortelkanaal. In dit onderzoek werden voor endodontische irrigatie bedoelde naocl-oplossingen onderzocht die afkomstig waren uit tandartspraktijken. Het doel was te kijken of ze de verwachte concentratie van vrij beschikbaar chloor bevatten. Er werden naocl-oplossingen uit tandartspraktijken verzameld. De concentratie beschikbaar chloor per monster werd bepaald met iodometrische titratie. Daarnaast werd de ph gemeten. Elke deelnemende tandarts vulde een vragenlijst in met gegevens over allerlei zaken die te maken hebben met de veronderstelde concentratie naocl en over de hantering van het monster. Er werden 84 monsters met vragenlijsten ontvangen. naocl werd aangeschaft in supermarkten en drogisterijen (36%), bij tandheelkundige leveranciers (48%) of bij apotheken (16%). De mediane verwachte concentratie was 2% (n = 36). Gemiddeld werd er 27% minder beschikbaar chloor gemeten dan de tandarts vermoedde dat er in het monster zat (P < 0,001). Van de monsters bevatte 15% minder dan 1% beschikbaar chloor, de concentratie die vereist is voor het oplossen van weefsel en voor desinfectie. De gemiddelde ph was 11,5. De grootste verschillen in concentratie werden gevonden in naocl dat was aangeschaft in supermarkten en drogisterijen. Toekomstig onderzoek moet aantonen waardoor dit verschil wordt veroorzaakt. In de tussentijd wordt aanbevolen naocl bij professionele leveranciers aan te schaffen, omdat bij deze groep de concentratie vrij beschikbaar chloor het betrouwbaarst was. (Quintessence Int. 2014;45:467-74; doi: /j.qi.a31805.) QP Tandheelkunde jaargang 10 nummer 5 april

2 Inleiding Parodontitis apicalis wordt veroorzaakt door infectie van het wortelkanaalstelsel. Eliminatie van de infectie is dan ook een van de voornaamste doelen van een endodontische behandeling. Natriumhypochloriet (naocl) is het meest aanbevolen als irrigatievloeistof en ontsmettingsmiddel en werd al in 1920 als zodanig gebruikt. 1 naocl-concentraties van 0,5 tot 5% kunnen effectief planktonische bacteriën doden. 2,3 Voor de verwijdering van pulparesten en predentine zijn concentraties van 1% en hoger noodzakelijk. 4 Hoe hoger de concentratie van beschikbaar chloor, hoe beter de weefseloplossende eigenschappen. 5 naocl-oplossingen kunnen worden aangeschaft in supermarkten, drogisterijen en apotheken en bij tandheelkundige leveranciers. 6,7 De percentuele concentratie van naocl-oplossingen verwijst naar het gewicht per volume vrij beschikbaar chloor, dat wil zeggen alleen chloor in de vorm van waterstofhypochloriet (hocl). naocl is het natriumzout van hocl. In een oplossing wordt naocl na contact met organisch materiaal snel geïnactiveerd, daarom moet er een toereikende hoeveelheid naocl in de oplossing aanwezig zijn. 8,9 In basische oplossingen, wanneer pure naocl wordt opgelost in water, treedt de volgende reactie op: NaOCl Na + + OCl OCl + H 2 O HOCl + OH hocl is een zwak zuur, wat wil zeggen dat het in een waterig milieu de neiging heeft tot partiële dissociatie en vorming van een waterstofion (H+) en een hypochlorietion (clo-). HOCl H + + OCl De pka is 7,4. Daardoor is de reactie onvolledig tussen ph 5 en ph 8,5 en zijn beide vormen in enige mate aanwezig. Aangezien h+ een van de gevormde ionen is en de concentratie ervan wordt uitgedrukt als ph, heeft een verandering van de ph invloed op het evenwicht van deze reactie en dus op de beschikbaarheid van hocl of clo-. 