Wat vind jij van jongeren die niet roken?

Transcriptie

1 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Wat vind jij van jongeren die niet roken? Sterk Slim Zelfverzekerd Sociaal Stoer Cool Aantrekkelijk Leuk Aardig Imago van jongeren die niet roken Gera Nagelhout Sanne de Josselin de Jong Tarquínia Zeegers Renate Spruijt Marc Willemsen 2011

2 2011 THEMAPUBLICATIE Imago van jongeren die niet roken Gera Nagelhout Sanne de Josselin de Jong Tarquínia Zeegers Renate Spruijt Marc Willemsen Dit rapport is onderdeel van een serie themapublicaties van STIVORO. Op basis van gegevens uit het Continu Onderzoek Rookgewoonten en de Roken Jeugdmonitor analyseert STIVORO trends in rookgedrag in Nederland. In ieder rapport wordt een ander aspect van roken in Nederland onder de loep genomen. Kijk voor meer informatie op: STIVORO voor een rookvrije toekomst Den Haag,

3 Inhoudsopgave Samenvatting 4 Inleiding 5 Methode 6 Resultaten 7 Kenmerken imago niet-rokende jongeren 7 Trend imago niet-rokende jongeren Achtergrondkenmerken jongeren met positief imago niet-rokende jongeren 9 Sociale omgeving 10 Voorlichting over roken 11 Discussie 12 Referenties 14 Bijlage 1: Vragenlijst 15 Bijlage 2: Tabellen 17 3

4 Samenvatting Sommige jongeren beginnen met roken vanwege het - in hun ogen - positieve imago van roken. Het verbeteren van het imago van niet-rokende jongeren voorkomt mogelijk dat jongeren beginnen met roken. Op basis van cijfers uit de Roken Jeugdmonitor (RJM) is het imago van niet-rokende jongeren tussen 2001 en 2011 in kaart gebracht. De meeste jongeren blijken positieve imagokenmerken aan jongeren die niet roken te verbinden. Jongeren die niet roken worden sterk (76% in 2011), zelfverzekerd (72%) en sociaal (64%) gevonden. Op een schaal met acht kenmerken van het imago van niet-rokende jongeren van 1 (negatief) tot en met 7 (positief) scoorden jongeren gemiddeld 5,1 in Dit is sindsdien significant gestegen tot 5,3 in 2011, hoewel het imago in 2008 het positiefst was met een gemiddelde van 5,4. De stijging was het sterkst bij de kenmerken cool en stoer: in 2001 vond 49% van de jongeren niet-rokende jongeren cool en stoer en in %. Jongeren die zelf roken zijn minder positief over het imago van niet-rokende jongeren dan jongeren die zelf niet roken. Verder zijn meisjes iets positiever over het imago van niet-rokende jongeren. Er zijn ook kleine verschillen naar opleiding: op de basisschool en in de onderbouw zijn jongeren het positiefst over het imago van niet-rokende jongeren. De belangrijkste voorspeller van een positief imago van niet-rokende jongeren is het hebben van vrienden die een positief beeld hebben van niet-rokende jongeren. Verder is het imago van nietrokende jongeren positiever als gezinsleden niet roken, als jongeren een niet-rokenafspraak hebben en als jongeren denken dat ze kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken. Veel jongeren weten niet wat hun vrienden van niet-rokende jongeren vinden (45%). Terwijl 63% van de jongeren zelf vindt dat niet-rokende jongeren cool en stoer zijn, geeft slechts 46% van de jongeren aan dat hun vrienden dit vinden. Als jongeren duidelijk gemaakt kan worden dat hun vrienden nietroken ook cool vinden, kan dit mogelijk zorgen voor een verdere stijging van het positieve imago van niet-rokende jongeren. Het is belangrijk om jongeren duidelijk te maken dat hun vrienden niet-rokers ook cool vinden. Dit kan een onderdeel van de voorlichting via scholen zijn en van massamediale campagnes (bijvoorbeeld via sociale netwerken). Op basis van ons onderzoek kan bovendien aanbevolen worden om nietrokenafspraken te maken en om voorlichting te geven over de gezondheidsschade van roken. Omdat niet-rokenafspraken vaak met ouders gemaakt worden en ouders hun kinderen uit kunnen leggen dat ze kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken, is het belangrijk om interventies niet alleen op jongeren te richten, maar ook op ouders. 4

