Wilde bijen. Levenswijze, herkenning en beheer. Arie Koster. Voor meer informatie

Transcriptie

1 Wilde bijen Levenswijze, herkenning en beheer Arie Koster Voor meer informatie voor ecologisch groenbeheer voor bijen en andere bloembezoekende insecten Voor planten voor bijen Wilde bijen

2 Inhoud presentatie - Wat zijn bijen - Indeling bijen - Herkenning wilde bijen - Wilde bijen in stedelijk gebied - Groenbeheer voor bijen - Hulp voor bijen

3 Wat zijn bijen - Insecten met kop, borststuk, achterlijf, 3 paar poten, 1 of 2 paar vleugels en een uitwendig skelet Bijen zijn vliesvleugelige insecten - 2 paar vliezige vleugels: de voorste groot, achterste klein - Wespentaille: het laatste deel van het borststuk is 1 e achterlijf segment - Geveerde haren - Een angel - Een scopa (verzamelharen voorstuifmeel aan de achterpoten of aan de onderkant van het achterlijf) - Ogen min of meer aan de zijkant van de kop - Antenne vrouwtje 12 leden; mannetje 13 leden - Bijen leven van nectar en stuifmeel

4

5 Indeling bijen - Taxonomisch op geslacht: zandbijen, metselbijen, hommels etc. - Solitair of sociale bijen - Zelfvoorzienende bijen en parasitaire (koekoeks-) bijen - Poot-, buik- en mondverzamelaars - Bloembezoek: generalisten en specialisten - Wijze van nestelen: in de grond boven de grond - Naar seizoen: voorjaarbijen en zomerbijen - Naar generaties per vliegseizoen 1 (univoltien) of 2 (bivoltien) generaties per jaar.

6 Poot-, buik- mondverzamelaars

7 Wat hebben bijen minimaal nodig? Bijen leven van nectar en stuifmeel: nectar voor energie en stuifmeel (= eiwitten) voor ontwilkeling van de larven. Een bijenvolk heeft om gezond te kunnen leven kg stuifmeel per jaar nodig. Voor de duizende bijenvolken die in Noord-Brabant door imkers worden gehouden is dat gigantisch veel. Daarnaast komen er in de provincie naar schatting soorten wilde bijen voor. Alleen bij een grote verscheidenheid aan plantensoorten kunnen deze bijen zich handhaven. Door ecologsich landschapsbeheer, bloemrijk openbaar groen, bloemrijke tuinen etc. kunnen honingbijen, wilde bijen inclusief hommels in stand worden gehouden. Bijenlinten in de breedste zin van het woord kunnen hier enorm aan bijdragen

8 Alles draait om stuifmeel en nestgelenheid: slobkousbij is voor 100% van grote wederik afhankelijk; rietsigaar maskerbij voor zijn nestgelegenheid 100% van rietsigaar.

9 Paardenbloem is voor veel bijen belangrijk: een zeer algemene plant met grote betekenis. Daarbij wordt vaak niet stilgestaan. Het is een zeer belangrijks leverancier voor stuifmeel.

10 Heggenwikke met hommel: de meeste bloemplanten zijn voor bijen waaronder hommels van belang

11 Gedrag van bijen Bijen kennen broedzorg - Ze maken een nest met daarin voor iedere bij een aparte broedcel. - verzamelen nectar en stuifmeel - leggen een ei en sluiten het nest af Sommige bijen hebben een sterk teritorium gedrag. De mannetjes jagen elkaar weg. Dat is onder meer het geval bij Wolbijen en Sachembijen. Sommige bijen hebben een bijzondere wijze van nestelen. Wolbijen verzamelen plantenharen, behangersbijen maken hun nest van stukjes blad en mestelbijen mestelen de ingang van hun nest dicht. Een groot deel van de bijen leven parasitair. Ze worden ook wel koekoeksbijen genoemd.