10 In basische oplossingen overheerst clo-, dat een krachtig oxidatief effect heeft en daardoor een hoger weefseloplossend vermogen dan hocl. 10,11 hocl overheerst in oplossingen met een ph < 7,4 en heeft een bactericide werking doordat het als niet-geladen en klein molecuul gemakkelijk de bacteriecel kan binnendringen. Eenmaal in de bacteriecel binnengedrongen kan hocl resulteren in eiwitafbraak. 12 De houdbaarheid van naocl is beperkt hocl is een oxidator en als zodanig een instabiel molecuul. Het reageert met een groot aantal verschillende organische moleculen of metalen die in een oplossing als vervuiling aanwezig kunnen zijn, wat doorgaans resulteert in chlorinatie van de aanwezige moleculen en de vorming van h 2 o. 16 Blootstelling aan licht, warmte, lucht, metalen en organische stoffen kan ook de concentratie van beschikbaar chloor verlagen, met als gevolg verlies van antimicrobiële en weefseloplossende eigenschappen. 17 De hoeveelheid beschikbaar chloor in een oplossing kan worden bepaald door titratie met natriumthiosulfaat. De titratieprocedure bestaat uit een aantal stappen en vereist materialen die doorgaans wel in een laboratorium maar niet in de tandartspraktijk voorhanden zijn. Om een betrouwbare en toereikende concentratie vrij beschikbaar chloor te krijgen, moet de tandarts of -endodontoloog dus vertrouwen op het verpakkingsetiket, een juiste hantering en een correcte opslag van naocl. Voor endodontische irrigatie wordt een concentratie van ten minste 1% beschikbaar chloor aanbevolen, maar uiteindelijk is het aan de tandarts zelf om de concentratie te kiezen. 18 Op vragenlijsten gebaseerde onderzoeken lieten zien dat in Australië 90% van de respondenten de voorkeur gaf aan een 1%-oplossing, terwijl in België de meeste respondenten (28%) liever irrigeerden met een 2%-oplossing. 6,19 Er is echter geen literatuur beschikbaar waaruit blijkt welke naocl-oplossingen in de tandartspraktijk werkelijk voor wortelkanaalirrigatie worden gebruikt. Daarom was het doel van dit onderzoek te beoordelen of voor endodontische irrigatie bedoelde naocl-oplossingen uit Nederlandse tandartspraktijken de verwachte en toereikende concentratie beschikbaar chloor bevatten. Methoden en materialen Monsters en enquête Tandartsen uit heel Nederland die zich hadden ingeschreven voor een nascholingscursus endodontologie, kregen twee dagen vóór de cursus een met uitleg en een verzoek om aan het onderzoek deel te nemen. Hen werd gevraagd een monster van een natriumhypochlorietoplossing uit hun praktijk mee te 24 QP Tandheelkunde jaargang 10 nummer 5 april 2015

3 brengen en een vragenlijst in te vullen. Er werden gegevens verzameld over de verwachte concentratie van het monster, waar en wanneer het naocl was gekocht, of de oplossing gebruiksklaar was of door de tandarts was verdund, en hoe de oplossing werd bewaard. Daarnaast werden vragen beantwoord over hoe vaak de verdunningen werden bereid en met welk type verdunningsmiddel. De monsters werden anoniem verwerkt, maar als tandartsen over de testresultaten van hun eigen monster wilden worden geïnformeerd, werden hun persoonlijke gegevens uitsluitend voor dit doel verzameld. Zij kregen dan een met daarin de gemeten concentratie naocl in hun monster. Chemische analyse van de monsters De chemische beoordelingen werden bij kamertemperatuur uitgevoerd. Vrij beschikbaar chloor wil zeggen de hoclvorm van chloor. Deze komt als zodanig vrij na het aanzuren van de naocl-oplossing. De concentratie vrij beschikbaar chloor (% w/v) van de monsters werd bepaald met een standaard jodium/thiosulfaattitratieprocedure volgens Vogel, met een gestandaardiseerde 0,1 N natriumthiosulfaatoplossing (sts; Titripure, Merck ) na aanzuring van de naocl-oplossing met 10% zwavelzuur. 