5 Inleiding Steeds minder jongeren in de leeftijd van 10 tot en met 19 jaar roken sigaretten of shag (STIVORO, 2011). Terwijl in 1992 nog 29% van de jongeren in de afgelopen vier weken rookte, was dit in %. Toch zijn er nog elk jaar jongeren die beginnen met roken. Sommige jongeren beginnen met roken vanwege het - in hun ogen - positieve imago van roken. Het verbeteren van het imago van nietrokende jongeren voorkomt mogelijk dat jongeren willen beginnen met roken. Volgens het Prototype/Willingness Model heeft het imago van rokers invloed op de bereidheid van jongeren om te roken als de gelegenheid zich voordoet om te roken (Gibbons & Gerrard, 1995). Jongeren met een negatief beeld van rokers zijn daardoor bijvoorbeeld minder snel geneigd om te beginnen met roken als een leeftijdsgenoot een sigaret aanbiedt. Onderzoek heeft aangetoond dat een negatief imago van rokers onder jongeren inderdaad een voorspeller is van de bereidheid om niet te roken als de gelegenheid zich doordoet (Andrews et al., 2008; Hukkelberg & Dykstra, 2009). Verder is het imago van rokers een voorspeller van intentie om te roken (Hampson et al., 2007; Spijkerman et al., 2004) en van daadwerkelijk beginnen met roken onder jongeren (Piko et al., 2007; Spijkerman et al., 2005; Spijkerman et al., 2007; Van den Eijnden et al., 2006). Voorlichting kan mogelijk het imago van niet-rokende jongeren beïnvloeden. Uit onderzoek blijkt dat advertenties die laten zien dat roken niet aantrekkelijk en niet gezond is, een negatief effect hebben op het imago van rokers onder jongeren (Pechmann & Knight, 2002; Pechmann & Ratneshwar, 1994). Volgens Bandura s Social Cognitive Theory leren mensen niet alleen door hun eigen ervaringen, maar ook door de ervaringen van anderen in de sociale omgeving (Bandura, 2001). Ervaringen van anderen die het imago van niet-rokende jongeren kunnen beïnvloeden, zijn bijvoorbeeld het rookgedrag van ouders, klasgenoten en vrienden. Jongeren met meer rokende vrienden blijken dan ook een positiever beeld van rokers te hebben (Hampson, et al., 2007; McLeod, et al., 2008). Bovendien hebben de ideeën van vrienden over het imago van rokers invloed op het imago van rokers bij een jongere zelf (McLeod, et al., 2008). Het imago van rokers kan mogelijk negatiever worden door massamediale campagnes. In Nederland is van 1998 tot en met 2001 de campagne maar ik rook niet! gevoerd. Een aantal jaren later, in 2004, kwam de campagne Nou weten we het wel. Je rookt niet, die in 2006 online en op TMF terugkwam als Mpeg-heroes. Deze campagnes hadden als doel het imago van niet-rokende jongeren te verbeteren. Na de campagne maar ik rook niet! werden niet-rokende jongeren stoerder, cooler en leuker gevonden dan voor de campagne (Frissen & Willemsen, 2002). Na de campagne Nou weten we het wel. Je rookt niet! werden rokers vaker saai genoemd door jongeren die bekend waren met de campagne (Koolhaas, 2004). Of deze ontwikkeling zich na deze campagnes verder heeft doorgezet, is nog niet onderzocht. Zowel een positief imago van rokers als een negatief imago van niet-rokers is een voorspeller van vaker beginnen met roken (Spijkerman, et al., 2007). Echter, alleen een negatief imago van niet-rokers is een voorspeller van regelmatig gaan roken onder jongeren die slechts af en toe roken (Spijkerman, et al., 2007). Het is daarom vooral belangrijk dat het imago van niet-rokers positief is en niet per se nodig om het imago van rokers negatief te beïnvloeden. In dit rapport beantwoorden we de volgende onderzoeksvragen: 1. In welke mate vinden jongeren leeftijdsgenoten die niet roken: sterk of zwak, slim of dom, zelfverzekerd of onzeker, sociaal of asociaal, stoer of niet stoer, cool of niet cool, aantrekkelijk of onaantrekkelijk, leuk of stom en aardig of onaardig? 2. Is het imago van niet-rokende jongeren veranderd tussen 2001 en 2011? 3. Welke achtergrondkenmerken (leeftijd, opleiding, geslacht en eigen rookgedrag) van jongeren hangen samen met het imago van niet-rokende jongeren? 4. Is er een samenhang tussen de sociale omgeving en het imago van niet-rokende jongeren? En zijn er verschillen in deze relaties tussen jongeren met verschillende achtergrondkenmerken? 5. Is er een samenhang tussen voorlichting over roken en het imago van niet-rokende jongeren? En zijn er verschillen in deze relaties tussen jongeren met verschillende achtergrondkenmerken? 5

6 Methode De gegevens die ten grondslag liggen aan dit rapport, komen uit de Roken Jeugdmonitor (RJM). Deze monitor is een vragenlijstonderzoek dat jaarlijks tussen maart en mei wordt afgenomen onder jongeren van 10 tot en met 19 jaar. Het doel van het onderzoek is inzicht krijgen in het rookgedrag van jongeren en de ontwikkeling van het rookgedrag van jongeren in de tijd. TNS NIPO verricht de metingen sinds 1992 in opdracht van STIVORO. Van 1992 tot en met 1994 werden papieren vragenlijsten gebruikt. Sinds 1995 wordt gebruik gemaakt van elektronische vragenlijsten die af worden genomen met behulp van laptops. De schoolgaande jeugd wordt op school ondervraagd. De jongeren die geen (dag)onderwijs volgen, worden in hun eigen woonomgeving ondervraagd. Op basis van cijfers van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (via het Centraal Bureau voor de Statistiek) wordt een overzicht gemaakt van het percentage jongeren dat in Nederland naar elk type onderwijs gaat, naar leeftijd en geslacht. Vervolgens wordt jaarlijks een quotasteekproef getrokken die overeenkomt met deze verdeling. De resultaten van de steekproef worden gewogen naar leeftijd, geslacht, schooltype en provincie. Per jaar worden ongeveer jongeren ondervraagd. De vragen over het imago van niet-rokende jongeren zijn gesteld van 2001 tot en met Van 2001 tot en met 2011 zijn in totaal jongeren ondervraagd. Om het imago van niet-rokende jongeren te onderzoeken, is de volgende vraag gesteld: Wat vind jij van jongeren die niet roken? Jongeren kunnen op een schaal van 1 tot en met 7 aangeven in hoeverre ze jongeren die niet roken stoer of niet stoer, leuk of stom, aardig of onaardig, cool of niet cool, sterk of zwak, aantrekkelijk of onaantrekkelijk, sociaal of asociaal, zelfverzekerd of onzeker en slim of dom vinden. Om te onderzoeken of het imago van niet-rokende jongeren negatief, neutraal of positief is, is voor elk imagokenmerk met een one-sample t-toets getoetst of de gemiddelde score in het begin- en eindjaar van het onderzoek (2001 en 2011) significant afweek van het middelpunt van de schaal (4). De vragen over het imago van niet-rokende jongeren zijn gesteld van 2001 tot en met 2011, maar niet elk imagokenmerk is in elk jaar meegenomen in het onderzoek (zie bijlage 1). In 2001, 2004 tot en met 2009 en 2011 is gevraagd naar de mate waarin jongeren die niet roken stoer, leuk, aardig, cool, sterk, aantrekkelijk, sociaal en zelfverzekerd zijn. Van deze acht imagokenmerken is een schaal gemaakt met de gemiddelde waardes die loopt van 1 (negatief) tot en met 7 (positief) (Cronbach s Alpha = 0,85). Met deze schaal als uitkomstmaat is in een multivariate lineaire regressieanalyse gekeken naar het effect van de trend op het imago. Hiervoor is een trendvariabele gebruikt met een dichotome codering, waarbij 2001 gecodeerd werd als 0 en 2011 als 1. In deze analyse is gecorrigeerd voor de volgende achtergrondkenmerken: leeftijd, opleiding 1, geslacht en eigen rookgedrag (wel of niet gerookt in de afgelopen vier weken). Ook is onderzocht of de trend verschilde voor verschillende groepen jongeren door interacties van de trend met achtergrondkenmerken toe te voegen aan de regressieanalyse. In dit onderzoek is gekeken naar drie aspecten van de sociale omgeving: of vrienden niet-rokers cool of stoer vinden, het aantal klasgenoten en vrienden die roken, roken door ouders en broers/zussen. Daarnaast is gekeken naar drie aspecten van voorlichting over roken: het hebben van een nietrokenafspraak 2, aandacht besteed aan roken in de klas of op school, denken dat je zelf kans hebt op gezondheidsproblemen als je rookt of zou roken. De precieze vragen zijn weergegeven in bijlage 1. Met een multivariate lineaire regressieanalyse is gekeken naar de samenhang tussen de sociale omgeving en voorlichting over roken met het imago van niet-rokende jongeren in Interacties met achtergrondkenmerken zijn toegevoegd om te onderzoeken of er verschillen zijn in de relaties tussen verschillende groepen jongeren. 1 Speciaal onderwijs is buiten de analyses gehouden vanwege een te kleine groep: n = (2,3%) 2 Een afspraak om tot een bepaalde leeftijd niet te roken, vaak gekoppeld aan een beloning 6