12 5 mannetjes van de roze mestelbij proberen een wijfje te bevruchten

13 Nestgelegenheid is even belangrijk. Zonder nestgelegenheid geen bijen. Waar nesten bijen: Sociale bijen: hommels en honingbijen - In holtes van bomen, muren, rotsen. - Hommels ook in de grond in oude muizennesten. Solitaire/wildebijen In grond. - Stijlkantjes. - Doodhout - Braamstengels - Afgestorven plantenstengels - Rietdaken - Gaten in muren - Gaten in tuinmeubulair etc.

14 Veel bijen nestelen in de open grond

15 Nestgangen tussen het plaveisel

16 Een gravende pluimvoetbij

17 Een tuintafeltje waar bijen in nestelen

18 De schroefgaten worden als nest gebruikt

19 Afrasteringspaaltjes als nestplaats

20 Nestkastejes voor bijen

21 Detail nestkastje

22 Een kunstmatige nestgang van de roze metselbij

23 35 bijengslachten en 350 bijensoorten in Nederland Bijengeslachten in een stad. Zelfvoorziendende bijen Koekoeksbijen Zandbijen (ca. 20) Wespbijen (ca. 10) Groefbijen (ca. 12) Bloedbijen (6-8) Hommels (7-8) Koekoekhommels (1-3) Zijdebijen (3) Viltbijen (1 ) Wolbijen (1) Tubebijen (1) Maskerbijen (2-3) Behangersbijen (3) Sachembijen (1) Rouwbijen (1) Slobkousbijen (1) Dikpootbijen (1) Mestelbijen Honingbijen (1)

24 Boerenwormkruid is een drachtplant voor honingbijen. Als deze plant te vroeg wordt gemaaid, kunnen honingbijen uitwijken naar andere planten

25 Aardhommel heeft twee gele strepen en een witte punt

26 Steen hommel is zwart en heeft een rode punt

27 Boomhommel is aan de voorkant bruin en heeft een witte punt

28 Weide hommel is van voren geel en heeft een bruine punt

29 Reseda maskerbij

30 Wormkruidbij vliegt op composieten o.m. op boerenwormkruid, kan na te vroeg maaien niet uitwijken naar andere planten. Dus nooit voor of tijdens de bloei maaien

31 grasbij

32 Roodgatje

33 Wespbijen parasiteren bij zandbijen

34 Roodpatige groefbij

35 Een groefbij

36 Bloedbijen parasiteren voornamelijk bij groefbijen

37 Klokjesdikpoot vliegt alleen op klokjesin de stad vooral op tuinplanten; koekoeksbijen niet bekend.

38 Gewone behangersbij

39 Klokjesdikpoot vliegt alleen op klokjes: in in de stad vooral op tuinplanten; koekoeksbijen niet bekend.

40 Grote wolbij

41 De grote wolbij verzamelt haren van planten voor bekleding van het nest

42 Parende wolbijen

43 Er wordt nectar en stuifmeel verzameld

44 Territorium gevecht van mannetjes grote wolbij

45 Tubebijen parasiteren onder meer bij grote wolbij

46 Wilde bijen en biodiversiteit in tuinen Hoe maken we bijenvriendelijke tuinen Tuinen Bedrijventerreinen Zelfbeheer kleinschallige groene elementen in de openbare ruimte

47 Enkele factoren waar we in tuinen rekening mee moeten houden Als we planten optimaal willen laten functioneren moeten we rekening houden met de eisen die planten aan het milieu stellen Bodem: onder meer grondsoort, voedselrijkdom, zuurgraad, humusgehalte en bodemvochtigheid Herkomst van het water: grondwater, kwelwater, regenwater, rivierwater (overstroming/inundatie) Klimaat/microklimaat: Hoe extremer de omstandigheden des te minder soorten. Verschillende vegetatiestructuren (houtwallen, bosjes, ruigten, hellingshoek, reliëf van de bodem) gaan samen met verschillen in microklimaat. Luchtvochtigheid: is in een bos anders dan boven een grasland. Voor kleine dieren in de tuin is structuurvariatie = habitatvariatie van groot belang. Hoe groter de variatie in de begroeiing, en materialen (dood hout, oude stenen, rillen, verweerde muren, plaveisel) etc. des te meer kleine dieren er kunnen voorkomen.