20 Alle vaste chemische stoffen werden gewogen met een geijkte weegschaal (me235p, Sartorius ) met een nauwkeurigheid van 0,001 g. Elk monster werd tweemaal geanalyseerd, maar als er tussen de metingen een verschil was van meer dan 0,05 ml sts, werd het monster nog een derde maal geanalyseerd en werd het gemiddelde van de metingen genomen. De titratie werd uitgevoerd met pipetten met een nauwkeurigheid van 0,05 ml. De ph van de monsters werd gemeten met een geijkte ph-meter (Radio phm220 laboratoriummeter, Analytical). Statistische analyse Alle statistische analyses werden uitgevoerd met spss versie 20 (ibm spss). Het verschil tussen de verwachte concentratie vrij beschikbaar chloor en de gemeten concentratie werd uitgedrukt als het percentageverschil, dat werd berekend als: verwachte gemeten concentratie concentratie 100 verwachte concentratie Studenten-t-tests en anova met post-hoc Tukey-tests werden uitgevoerd om verschillen tussen de groepen te bepalen. Voor het vaststellen van relaties tussen variabelen werden correlatieanalyses gebruikt: Pearson voor ratiovariabelen en Spearman voor ordinale variabelen. De chi-squaretest werd gebruikt voor het testen van verschillen tussen nominale variabelen. Om voldoende tellingen per groep te krijgen, werden de waarden van oplossingen uit supermarkten en drogisterijen samengevoegd tot een huishoudelijke groep en die van monsters afkomstig uit de apotheek en van tandheelkundige leveranciers tot een groep met professionele bleekmiddelen. De gemeten concentratie van beschikbaar chloor werd in twee groepen verdeeld: een groep met < 1% (niet toereikend voor het oplossen van weefsel en desinfectie) en een groep met 1% beschikbaar chloor (wel toereikend voor het oplossen van weefsel en desinfectie). Een P-waarde < 0,05 werd als significant beoordeeld. Resultaten Respons Er werden 250 voor de cursus ingeschreven tandartsen uitgenodigd om aan dit onderzoek deel te nemen. Van hen namen er 220 daadwerkelijk aan de cursus deel en zij brachten 86 monsters van ten minste 5 ml naocl-oplossing mee. Bij 2 hiervan ontbrak de vragenlijst, daarom werden uiteindelijk 84 monsters met vragenlijst in het onderzoek opgenomen. Analyses De gemeten concentratie naocl varieerde van 0 tot 4,40% (w/v), met een gemiddelde van 1,99 ± 1,11%. Van de 84 monsters werden er 7 een derde maal geanalyseerd. Het grootste verschil in concentratie tussen twee metingen van hetzelfde monster was 0,071% in één monster. Gezien de maximale fout van ± 0,05 ml 0,1 N sts, lag de nauwkeurigheid van de laagst gemeten concentratie (0,20% vrij beschikbaar chloor) tussen 0,16 en 0,24%. De nauwkeurigheid van de hoogste gemeten concentratie (4,40%) varieerde van 4,37 tot 4,42%. De ph van de monsters varieerde van 8,81 tot 12,40, met een gemiddelde van 11,54 ± 0,92. QP Tandheelkunde jaargang 10 nummer 5 april

4 Concentratie (% w/v) Aantal deelnemers (%) 0,5 2 (2,4) 1 5 (6,0) 1,3 1 (1,2) 1,5 2 (2,4) 2 36 (42,9) 2,5 6 (7,1) 3 8 (9,5) 4 4 (4,8) 5 18 (21,4) verwachte concentratie 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0,0,00 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 gemeten concentratie 10 1 (1,2) weet niet 1 (1,2) Totaal 84 (100) Tabel 1 De geprefereerde concentratie vrij chloor in naocl bedoeld voor endodontische irrigatie. Figuur 1 Een spreidingsdiagram van de verwachte versus de gemeten concentratie vrij beschikbaar chloor (% w/v) in de naocl-monsters. De lijn geeft x = y weer. Monsters (stippen) boven deze lijn bevatten minder beschikbaar chloor dan verwacht. Verwachte concentratie naocl De verwachte concentratie naocl varieerde