7 Resultaten Kenmerken imago niet-rokende jongeren Van 2001 tot en met 2011 konden jongeren op een schaal van 1 tot en met 7 aangeven wat ze vinden van jongeren die niet roken: sterk of zwak, slim of dom, zelfverzekerd of onzeker, sociaal of asociaal, stoer of niet stoer, cool of niet cool, aantrekkelijk of onaantrekkelijk, leuk of stom en aardig of onaardig. In Figuur 1 is weergegeven hoeveel procent van de jongeren positief heeft geantwoord op de verschillende imagokenmerken (positief is score 5, 6 of 7 op de schaal van 1 tot en met 7). 100% 80% 60% 40% 20% Sterk Slim Zelfverzekerd Sociaal Stoer Cool Aantrekkelijk Leuk Aardig 0% Figuur 1: Percentage jongeren dat niet-rokende jongeren sterk, slim, zelfverzekerd, sociaal, stoer, cool, aantrekkelijk, leuk en aardig vindt ( ). Jongeren die niet roken werden vooral sterk, slim, zelfverzekerd en sociaal gevonden en in mindere mate aantrekkelijk, leuk en aardig. Niet-rokende jongeren werden in 2011 door 76% van de jongeren sterk gevonden, door 72% zelfverzekerd, door 64% sociaal, door 63% stoer, door 63% cool, door 59% aantrekkelijk, door 57% leuk en door 47% aardig. Zowel in 2001 als in 2011 was de gemiddelde score op elk imagokenmerk significant hoger dan neutraal (score 4 op een schaal van 1 tot en met 7) (zie Tabel 1 in bijlage 2). 7

8 Trend imago niet-rokende jongeren Acht van de imagokenmerken werden in 2001, 2004 tot en met 2009 en 2011 bevraagd: sterk, zelfverzekerd, sociaal, stoer, cool, aantrekkelijk, leuk en aardig. Van deze acht kenmerken werd een schaal gemaakt van het imago van niet-rokende jongeren die liep van 1 (negatief) tot en met 7 (positief). In Figuur 2 is te zien hoe hoog gemiddeld werd gescoord op de schaal van het imago van nietrokende jongeren in 2001, 2004 tot en met 2009 en In 2001 scoorden jongeren gemiddeld 5,13 op de schaal en in 2011 gemiddeld 5,33. Dit verschil was significant, ook wanneer gecorrigeerd werd voor leeftijd, opleiding, geslacht en rookgedrag van jongeren (zie Tabel 2). De stijgende trend was het sterkst bij de kenmerken cool en stoer. 7 Negatief Positief ,13 5,28 5,35 5,36 5,34 5,41 5,36 5, Figuur 2: Gemiddelde score op de schaal van het imago van niet-rokende jongeren ( ). Zowel bij jongeren die in de afgelopen vier weken gerookt hadden als bij jongeren die in de afgelopen vier weken niet gerookt hadden, was er eenzelfde stijgende trend in het imago van niet-rokende jongeren tussen 2001 en De stijgende trend verschilde wel significant tussen jongeren met verschillende opleidingen. Vooral bij jongeren van het praktijkonderwijs/vmbo steeg het imago van niet-rokende jongeren wanneer gecorrigeerd werd voor leeftijd, opleiding, geslacht en rookgedrag van jongeren. Het imago van niet-rokende jongeren steeg significant tussen 2001 en 2004, tussen 2004 en 2005 en tussen 2007 en 2008 en daalde significant tussen 2008 en De dalingen tussen 2006 en 2007 en tussen 2009 en 2011 waren niet significant. Tussen 2009 en 2010 is de gemiddelde score op elk imagokenmerk gestegen. Deze stijging was significant voor sterk, sociaal, cool, aantrekkelijk en leuk (stoer en slim werden niet in beide jaren bevraagd en de stijging bij aardig was niet significant). Tussen 2010 en 2011 is de gemiddelde score op elk imagokenmerk gedaald. Deze daling was significant voor de kenmerken sterk, sociaal, cool, aantrekkelijk, leuk en aardig (stoer en slim werden niet in beide jaren bevraagd en de daling bij zelfverzekerd was niet significant). 8