48 Als we dieren willen helpen moeten we ook weten hoe ze leven We kiezen hier voor de insteek wilde bijen, maar bijen en vlinders gaan goed samen. Voor vlinders hoeft men meestal niet zo heel veel te doen. Meestal zijn vlinders schaars of matig aanwezig. Dat is meestal onafhankelijk van de stadstuinen. De vlinders zijn er gewoon of ze zijn er niet. Als de vlinderjaren redelijk zijn en er staan vlinderplanten in de tuin dan komen de vlinders vanzelf. Vlinderstruik en hemelsleutels wordt meestal in de meest armzalige vlinderjaren nog door vlinders bezocht. Voor vogels moet er nestgelegenheid zijn en vooral in de winter wat zaadplanten (kaardebol, teunisbloem, zonnekroon). Bijen zijn volledig afhankelijk van stuifmeel en vrijwel volledig afhankelijk van nectar. Die moeten in de naaste omgeving van de nestplaatsen voorkomen. De diversiteit van bijen en andere bloembezoekende insecten (wantsen, vliegen, microvlinders etc. is onlosmakelijk gekoppeld aan de diversiteit van de flora. Veel bijen leven van een of een zeer beperkt aantal soorten planten. Als die planten er niet zijn, zijn de bijen er ook niet. Bij het bevorderen van bijen is floristische diversiteit een sleutelwoord. Als men iets voor de bijen doet, worden ook andere bloembezoekende insecten geholpen In steden en dorpen worden in tuinen veel plantensoorten aangeplant of uitgezaaid. Hierbij kan met rekening houden met de bijen en andere bloembezoekende insecten.

49 Aster ageratoides in een tuin met 4 soorten vlinders

50 Bijen en vlinders gaan goed samen

51 Dagpauwoog met gewone behangersbij

52 Dagpauwoog met een zandbij

53 Welke wilde planten kunnen we toepassen? In principe alle inheemse planten; wat kan hangt van de bodem af én van groene vingers. De praktijk is dat de mogelijkheden vaak beperkt zijn. De mogelijkheden kunnen worden vergroot door: - de grond af te graven: de grond wordt dan vaak vochtiger of zelfs kletsnat - de vrij gekomen grond benutten voor droge milieus; dat kunnen rotstuinen zijn of andere verhogingen in de tuin. Op droge rijke gronden, kunnen dan planten van schrale bodems groeien. - arme grond licht te bemesten met compost of zeer oude stalmest voor de toepassing van planten van voedselrijke(re) bodems. - Als de bodem te zuur is, kan er schelpengruis (kippengrit) worden toegepast. - Geef de planten een plek waar ze hun eigen waterhuishouding kunnen regelen. Dus geen of zo min mogelijk watergeven. Vooral op droge gronden geen planten van zeer vochtige bodems toepassen.

54 Wat mag of moet je niet doen? - Spitten, daarmee wordt het bodemleven verstoord onder meer voor in de grond nestelende wilde bijen. - Al het blad verwijderen; onder het blad zit voer voor vogels. - Alles voor de winterbeurt afknippen; dan verdwijnt nest-, schuil- en overwinteringsgelegenheid voor kleine dieren. - Te veel (liefst helemaal niet) te sterk doorgekweekte soorten. - In principe worden er op grote schaal geen vreemde substraten zoals mergel toegevoegd. Dat gaat vaak ten koste van het landschap elders en is i.v.m. transport milieubelastend. - Alle chemische bestrijdingsmiddelen zijn taboe

55 Spitten is slecht voor bodembewonende dieren

56 Vrijwel ieder plantensoort ook in tuinen is gastheer voor een reeks insecten soorten (Hermy, M., Natuurbeheer). Planten moeten zich daarom volledig kunnen ontwikkelen.