van 0,5 tot 10,0% (w/v), met een gemiddelde van 2,9 ± 1,6%. Er was een grote variatie in verwachte concentraties naocl (tabel 1). De meeste respondenten (43%) streefden ernaar te spoelen met een 2%-oplossing, en 21% van de respondenten gaf de voorkeur aan een 5%-oplossing. Verwachte versus gemeten concentratie Het gemiddelde verschil tussen gemeten en verwachte concentratie van naocl bedroeg 27,2%. Dit verschil was significant (P < 0,001). De meeste monsters (90%) bevatten een lagere concentratie beschikbaar chloor dan verwacht. Eén monster bevatte wel de verwachte concentratie naocl en in zeven andere monsters was de gemeten concentratie hoger dan verwacht (figuur 1). Van de monsters bevatte 15% minder dan 1% beschikbaar chloor, wat de minimaal aanbevolen concentratie is voor desinfectie en het oplossen van weefsel. 18 Combinatie van de geanalyseerde en beoordeelde gegevens Het verschil tussen de verwachte en de gemeten concentratie beschikbaar chloor in de monsters was significant groter (P < 0,001) bij naocl-oplossingen die werden aangeschaft in drogisterijen en supermarkten (huishoudbleek) dan bij naocl-oplossingen afkomstig van apothekers en tandheelkundige leveranciers (professioneel naocl). De huishoudbleekmonsters (gecombineerde groep) bevatten gemiddeld 48% minder beschikbaar chloor dan verwacht; bij de monsters afkomstig van apothekers was dit 17% en bij die van tandheelkundige leveranciers 15%. Er werd een verschil (P < 0,01) gevonden tussen de naoclbronnen en de gemeten minimaal noodzakelijke concentratie van 1% beschikbaar chloor; professioneel naocl bevatte vaker een toereikende concentratie dan huishoudbleek. Tussen de ph en de gemeten concentratie beschikbaar chloor (r = 0,53; P < 0,001) werd een significante, zij het gematigde, correlatie gevonden: hoe lager de ph, hoe lager de gemeten concentratie (figuur 2). Er werd een zwakke correlatie gevonden tussen de ph en het percentageverschil in concentratie tussen verwachte en gemeten naocl (r = -0,3; P < 0,01): een lage ph hing in lichte mate samen met een groter verschil tussen de verwachte en gemeten concentratie van beschikbaar chloor. Huishoudbleek en professioneel naocl hadden een vergelijkbare ph (P = 0,53). 26 QP Tandheelkunde jaargang 10 nummer 5 april 2015

5 13,00 ph 12,00 11,00 10,00 9,00 8,00,00 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 gemeten concentratie Figuur 2 Correlatie (r = 0,53) tussen de ph en de gemeten concentratie Figuur 3 Endodontische toegangsopening van een tweede molaar onderkaak rechts, met een borrelende 5%-naocl-oplossing tijdens het oplossen van weefsel en desinfectie van het wortelkanaalstelsel van de naocl-monsters, die een gematigde relatie laat zien tussen een (vergroting 14 ; opmi proergo tandheelkundige microscoop, Carl Zeiss; lage ph en een lage concentratie beschikbaar chloor. met dank aan tandarts Roberto Cristescu). Verdunningen van de naocl-oplossing door de tandarts zelf lieten een significant (P < 0,05) groter verschil zien tussen de gemeten en de verwachte concentratie dan de onverdunde monsters. Verdunning vond echter het meest plaats in de groep met huishoudbleek. Het verschil tussen de verwachte en de gemeten concentratie naocl was dus groter in de groep met huishoudbleek en de bron van de naocl was een dominante verstorende factor. Er werd een correlatie aangetroffen tussen het percentageverschil van beschikbaar chloor en de opslagtemperatuur (r = -0,26; P < 0,05): bij kamertemperatuur bewaard naocl vertoonde een groter verschil tussen de geschatte en de werkelijke concentratie van beschikbaar