9 Achtergrondkenmerken jongeren met positief imago niet-rokende jongeren Uit een multivariate lineaire regressieanalyse (zie Tabel 2) bleek dat het imago van niet-rokende jongeren sterk samenhing met het rookgedrag van jongeren in de afgelopen vier weken. Dit wordt geïllustreerd in Figuur 3. In de figuur is te zien dat jongeren die in de afgelopen vier weken gerookt hebben een minder positief imago van niet-rokende jongeren hadden dan jongeren die in de afgelopen vier weken niet gerookt hebben. Bij jongeren zonder dagopleiding leek dit niet op te gaan (Tabel 4). 100% 80% 60% 40% 20% 0% Sterk Zelfverzekerd Sociaal Stoer Cool Aantrekkelijk Leuk Aardig Wel gerookt in afgelopen vier weken Niet gerookt in afgelopen vier weken Figuur 3: Percentage rokende en niet-rokende jongeren dat niet-rokende jongeren sterk, zelfverzekerd, sociaal, stoer, cool, aantrekkelijk, leuk en aardig vindt (2011). Jongeren op de basisschool, het gemeenschappelijk leerjaar 1, 2 of 3, het praktijkonderwijs/vmbo, HAVO 3+, VWO 3+ en MBO hadden een positiever imago van niet-rokende jongeren dan jongeren op het HBO/WO (Tabel 2). Op de basisschool en in de onderbouw waren jongeren het positiefst over het imago van niet-rokende jongeren. Bij jongeren die in de afgelopen vier weken gerookt hebben, was er een vrij sterk positief verband tussen de opleiding praktijkonderwijs/vmbo en HAVO 3+ en het imago van niet-rokende jongeren, terwijl dit verband zwakker was bij jongeren die in de afgelopen vier weken niet gerookt hadden (Tabel 6). Leeftijd hing niet significant samen met het imago van niet-rokende jongeren. Oudere jongeren hadden wel een iets negatiever beeld van niet-rokende jongeren dan jongere jongeren, maar dit verschil was niet significant wanneer gecorrigeerd werd voor opleiding (en de andere achtergrondkenmerken) (Tabel 2). Meisjes hadden een iets positiever beeld van niet-rokende jongeren dan jongens (Tabel 2). Op de basisschool hadden jongens echter een iets positiever beeld van niet-rokende jongeren dan meisjes (Tabel 4). 9

10 Sociale omgeving In 2011 was de belangrijkste voorspeller van een positief imago van niet-rokende jongeren het hebben van vrienden die niet-rokers cool of stoer vinden (zie Tabel 3). Dit geldt echter in mindere mate voor jongeren van het praktijkonderwijs/vmbo (Tabel 4) en voor jongens (Tabel 5). In Figuur 4 is te zien hoeveel procent van de jongeren denkt dat vrienden niet-rokers cool of stoer vinden, hoeveel procent neutraal is en hoeveel procent denkt dat vrienden niet-rokers niet cool of stoer vinden tussen 2002 en Veel jongeren weten niet wat hun vrienden van niet-rokende jongeren vinden (45% in 2011). Het percentage jongeren dat denkt dat vrienden niet-rokers niet cool of stoer vinden, is significant gedaald van 18% in 2002 naar 9% in % 80% 60% Wel cool of stoer 40% Neutraal Niet cool of stoer 20% 0% Figuur 4: Percentage jongeren dat denkt dat vrienden niet-rokers cool of stoer vinden ( ). Het hebben van klasgenoten en vrienden die roken, had alleen een negatieve invloed op het imago van niet-rokende jongeren die zelf niet hebben gerookt in de afgelopen vier weken (Tabel 6). Jongeren met ouders en broers of zussen die roken hadden een iets minder positief imago van nietrokende jongeren dan jongeren zonder rokende mensen in hun gezin (Tabel 3). 10

11 Voorlichting over roken In 2011 hadden jongeren met een niet-rokenafspraak een iets positiever imago van niet-rokende jongeren dan jongeren zonder niet-rokenafspraak (zie Tabel 3). Een niet-rokenafspraak had vooral een positief effect op het imago van niet-rokende jongeren bij jongeren zonder dagopleiding (Tabel 4). Van de jongeren met een niet-rokenafspraak, had 91% die afspraak met zijn of haar ouders. Het in de klas of op school aandacht besteden aan roken hing niet significant samen met het imago van niet-rokende jongeren bij de totale groep jongeren (Tabel 3). Het besteden van aandacht aan roken in de klas of op school bleek echter wel samen te hangen met een positief imago van nietrokende jongeren bij HAVO-leerlingen die in de derde klas of hoger zitten (HAVO 3+) (Tabel 4). Deze jongeren geven wel iets vaker aan dat ze op school les krijgen over roken, maar het verschil met leerlingen uit de onderbouw en het praktijkonderwijs/vmbo is klein. Aanvullende analyses laten zien dat het op school aandacht besteden aan roken niet consequent meer effect heeft bij HAVO-leerlingen uit de bovenbouw. In 2009 had het op school aandacht besteden aan roken bijvoorbeeld een significant positief effect op het imago van niet-rokende jongeren bij basisschoolleerlingen en leerlingen van het praktijkonderwijs/vmbo. Jongeren die denken dat ze zelf kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken of zouden roken, hadden een positiever imago van niet-rokende jongeren dan jongeren die denken dat ze geen kans hebben op gezondheidsproblemen (Tabel 3). Dit wordt geïllustreerd in Figuur 5. Dit gold vooral voor jongens en minder voor meisjes (Tabel 5). 100% 80% 60% 40% 20% 0% Sterk Zelfverzekerd Sociaal Stoer Cool Aantrekkelijk Leuk Aardig Jongeren die wel denken dat ze kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken Jongeren die niet denken dat ze kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken Figuur 5: Percentage jongeren dat niet-rokende jongeren sterk, zelfverzekerd, sociaal, stoer, cool, aantrekkelijk, leuk en aardig vindt naar of ze wel of niet denken dat ze zelf kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken of zouden roken (2011). 11