57 Plantencombinaties/composities Een aantal aspecten die voor traditionele tuinen gelden zien we ook in de natuur: hoge planten achterin, lage planten voorin de border of vegetatie - Maak selecties voor bepaalde diergroepen: bijen, vlinders (dat dekt ook de rest) van de bloembezoekende insecten) - Sorteer op bloeiperiode: vooral hommels en vlinders eisen een aaneengesloten bloeiperiode van minimaal begin maart tot eind september. - Sorteer ook op planten waar vooral wilde solitaire bijen volledig van afhankelijk zijn. - Maak combinaties op milieu: moeras, grasland, bos/beschaduwd etc. - Composities met exotische planten zijn ook mogelijk, maar inheemse soorten hebben de voorkeur. - Planten voor de grote wolbij: planten met sterk zachtbehaarde bladen voor het bouwen van nesten.

58 Voortuin in een gewone straat

59 Ratelaar in een achtertuin zeer goed voor hommels

60 Een voorjaarbeeld op zeer vochtige bodem

61 De zelfde plek een paar maanden later: een natte ruige hoek: goed voor bijen en vlinders (6-10 m2)

62 Rietorchis op vochtige grond kan ook in tuinen.

63 Voor moeraswespenorchis is een opkomende hoge grondwaterstand noodzakelijk

64 Bosgedeelte: met wilde planten is een leuke tuin te maken die goed is voor wilde bijen.

65 Een andere plek in de border onder een Magnolia.

66 Een rotstuin van gewone stenen goed voor wilde bijen

67 Een tuin in een nieuwbouwwijk grenzend aan een vijver

68 Een echte bijentuin met volop bijenplanten, maar er komen ook vlinders. (Schildwolde 2009)

69 Een vlindertuin in Nijmegen met volop planten waar ook bijen profijt van hebben

70 Een volkstuin in Amsterdam-Noord waar veel wilde bijen voorkomen.

71 Een natte bedrijventuin in Schiedam: ook bij bedrijven zijn ecologische tuinen mogelijk.

72 Nestgelegenheid voor dieren - Maak rillen of houtstapels voor vogels, egels en padden. - Laat stamhout op verschillende plaatsen in de tuin rotten. - Verwijder geen afgestorven resten van holle takken (vaak door snoeien ontstaan); zoals vlier, budleja. - Laat klimplanten ruig groeien: in de bomen en op het dak van een schuur voor vogels en op de grond voor andere dieren. - Maak stapelmuren - Maak paden van los plaveisel voor graafbijen en graafwespen - Maak eventueel een bijenhotel. - Leg een steen, kei, tegel, boomstronk in de het gras voor de mieren. Deze komen niet in het huis.

73 Kimop om een boomstam en andere materiaal: een habitat voor vel dieren

74 Veel stengels overblijvende planten zijn in de winter hol en worden gebruikt als nest en schuilgelegenheid. Dus niet afknippen de stengels vergaan van zelf.

75 Een gesnoeide buddleja

76 Als het merg is verteerd, kunnen wilde bijen er gaan nestelen.

77 Een houtstapel, maar het kan ook kleiner

78 Een ril als afscheiding van ca. 100 m lang, maar 2-3 m kan ook.

79 Een houtstapel van boomschijven

80 Een een stapelmuur: hier nestelen onder meer wilde bijen.

81 Nestgangen tussen het plaveisel

82 Bijen hotel in een tuin

83 Zelfbeheer, bewonersparticipatie, burgerinitiatieven Burgers kunnen zelf veel doen aan de kwaliteit van de woon- en leefomgeving Het grootste probleem is de continuïteit van de betrokkenheid. Zelfbeheer, bewonersparticipatie moet worden begeleid. Gemeenten/woningbouwcorporaties moeten actief beleidvoeren omdat te kunnen realiseren. Gemeenten/woningbouwcorporaties moeten ook de helpende hand bieden bij grote onderhoudsbeurten in het voor- en najaar..