chloor dan naocl dat in de koelkast werd bewaard. Er werd geen relatie gevonden tussen de aankoopdatum en het percentageverschil van de concentraties. Waar werd naocl aangeschaft? De meeste naocl-oplossingen waren afkomstig van professionele bronnen (64%). De respondenten kochten de irrigatieoplossingen bij een tandheelkundige leverancier (48%), een apotheek (15%) of bij een supermarkt of drogist (36%). Wanneer werd het monster aangeschaft? Van de respondenten had 50% zijn voorraad korter dan drie maanden geleden gekocht (tabel 2) en wist 25% niet Verstreken tijd N (%) 1 week 8 (9,5) 1 maand 26 (31,0) 2-3 maanden 8 (9,5) 6 maanden 17 (20,2) meer dan 6 maanden 4 (4,8) weet niet 21 (25,0) Totaal 84 (100) Tabel 2 Verstreken tijd sinds aanschaf naocl-monster. wanneer de naocl was gekocht, terwijl bij nog eens 25% de voorraad ten minste zes maanden oud was. Verdunning Van de respondenten verdunde 37% de voorraadoplossing om de uiteindelijke gewenste irrigatieoplossing te verkrijgen. Van deze groep gebruikten er 24 (65%) leidingwater als verdunningsmiddel en 7 (35%) gedemineraliseerd water. Zowel naocl-oplossingen van professionele als van huishoudelijke herkomst werden in de tandartspraktijk verdund. Van de respondenten maakte 26% elke dag een verse verdunning, 42% elke week, 10% elke maand en 22% alleen wanneer de voorraad op was. Dit laatste wil niet automatisch zeggen dat deze respondenten oude QP Tandheelkunde jaargang 10 nummer 5 april

6 oplossingen gebruikten, omdat dit afhangt van de frequentie van het uitvoeren van endodontische behandelingen en van de hoeveelheid die per keer wordt verdund. Opslag Van de respondenten bewaarde 69% de naocl-oplossing bij kamertemperatuur, terwijl 31% de voorraad in de koelkast bewaarde. Discussie In deze studie werd onderzocht of naocl dat bedoeld is voor wortelkanaalirrigatie, de verwachte concentratie beschikbaar chloor bevat die nodig is voor desinfectie van het wortelkanaal en het oplossen van weefsel. Dit onderzoek was nodig omdat uit eerdere analyses (ongepubliceerde resultaten, juni 2012) een incidenteel maar substantieel verschil naar voren kwam tussen de verwachte concentratie vrij beschikbaar chloor en de gemeten concentratie. Er werden monsters verzameld van naocloplossingen uit tandartspraktijken en de concentratie beschikbaar chloor in de oplossingen werd gemeten. De monsters bevatten gemiddeld 27% minder beschikbaar chloor dan verwacht. Twee tandartsen kozen er welbewust voor om een concentratie lager dan 1% te gebruiken, het niveau dat wordt aanbevolen voor desinfectie en het oplossen van weefsel, maar 15% van de monsters bevatte onbedoeld minder dan 1% beschikbaar chloor. 18 In de enquête noteerden de deelnemers de verwachte concentratie van naocl van hun monster. Aangezien de concentratie de persoonlijke keuze van de deelnemer was, werden sommige concentraties slechts een- of tweemaal genoemd. De meeste tandartsen kozen ervoor te irrigeren met 2% naocl (87%); van hen gaf 43% de voorkeur aan 2% naocl en 23% aan de volledige sterkte van 5% naocl. Andere enquêtes onder gemengde populaties van tandartsen-algemeen practici en -endodontologen lieten vergelijkbare resultaten zien, of vertoonden een grotere voorkeur voor de lagere concentraties van 1,5% naocl. 6,19,21 In een recente enquête onder leden van de American Association of Endodontists gaf 57% van de respondenten de voorkeur aan 5% naocl dat niet verder was verdund. 