12 Discussie Steeds positiever imago niet-rokende jongeren In deze publicatie hebben we laten zien dat jongeren in Nederland een behoorlijk positief beeld hebben van niet-rokende jongeren. Ook al was het beeld van niet-rokende jongeren al vrij positief in 2001, het imago is daarna nog positiever geworden. Dit komt overeen met de trend onder volwassenen. Onder volwassenen is de sociale acceptatie van roken aan het afnemen (Chapman & Freeman, 2008; Nagelhout et al., 2010). Deels heeft dit te maken met het feit dat er steeds minder gerookt wordt (Chapman & Freeman, 2008). Ook het imago van niet-rokende jongeren zou steeds positiever kunnen worden doordat er steeds minder jongeren roken. Uit onze analyses blijkt echter dat de stijgende trend in het imago van niet-rokende jongeren significant blijft na het corrigeren voor rookgedrag. Recente dalingen in imago niet-rokende jongeren Hoewel de algehele trend van het imago van niet-rokende jongeren positief is, is sinds 2008 het imago van niet-rokende jongeren tussen de jaren soms iets negatiever in plaats van steeds positiever geworden. Dit kan te maken hebben met het feit dat jeugdinterventies niet consequent elk jaar uitgevoerd worden, maar er tussen de jaren veel verandert. Een voorbeeld is het stopzetten van de landelijke uitrol van Actie Tegengif (de klassikale niet-rokenwedstrijd voor de eerste en tweede klas van het voortgezet onderwijs) vanaf het schooljaar Het jaarlijks blijven monitoren van het imago van niet-rokende jongeren is daarom noodzakelijk. Deze recente dalingen zijn zorgelijk in het licht van de aangekondigde bezuinigingen op tabaksontmoediging en het stopzetten van overheidsfinanciering voor campagnes. Dit zou ertoe kunnen leiden dat de trend van een steeds positiever imago van niet-rokende jongeren stagneert of zelfs verandert in een negatieve trend. De overheid wil wel inzetten op weerbaarheid van jongeren, maar het verhogen van weerbaarheid zal niet automatisch een positief effect hebben op het imago van niet-rokende jongeren. Sociale omgeving zeer belangrijk De belangrijkste voorspeller van een positief imago van niet-rokende jongeren is hun perceptie over hoe hun vrienden denken over niet-rokende jongeren. Hoe meer jongeren denken dat hun vrienden een positief beeld hebben van niet-rokers, hoe positiever ook hun eigen beeld van niet-rokers. Hoewel het percentage jongeren dat denkt dat vrienden niet-rokers niet cool of stoer vinden significant is gedaald van 18% in 2002 naar 9% in 2011, weten veel jongeren niet wat hun vrienden van nietrokende jongeren vinden (45% in 2011). Terwijl 63% van de jongeren zelf vindt dat niet-rokende jongeren cool en stoer zijn, geeft slechts 46% van de jongeren aan dat hun vrienden dit vinden. Als aan meer jongeren duidelijk gemaakt kan worden dat hun vrienden niet-rokers ook cool vinden, kan dit mogelijk zorgen voor een verdere stijging van het positieve imago van niet-rokende jongeren. In een prioriteringsstudie voor schoolgerichte rookpreventie werd ook aanbevolen om interventies te richten op het bijstellen van inschattingen over de acceptatie van roken om het imago van rokende en niet-rokende jongeren te beïnvloeden (Peters et al., 2007). Dit kan een onderdeel van de voorlichting via scholen zijn, maar kan ook opgenomen worden in massamediale campagnes. Eerdere campagnes als maar ik rook niet! en Nou weten we het wel. Je rookt niet! lijken positieve effecten te hebben gehad op het imago van niet-rokende jongeren (Frissen & Willemsen, 2002; Koolhaas, 2004). Een campagne via sociale netwerken zoals Hyves en Facebook zou een manier kunnen zijn om jongeren duidelijk te maken dat hun vrienden niet-rokers ook cool vinden. 12

13 Voorlichting over roken speelt ook een rol Het imago van niet-rokende jongeren is positiever als jongeren een niet-rokenafspraak hebben en als jongeren denken dat ze kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken. Meer onderzoek is wel nodig om erachter te komen op welke manier niet-rokenafspraken en voorlichting ingezet kunnen worden zodat ze zowel het imago van niet-rokers verbeteren als voorkomen dat jongeren beginnen met roken. Niet-rokenafspraken worden meestal met ouders gemaakt en ouders kunnen hun kinderen ook uitleggen dat ze kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken. Daarom is het belangrijk om interventies niet alleen op jongeren te richten, maar ook op ouders. Daarnaast is voorlichting geven over de gezondheidsschade van roken door middel van massamediale campagnes uitermate belangrijk in Nederland (Nagelhout et al., 2011). Tabaksindustrie werkt tegen Terwijl voorlichters en opvoeders het imago van niet-rokende jongeren positief proberen te beïnvloeden, probeert de tabaksindustrie het imago van rokers positief te beïnvloeden. Vroeger deden ze dit met advertenties en reclamespotjes, maar dat is tegenwoordig verboden. Wel zijn er vermoedens dat de tabaksindustrie het internet gebruikt (bijvoorbeeld filmpjes op YouTube) om hun producten aan te prijzen (Elkin et al., 2010). Officieel is echter het sigarettenpakje zelf het enige middel dat de industrie nog heeft om op te adverteren. Sigarettenpakjes worden zo ontworpen dat ze aansluiten bij een jong imago om ervoor te zorgen dat het product aantrekkelijk is voor jongeren (Pollay, 2000; Wakefield et al., 2002). Uit recent onderzoek onder jongeren blijkt dat sigarettenpakjes zonder logo s en merkkleuren ( plain packs ) het imago van rokers negatief kunnen beïnvloeden (Scheffels, 2011). In Australië mogen vanaf juli 2012 alleen nog plain packs verkocht worden. Plain packs kunnen mogelijk verder bijdragen aan een negatiever imago van rokers onder jongeren en een negatiever imago van rookgedrag, waardoor minder jongeren beginnen met roken. Aanbevelingen Het is belangrijk om jongeren duidelijk te maken dat hun vrienden niet-rokers ook cool vinden. Dit kan een onderdeel van de voorlichting via scholen zijn en van massamediale campagnes. Een campagne via sociale netwerken zoals Hyves en Facebook zou een manier kunnen zijn om jongeren duidelijk te maken dat hun vrienden niet-rokers ook cool vinden. Op basis van ons onderzoek kan bovendien aanbevolen worden om niet-rokenafspraken te maken en om voorlichting te geven over de gezondheidsschade van roken. Omdat niet-rokenafspraken vaak met ouders gemaakt worden en ouders hun kinderen uit kunnen leggen dat ze kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken, is het belangrijk om interventies niet alleen op jongeren te richten, maar ook op ouders. Het is belangrijk om jaarlijks te blijven monitoren hoe jongeren denken over het imago van jongeren die niet roken. Daarnaast zou het goed zijn om het imago van jongeren die roken te monitoren. Ten slotte moeten tactieken van de tabaksindustrie om het imago van rokers positief te beïnvloeden, blootgelegd worden en moet onderzocht worden in welke mate beleidsmaatregelen als plain packaging dit kunnen tegengaan. Dankwoord Deze themapublicatie is mede tot stand gekomen door bijdragen van Dewi Segaar, Marieke Wiebing (beide STIVORO) en Renske Spijkerman (Radboud Universiteit). 13