84 Deze tuin wordt de vlindertuin genoemd, vlinders kwamen hier geregeld voor, maar gelet op het grote aantal bijen had het beter bijentuin genoemd kunnen worden. Door afnemende betrokkenheid van de bewoners is deze tuin wel achteruit gegaan(nijmegen 1998)

85 Deze border bevat voornamelijk drachtplanten, maar wordt ook door vlinders bezocht (Deventer 2002)

86 Sedum telephium trekt veel bijen en vlinders aan. Deze plant wordt hier door andere drachtplanten omringd. (Deventer 1996)

87 De aangrenzende bewoners hebben met goedvinden van de gemeente een stuk openbaar groen geadopteerd. Er zijn allerlei planten aangeplant en er is ook een bijenhotel geplaatst. Door deze actie is een aantrekkelijk stukje openbaar groen ontstaan dat ook door anderen wordt gewaardeerd. (Schiedam 2009)

88 De openbare ruimte in vogelvlucht

89 De openbare ruimte: zeer veel mogelijke heden voor wilde bijen

90 Narcissen in Veenendaal zijn mooi, maar voor bijen en andere insecten heeft eht geen betekenis.

91 Boerenwormkruid

92 Jacobskruiskruid ingezaaid

93 Een vijvertalud bij het industrieterrein

94 Zoom met boerenwormkruid en peen

95 Zoom langs speelveld met boerenwormkruid

96 Ruigten Ruigten worden gedomineerd door hoge (0,7 tot ca 2 m), veelal overblijvende en sterk concurrentiekrachtige kruiden. In het cultuurlandschap zijn ruigten meestal beperkt tot kleine overhoeken, zoals emplacementen, fabrieks- en haventerreinen en braakliggende terreinen in en rond de bebouwde kom. Vooral voor in lintvormige landschapselementen, waterkanten, vijverranden, spoorsloten, greppels, kanaal- en rivieroevers. Ruigten kunnen zeer bloemrijk, maar ook bloemarm zijn. Meestal groeien ze samen met grassen, riet, brandnetels en distels. Een bloemrijke ruigte komt in het algemeen vrij laat tot bloei. De meeste houtige soorten zijn dan uitgebloeid en ze vormen vaak de laatste bloeiende elementen in het landschap. Ruigte hoeven maximaal een maal per jaar of 3-5 jaar te worden gemaaid Voor meer info:

97 Stadspark Veenendaal Rond 1985 was de vijverbeschoeiing in het stadspark van Veenendaal zo slecht dat ze machinaal niet meer gemaaid konden worden. Door bezuinigingen ook niet met de hand. Verruiging was het gevolg. Meer dan tachtig soorten planten konden zich hierdoor ontwikkelen, waaronder gewone engelwortel.

98 Grote kattenstaart is een soort die veel in de woonomgeving wordt toegepast, dat wil zeggen uitgezaaid. Deze plant trekt veel bijen en vlinders aan (Amsterdam, Slotervaart 2000)

99 Deze vegetatie van moerasspirea die in het park de Aa-landen in Zwolle op lichte, natte rivierklei groeit, wordt ten hoogste één maal per jaar gemaaid.

100 Bloemrijke ruigte met onder meer Koninginnekruid is ook belangrijk voor vlinders.

101 Openbeplantingen en vooral randen van beplantingen

102 In het voorjaar in bloemrijke kruidlagen

103 In zomen: op fluitenkruid onder meer fluitenkruidbij

104 In parkachtige situaties

105 Conclusies en aandachtspunten - Biodiversiteit van bijen hangt sterk af van de biodiversiteit van de flora en structuurvariatie. Burgers kunnen in hun eigen tuin een bijdrage leveren om de biodiversiteit in eigen tuin te vergroten. - Zelfbeheer, bewonersparticipatie en burgerinitiatieven dragen bij aan biodiversiteit en aan de leefbaarheid = kwaliteit van de woon- en leefomgeving. Locale overheden kunnen veel doen voor wilde bijen