22 In deze specifieke enquête waren de deelnemers echter endodontologen en de respons was slechts 28%, wat de gegevens in de richting van hoge concentraties naocl kan hebben vertekend. Ongeveer een derde van onze respondenten gebruikte huis houdbleek voor wortelkanaalirrigatie. Volgens de etiketten bevat dunne huishoudbleek ongeveer 4% of minder dan 5% hypochloriet en water. Niettemin bevatten in ons onderzoek op één na alle onverdunde huishoudbleekmonsters veel minder beschikbaar chloor dan verwacht (gemiddeld 50% minder). Daarnaast bevatten verdunde huishoudbleekmonsters vaker minder dan 1% beschikbaar chloor dan verdunde monsters afkomstig van professionele leveranciers. Oplossingen van huishoudbleek hadden geen lagere ph dan professioneel naocl, wat de betrekkelijk lage hoeveelheid beschikbaar chloor kan verklaren, aangezien naocl-oplossingen met een lagere ph minder stabiel zijn dan oplossingen met een hoge ph. 14,23 Ook andere verstorende factoren, zoals leeftijd van de oplossing of minder strikte kwaliteitsrichtlijnen voor de fabricage, verpakking of hantering van huishoudbleek, kunnen de slechte kwaliteit hebben veroorzaakt. Huishoudbleek is bedoeld voor huishoudelijke reinigingsdoeleinden en het is dus te verwachten dat deze aan minder strikte kwaliteitseisen voldoet. In het huidige onderzoek was de opslag van de naocl-monsters bij hogere temperaturen (kamertemperatuur versus koel) mogelijk gerelateerd aan een groter verschil tussen de verwachte en de gemeten concentratie, met minder beschikbaar chloor dan verwacht wanneer de oplossing bij kamertemperatuur was bewaard. Verlies van beschikbaar chloor bij een hogere temperatuur werd al in eerdere onderzoeken aangetoond. 14,24 Van de respondenten bewaarde slechts 31% naocl in de koelkast. De aankoopdatum correleerde niet met de verschillen tussen de verwachte en de gemeten concentratie beschikbaar chloor. Dit lijkt misschien verrassend, maar kan worden verklaard door het feit dat onbekend bleef wanneer de oplossingen waren vervaardigd. Een ph-verlaging heeft een opvallend effect op de houdbaarheid van naocl-oplossingen. 14,17,24 In ons onderzoek werd een gematigde relatie gevonden tussen de ph en de gemeten concentratie vrij beschikbaar chloor: er werden lagere concentraties gemeten in monsters met een lage ph. In het algemeen wordt de ph van een oplossing beïnvloed door de concentratie en de temperatuur: verdunning en een hoge temperatuur verlagen beide de ph (ongepubliceerde gegevens, juli 2012). In tandartspraktijken kan de ph van een oplossing niet actief worden gecontroleerd aangezien daar geen ph-metingen worden gedaan. Wel kunnen er misschien voorzorgsmaatregelen worden genomen, zoals 28 QP Tandheelkunde jaargang 10 nummer 5 april 2015

7 het koel bewaren van de oplossing en het niet verdunnen in de tandartspraktijk zelf, om de kwaliteit van naocl niet te verminderen. In hun overzichtsartikel concludeerden Clarkson en Moule echter dat als naocl verdund moet worden gebruikt, verdunning zo snel mogelijk na aankoop moet geschieden omdat verdunde oplossingen minder snel achteruitgaan dan geconcentreerde oplossingen. 26 Dit wijkt af van de bevindingen van Rutala et al., die vaststelden dat het naocl sneller achteruit ging naarmate de verdunning sterker was. 27 In onze enquête werd de invloed van het type verpakking plastic of glas niet onderzocht. In het algemeen is het belangrijk dat de verpakking corrosiebestendig is omdat vervuiling met metalen een sterke daling in vrij beschikbaar chloor veroorzaakt. 17,28 Verder neemt de chemische instabiliteit van naocl toe na blootstelling aan lucht of licht. 17,27,29 Daarom worden gesloten amberkleurige glazen flessen en ondoorzichtige plastic verpakkingen beide als geschikt beoordeeld voor het bewaren van naocl. 