14 Referenties Andrews, J. A., Hampson, S. E., Barckley, M., Gerrard, M., & Gibbons, F. X. (2008). The effect of early cognitions on cigarette and alcohol use during adolescence. Psychology of Addictive Behaviors, 22, Bandura, A. (2001). Social cognitive theory of mass communication. Media Psychology, 3, Chapman, S., & Freeman, B. (2008). Markers of the denormalisation of smoking and the tobacco industry. Tobacco Control, 17, Elkin, L., Thomson, G., & Wilson, N. (2010). Connecting world youth with tobacco brands: YouTube and the internet policy vacuum on Web 2.0. Tobacco Control, 19, Frissen, D., & Willemsen, M. (2002). Imago van niet-rokende jongeren verbeterd. InFeite, 7(1), 19. Gibbons, F. X., & Gerrard, M. (1995). Predicting young adults' health risk behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 69, Hampson, S. E., Andrews, J. A., & Barckley, M. (2007). Predictors of the development of elementaryschool children's intentions to smoke cigarettes: Hostility, prototypes, and subjective norms. Nicotine & Tobacco Research, 9, Hukkelberg, S. S., & Dykstra, J. L. (2009). Using the Prototype/Willingness model to predict smoking behaviour among Norwegian adolescents. Addictive Behaviors, 34, Koolhaas, C. (2004). Evaluatie jongerencampagne 'Nou weten we het wel. Je rookt niet'. Amsterdam: TNS NIPO. McLeod, K., White, V., Mullins, R., Davey, C., Wakefield, M., & Hill, D. (2008). How Do Friends Influence Smoking Uptake? Findings From Qualitative Interviews With Identical Twins. The Journal of Genetic Psychology, 169, Nagelhout, G., Zeegers, T., Meer, R. v. d., Rijckborst, D., Segaar, D., & Willemsen, M. (2010). Themapublicatie: Sociale acceptatie roken in de horeca Den Haag: STIVORO. Nagelhout, G. E., Willemsen, M. C., Van den Putte, B., Crone, M., Segaar, D., & De Vries, H. (2011). Campagnes over schade van roken zijn absoluut noodzakelijk. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen, 5, Pechmann, C., & Knight, S. J. (2002). An experimental investigation of the joint effects of advertising and peers on adolescents' beliefs and intentions about cigarette consumption. Journal of Consumer Research, 29, Pechmann, C., & Ratneshwar, S. (1994). The effects of antismoking and cigarette advertising on young adolescents' perceptions of peers who smoke. Journal of Consumer Research, 21, Peters, L., Rodenburg, G., Van den Eijnden, R., & Bouwens, J. (2007). Prioriteringsstudie 'schoolgerichte rookpreventie'. Studie ten behoeve van de toekomstige afstemming en samenwerking tussen het Trimbos-instituut en STIVORO voor wat betreft materiaal- en productontwikkeling. Woerden, Rotterdam: NIGZ, IVO. Piko, B. F., Bak, J., & Gibbons, F. X. (2007). Prototype perception and smoking: Are negative or positive social images more important in adolescence? Addictive Behaviors, 32, Pollay, R. W. (2000). Targeting youth and concerned smokers: Evidence from Canadian tobacco industry documents. Tobacco Control, 9, Scheffels, J. (2011). Perceptions of plain packaging in Norway: An online survey. Paper presented at the SRNT Europe conference, September 8-11, 2011, Antalya, Turkey. Spijkerman, R., Van den Eijnden, R. J. J. M., & Engels, R. C. M. E. (2005). Self-comparison processes, prototypes, and smoking onset among early adolescents. Preventive Medicine, 40, Spijkerman, R., Van Den Eijnden, R. J. J. M., & Engels, R. C. M. E. (2007). Perceptions of smoking and nonsmoking peers: The value of smoker and nonsmoker prototypes in predicting smoking onset and regular smoking among adolescents. Health Education & Behavior, 34, Spijkerman, R., Van den Eijnden, R. J. J. M., Vitale, S., & Engels, R. C. M. E. (2004). Explaining adolescents' smoking and drinking behavior: The concept of smoker and drinker prototypes in relation to variables of the theory of planned behavior. Addictive Behaviors, 29, STIVORO (2011). Roken, de harde feiten: jeugd (2011). Den Haag: STIVORO. Van den Eijnden, R. J. J. M., Spijkerman, R., & Engels, R. C. M. E. (2006). Relative contribution of smoker prototypes in predicting smoking among adolescents: A comparison with factors from the theory of planned behavior. European Addiction Research, 12, Wakefield, M., Morley, C., Horan, J. K., & Cummings, K. M. (2002). The cigarette pack as image: New evidence from tobacco industry documents. Tobacco Control, 11(Suppl 1), i73-i80. 14

15 Bijlage 1 Vragenlijst Imago niet-rokende jongeren Sommige jongeren roken en sommige jongeren roken niet. Wat vind jij van jongeren die NIET ROKEN? Op het scherm staan zo direct 2 woorden die aan elkaar tegengesteld zijn. Welke woord vind je het beste passen bij jongeren die NIET ROKEN? Noem het cijfer maar op dat je kiest. Als het woord dat bovenaan staat het meest overeenkomt met wat je vindt over NIET-ROKERS dan geef je het cijfer dat het dichtst bij dat woord staat. Als het onderste woord het best beschrijft wat je van NIET- ROKERS vindt, dan geef je het cijfer dat daar het dichtst bij staat. Maar je kunt NIET-ROKERS natuurlijk ook ergens tussenin plaatsen. Wanneer je bijvoorbeeld het middelste cijfer 4 kiest dan vind je dat beide woorden even goed passen bij NIET-ROKERS. Wat vind jij van jongeren die niet roken? Kijk mee op het scherm en noem het cijfer dat je kiest. 1 1 Stoer Niet stoer Naar het imagokenmerk stoer of niet stoer is gevraagd van 2001 tot en met 2009 en in Dezelfde wordt gesteld voor: leuk of stom ( ), aardig of onaardig (2001, ), cool of niet cool ( ), sterk of zwak (2001, ), aantrekkelijk of onaantrekkelijk (2001, ), sociaal of asociaal (2001, ), zelfverzekerd of onzeker (2001, ) en slim of dom (2001, 2004). Sociale omgeving Denk je dat je vrienden en vriendinnen NIET-ROKERS cool of stoer vinden, of vinden ze niet-rokers juist niet cool of stoer? Zeker cool\stoer Een beetje cool\stoer Weet nog niet Niet zo cool\stoer Helemaal niet cool\stoer Geen opgave Hoeveel van de jongens en meisjes in je klas op school roken weleens? Hiermee bedoelen we het roken van gewone sigaretten en sjekkies. Niemand Een of 2, een paar De helft ongeveer De meesten (Bijna) allemaal Geen opgave De vrienden en vriendinnen waar je bij jou in de buurt mee omgaat, roken die weleens? Hoeveel van je vrienden en vriendinnen bij jou in de buurt roken weleens? Niemand Een of 2, een paar De helft ongeveer De meesten (Bijna) allemaal Geen opgave 15

16 Welke van de personen in het gezin, die bij je thuiswonen roken? (Meer antwoorden mogelijk) Vader \ verzorger Moeder \ verzorgster Een of meer broers Een of meer zusters Een of meer andere gezinsleden Geen van deze Weet niet\wil niet zeggen Voorlichting over roken Sommige kinderen hebben met iemand een afspraak dat ze tot een bepaalde leeftijd niet zullen roken. Heb je zelf een afspraak om niet te roken? Ja, heeft een afspraak Geen afspraak Geen opgave Is er bij jou in de klas of op school, in het afgelopen jaar, aandacht besteed aan roken en\of nietroken? Ja Nee, geen aandacht aan besteed Geen opgave \ Weet niet Wel aandacht aan besteed, namelijk in de vorm van... (Meer antwoorden mogelijk) Rookverbod op school (Niet) roken posters in school Uitdelen (niet) roken materiaal Werkstukken\spreekbeurt over (niet) roken (Niet) roken afspraak of anti-peukenpas Lessen over (niet) roken Projectweek/ actieweek (niet) roken Gesprek(-ken), discussies, praten in de klas over roken Actie Tegengif No Way! [samengevoegd met lessen over (niet) roken ] Ik (r)ook niet [samengevoegd met lessen over (niet) roken ] Be Free [samengevoegd met lessen over (niet) roken ] Computerlessen over roken [samengevoegd met lessen over (niet) roken ] Wat Kim wil weten over roken [samengevoegd met lessen over (niet) roken ] Geen van deze Weet (nog) niet\geen opgave Denk je dat je zelf bepaalde gezondheidsrisico's loopt als je rookt of zou roken? Of denk je dat het wel meevalt? Loopt zelf gezondheidsrisico's Valt wel mee Loopt geen gezondheidsrisico's Geen opgave 16

17 Bijlage 2 Tabellen Tabel 1: Toets op verschil tussen gemiddelde score op imagokenmerken en middelpunt van de schaal (=4) in 2001 en 2011 (n = 8.410). Gemiddelde 2001 t (testwaarde = 4) p-waarde Gemiddelde 2011 t (testwaarde = 4) p-waarde Sterk 5,76 81,12 <0,001 5,77 87,96 <0,001 Slim 5,87 86,88 <0, Zelfverzekerd 5,46 63,79 <0,001 5,59 75,54 <0,001 Sociaal 5,37 61,29 <0,001 5,39 67,68 <0,001 Stoer 4,76 27,07 <0,001 5,21 46,23 <0,001 Cool 4,91 36,66 <0,001 5,26 56,56 <0,001 Aantrekkelijk 4,88 38,73 <0,001 5,19 54,24 <0,001 Leuk 5,02 47,48 <0,001 5,21 58,82 <0,001 Aardig 4,85 42,38 <0,001 4,98 50,19 <0,001 Tabel 2: Gemiddelde score op imagoschaal in 2001 en 2011 en multivariate lineaire regressieanalyse van samenhang achtergrondkenmerken en de trend van het imago van nietrokende jongeren tussen 2001 en 2011 (n = 8.410). Gemiddelde 2001 Gemiddelde 2011 p-waarde Achtergrondkenmerken Leeftijd* 0,00 0, t/m 12 jaar 5,29 5,50 13 t/m 14 jaar 5,27 5,38 15 t/m 16 jaar 4,99 5,27 17 t/m 19 jaar 4,98 5,12 Opleiding Geen dagopleiding 5,28 5,50 0,03 0,104 Basisschool 5,23 5,57 0,14 <0,001 Gemeenschappelijk leerjaar 1, 2 of 3 5,39 5,41 0,13 <0,001 Praktijkonderwijs/VMBO/LWOO/VBO 5,11 5,34 0,10 <0,001 HAVO 3+ 5,03 5,27 0,07 <0,001 VWO 3+ 5,01 5,16 0,05 0,016 ROC/BOL (MBO) 5,01 5,28 0,08 <0,001 HBO/WO (referentie) 4,84 5,05 0,00 - Geslacht Meisjes 5,24 5,39 0,08 <0,001 Jongens (referentie) 5,03 5,27 0,00 - Eigen rookgedrag Wel gerookt in afgelopen vier weken 4,78 4,92-0,18 <0,001 Niet gerookt in afgelopen vier weken (referentie) 5,26 5,43 0,00 - Trend 5,13 5,33 0,08 <0,001 * Leeftijd is als continue variabele meegenomen in de regressieanalyse. 17

18 Omdat leeftijd geen significante voorspeller van het imago van niet-rokende jongeren bleek te zijn (Tabel 2), is leeftijd in de volgende analyses niet meer meegenomen. Tabel 3: Multivariate lineaire regressieanalyse van samenhang achtergrondkenmerken, sociale omgeving en voorlichting over roken met een positief imago van niet-rokende jongeren (2011) (n = 3.890). p-waarde Achtergrondkenmerken Opleiding Geen dagopleiding 0,06 0,002 Basisschool 0,16 <0,001 Gemeenschappelijk leerjaar 1, 2 of 3 0,13 <0,001 Praktijkonderwijs/VMBO/LWOO/VBO 0,13 <0,001 HAVO 3+ 0,09 <0,001 VWO 3+ 0,02 0,332 ROC/BOL (MBO) 0,12 <0,001 HBO/WO (referentie) 0,00 - Geslacht Meisjes 0,02 0,214 Jongens (referentie) 0,00 - Eigen rookgedrag Wel gerookt in afgelopen vier weken -0,10 <0,001 Niet gerookt in afgelopen vier weken (referentie) 0,00 - Sociale omgeving Vrienden vinden niet-rokers cool of stoer 0,34 <0,001 Aantal klasgenoten en vrienden die roken -0,03 0,129 Roken door ouders en broers/zussen -0,06 <0,001 Voorlichting over roken Het hebben van een niet-rokenafspraak 0,05 <0,001 Aandacht besteed aan roken in de klas of op school 0,01 0,682 Denken dat je zelf kans hebt op gezondheidsproblemen als je rookt of zou roken 0,07 <0,001 18