29 Conclusie Gezien de aanzienlijke verschillen tussen de verwachte en de feitelijke concentratie van naocl-oplossingen die in de tandartspraktijk worden gebruikt, wordt in wetenschappelijke onderzoeken aanbevolen altijd de naoclconcentratie te controleren alvorens de oplossingen te gebruiken. Veel tandartsen die aan dit onderzoek deelnamen, waren verbaasd toen ze hoorden wat de gemeten concentratie van hun monster was en vroegen om adviezen voor het verkrijgen van een betrouwbare naocl-oplossing. Omdat de grootste verschillen tussen de verwachte en de feitelijke concentratie van beschikbaar chloor werden waargenomen in de groep met huishoud bleek, wordt aanbevolen naocl aan te schaffen bij tandheelkundige leveranciers of apothekers. Daarnaast is het raadzaam dat alle tandartsen de geprefereerde concentratie verhogen naar 2% of meer om de kans te vergroten dat er een naocloplossing wordt verkregen met ten minste 1% beschikbaar chloor. Aangezien er echter een grote variatie in de geselecteerde concentraties was, is het onmogelijk een aanbeveling te doen die passend is voor alle tandartsen. De feitelijke concentraties van de naocl-oplossingen op het moment waarop de tandartsen hun oplossingen kochten, zijn niet bekend. Daarom kunnen geen conclusies worden getrokken over de invloed op de feitelijke metingen van factoren als verdunning, type verdunningsmiddel, ouderdom of opslag. Er werden echter wel enkele interessante mogelijke verbanden gevonden. Verder onderzoek is nodig om de oorzaak van het verschil tussen de verwachte en de feitelijke concentraties van naocl op te helderen zodat evidence-based aanbevelingen aan tandartsen kunnen worden gedaan. Literatuur 1. Crane A. A practicable root canal technic. Philadelphia: Lea & Febiger; Radcliffe CE, Potouridou L, Qureshi R, Habahbeh N, Qualtrough A, Worthington H, et al. Antimicrobial activity of varying concentrations of sodium hypochlorite on the endodontic microorganisms Actinomyces israelii, A. naeslundii, Candida albicans and Enterococcus faecalis. Int Endod J. 2004;37: Siqueira Jr JF, Roças IN, Favieri A, Lima KC. Chemomechanical reduction of the bacterial population in the root canal after instrumentation and irrigation with 1%, 2.5%, and 5.25% sodium hypochlorite. J Endod. 2000;26: Baumgartner JC, Cuenin PR. Efficacy of several concentrations of sodium-hypochlorite for root-canal irrigation. J Endod. 1992;18: Hand RE, Smith ML, Harrison JW. Analysis of the effect of dilution on the necrotic tissue dissolution property of sodium hypochlorite. J Endod. 1978;4: Clarkson RM, Podlich HM, Savage NW, Moule AJ. A survey of sodium hypochlorite use by general dental practitioners and endodontists in Australia. Aust Dent J. 2003;48: Jungbluth H, Peters C, Peters O, Sener B, Zehnder M. Physicochemical and pulp tissue dissolution properties of some household bleach brands compared with a dental sodium hypochlorite solution. J Endod. 2012;38: Macedo RG, Wesselink PR, Zaccheo F, Fanali D, van der Sluis LW. Reaction rate of naocl in contact with bovine dentine: effect of activation, exposure time, concentration and ph. Int Endod J. 2010;43: Jungbluth H, Marending M, De-Deus G, Sener B, Zehnder M. Stabilizing sodium hypochlorite at high ph: effects on soft tissue and dentin. J Endod. 2011;37: Baker RWR. Studies on the reaction between sodium hypochlorite and proteins. 1. Physico-chemical study of the course of the reaction. Biochem J. 1947;41: Voor de volledige literatuurlijst verwijzen wij u naar QP Tandheelkunde jaargang 10 nummer 5 april