19 Er waren verschillende significante interacties met opleiding: geslacht*basisschool (referentie HBO/WO), rookgedrag*geen dagopleiding, vrienden vinden nietrokers cool of stoer*praktijkonderwijs/vmbo/lwoo/vbo, het hebben van een niet-roken afspraak*geen dagopleiding, aandacht besteed aan roken in de klas of op school*havo 3+. Daarom is in onderstaande tabel gestratificeerd naar opleiding. Tabel 4: Multivariate lineaire regressieanalyse van samenhang achtergrondkenmerken, sociale omgeving en voorlichting over roken met een positief imago van niet-rokende jongeren, opgesplitst naar opleiding (2011). Geen dagopleiding (n = 125) Basisschool (n = 959) Gemeenschappelijk leerjaar 1, 2 of 3 (n = 788) Praktijkonderwijs/ VMBO/LWOO/VBO (n = 464) HAVO 3+ (n = 361) VWO 3+ (n = 364) ROC/BOL (MBO) (n = 550) Achtergrondkenmerken Geslacht Meisjes 0,17* -0,08** 0,03 0,04-0,01-0,01 0,11** 0,09 Jongens (referentie) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Eigen rookgedrag Wel gerookt in afgelopen vier weken 0,07-0,03-0,06-0,10-0,11-0,10-0,16*** -0,17** HBO/WO (n = 278) Niet gerookt in afgelopen 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 vier weken (referentie) Sociale omgeving Vrienden vinden niet-rokers cool of stoer 0,40*** 0,35*** 0,33*** 0,22*** 0,31*** 0,37*** 0,40*** 0,37*** Aantal klasgenoten en vrienden die roken -0,09 0,00-0,07 0,02 0,02-0,19*** 0,02-0,04 Roken door ouders en broers/zussen -0,18* 0,01-0,04-0,14** 0,01-0,08-0,13*** 0,01 Voorlichting over roken Het hebben van een nietrokenafspraak 0,23** 0,06* 0,09** 0,07 0,02-0,02 0,01-0,01 Aandacht besteed aan roken in de klas of op school - -0,03 0,01 0,02 0,13* 0,05-0,04-0,09 Denken dat je zelf kans hebt op gezondheidsproblemen als je rookt of zou roken 0,24** 0,08** 0,09** 0,03 0,04 0,03 0,04 0,12* * p < 0,05 ** p < 0,01 *** p < 0,001 19

20 Er waren twee significante interacties met geslacht: vrienden vinden niet-rokers cool of stoer*geslacht en denken dat je zelf kans hebt op gezondheidsproblemen als je rookt of zou roken*geslacht. Daarom is in onderstaande tabel gestratificeerd naar geslacht. Tabel 5: Multivariate lineaire regressieanalyse van samenhang achtergrondkenmerken, sociale omgeving en voorlichting over roken met een positief imago van niet-rokende jongeren, opgesplitst naar geslacht (2011). Jongens (n = 1.935) Achtergrondkenmerken Opleiding Geen dagopleiding 0,02 0,06* Basisschool 0,20*** 0,11** Gemeenschappelijk leerjaar 1, 2 of 3 0,13*** 0,12** Praktijkonderwijs/VMBO/LWOO/VBO 0,13*** 0,11*** HAVO 3+ 0,12*** 0,06* VWO 3+ 0,04 0,00 ROC/BOL (MBO) 0,12*** 0,12*** HBO/WO (referentie) 0,00 0,00 Eigen rookgedrag Wel gerookt in afgelopen vier weken -0,08** -0,12*** Niet gerookt in afgelopen vier weken (referentie) 0,00 0,00 Sociale omgeving Vrienden vinden niet-rokers cool of stoer 0,29*** 0,38*** Aantal klasgenoten en vrienden die roken -0,07* 0,01 Roken door ouders en broers/zussen -0,06** -0,06** Voorlichting over roken Het hebben van een niet-rokenafspraak 0,05* 0,05* Aandacht besteed aan roken in de klas of op school 0,03-0,02 Denken dat je zelf kans hebt op gezondheidsproblemen als je rookt of zou roken 0,10*** 0,04 * p < 0,05 ** p < 0,01 *** p < 0,001 Meisjes (n = 1.955) 20

21 Er waren drie significante interacties met eigen rookgedrag: praktijkonderwijs/vmbo/lwoo/vbo*eigen rookgedrag, HAVO 3+*eigen rookgedrag, aantal klasgenoten en vrienden die roken*eigen rookgedrag. Daarom is in onderstaande tabel gestratificeerd naar eigen rookgedrag. Tabel 6: Multivariate lineaire regressieanalyse van samenhang achtergrondkenmerken, sociale omgeving en voorlichting over roken met een positief imago van niet-rokende jongeren, opgesplitst naar eigen rookgedrag (2011). Wel gerookt in afgelopen 4 weken (n = 772) Achtergrondkenmerken Opleiding Geen dagopleiding 0,13** 0,01 Basisschool 0,06 0,11** Gemeenschappelijk leerjaar 1, 2 of 3 0,15*** 0,09** Praktijkonderwijs/VMBO/LWOO/VBO 0,24*** 0,08** HAVO 3+ 0,18*** 0,05* VWO 3+ 0,02 0,00 ROC/BOL (MBO) 0,19*** 0,09*** HBO/WO (referentie) 0,00 0,00 Geslacht Meisjes 0,06 0,01 Jongens (referentie) 0,00 0,00 Sociale omgeving Vrienden vinden niet-rokers cool of stoer 0,34*** 0,34*** Aantal klasgenoten en vrienden die roken 0,04-0,06** Roken door ouders en broers/zussen -0,10** -0,05** Voorlichting over roken Het hebben van een niet-rokenafspraak 0,06 0,05** Aandacht besteed aan roken in de klas of op school -0,05 0,02 Denken dat je zelf kans hebt op gezondheidsproblemen als je rookt of zou roken 0,09** 0,06*** * p < 0,05 ** p < 0,01 *** p < 0,001 Niet gerookt in afgelopen 4 weken (n = 3.118) 21